Bir Kayıt Dışı Ekonomi Merkezi Olarak Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC), özellikle 1990’lardan bu yana kara para aklama ve kaçakçılığın önemli merkezlerinden biri haline geldi. Uzmanlara göre kaçakçılığın bu derece yoğun gözlenmesinin nedeni adadaki siyasi bölünmüşlükten kaynaklanan boşluklar ve ilgili mevzuat ile denetim ve önlemlerdeki yetersizlik. Kara paranın adadaki hakimiyeti, kurulan kirli ilişkiler sonucunda bürokrasiyi ve siyaseti kirletmekte, yolsuzluğa yönelik savunma mekanizmalarını etkisizleştirmektedir.
Kayıt dışı ekonomi kapsamında kara para aklama konusunda öne çıkan sorunlar; yasa dışı bahis, kumarhaneler, offshore bankacılık sistemindeki denetim eksiklikleri, insan kaçakçılığı ve seks işçiliği olarak sıralanmaktadır.
Uluslararası toplum, BM Güvenlik Konseyi’nin iradesi çerçevesinde hala KKTC’yi resmi olarak tanımamıştır.[1] GKRY global ve bölgesel bütün uluslararası kuruluşlara üye olabilirken, KKTC sıklıkla uluslararası ambargolara maruz kalmaktadır. Bu durum, KKTC’de kaçakçılık gibi konularda uluslararası denetimin sağlanmasında zorluklar yaşanmasına neden olmaktadır.[2] Doğan boşluğun kaçakçılar ve kara para aklamak isteyenler için yaratabileceği fırsatları tahmin etmek güç değildir. Uluslararası denetim, GKRY’de son yıllarda kaçakçılık ve kara para aklamayla mücadele açısından önemli sonuçlar doğurmuştur.
Öte yandan KKTC’de kayıt dışı ekonomiyi engellemekle ilgili politikaların, yasal mevzuatın ve kurumsal düzenlemelerin de yeterli olmadığı görülüyor. Uzmanlara göre idari kayıt sisteminin geliştirilmesi gerekiyor. Dahası, mevzuat KKTC’de yaratılan tüm gelirleri kapsamakta yetersiz kalmaktadır. Aynı zamanda KKTC İstatistik Kurumu da hem yapı hem de beşeri kaynak açısından yeterli değildir.[3] Bahsedilen yasal ve bürokratik boşluklar KKTC’de kayıt dışı ekonominin yaygınlaşması için ortam hazırlamaktadır.
2011 yılı verilerine göre KKTC’de kayıt dışı çalışma oranı %20,8 olarak belirlenmiştir. Başka bir deyişle her 5 çalışandan 1’i gayrı resmi çalışarak yaşamını idame ettirmektedir. Dahası kayıt dışı istihdamın 2011 yılı için gayri safi milli hasılaya oranı %13,6’dır. Kayıt dışı istihdamın yarattığı vergi ve sosyal güvenlik kayıplarının 2011 yılı rakamlarına göre 199 milyon TL olduğu hesaplanmıştır.[4] Geçtiğimiz 10 sene içerisinde bölgedeki istikrarsızlık ve suç örgütleri ile siyaset dünyası arasındaki ilişkilere dair kamuoyuna yansıyanlar kayıt dışı ekonominin, kaçakçılığın bölgede büyüyen bir sorun olarak sürdüğüne işaret etmektedir.
Kumarhaneler
Yukarıda da bahsedilen KKTC’nin özgün siyasi pozisyonu ve kara para aklama arasındaki bir bağlantıya değinelim. KKTC’ye yıllarca uygulanan ambargolar nedeniyle dış yatırımların yolu tıkanmış bu da ekonomik problemlere neden olmuştur. Kumarhaneler ve gece kulüplerinin bu kadar yaygın olmasının nedeninin bu olması olasıdır.[5] Bu çerçevede bir yandan kumarhaneler yerel ekonomiye katkı sağlarken öte yandan kara para aklamada kaçınılmaz olarak enstrümantal hale gelmiştir. Mesela üzerinden çok zaman geçmiş olsa da 2006 tarihli Dünya Bankası Raporu’na göre KKTC’de kumarhaneler kara para aklamaktadır.[6] Aynı rapora göre aşağıda da daha ayrıntılı değinileceği gibi offshore bankalar da bu sistemin bir parçasıdır.
Kasım 2020 itibariyle KKTC’de 33 kumarhane bulunuyor. ABD Dışişleri Bakanlığı Narkotik Kontrolü Stratejik Raporu’na göre yasaların uygulanmasındaki yetersizlik gazinoları ve yasa dışı kumarı kara para aklamaya karşı savunmasız hale getiriyor.[7] Konu hakkında somut bir örnek vermek gerekirse, yerel bir gazeteye göre de bahis oyunları üzerinde denetim noksanlığı mevcuttur. Bu denetim noksanlığı da kara para aklama tehlikesi yaratmaktadır. Dünyanın her yerinde gazinolarda üyelik mecburiyeti olmasına rağmen KKTC’de bu yoktur. Dahası, KKTC vatandaşlarının da gazinolara girmesi yasaktır. Buna rağmen gazinoların önünde çoğu zaman KKTC plakalı araçlar görülmektedir. Hem KKTC vatandaşlarının gazinolara girmesinin yasak olması hem de buna rağmen içeri girip kumar oynayabilmeleri büyük miktarda kara para aklama riskine yol açmaktadır. Bu nedenle KKTC Maliye Bakanlığı, kumarhanelerde oynayan KKTC vatandaşlarını belirlemelidir.[8]
Bankacılık Sektörü ve Offshore Bankalar
Aslında Kıbrıs’taki offshore bankacılığın geçmişi adadaki bölünmenin de gerisine dayanıyor. Kıbrıs’ta 1970’lerin ortalarından beri başarılı bir offshore finans endüstrisi inşa edildi. Offshore bankacılık sayesinde ada, Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Sovyetler Birliği sermayesinin ilgi odağı olmayı başardı. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra ise adadaki offshore sektörü adeta patladı ve bankalar Rus sermayesi ile doldu taştı.[9]
KKTC de bu durumdan nasibini almış gözüküyor. KKTC’de bulunan bankacılık sektörü ve offshore bankalar kara para aklama açısından risk oluşturuyor. 2020 itibariyle offshore bankacılık sektörü KKTC merkez bankası denetiminde 6 bankadan oluşur. KKTC ve Türkiye bankaları dışında yalnızca OECD üyesi ülkeler tarafından lisanslı olan bankaların çalışmasına izin verilir.[10]
Ayrıca Kıbrıs’ta KKTC Merkez Bankası ve bir adet kalkınma bankası dışında Türkler tarafından işletilen 21 banka vardır. Bunlardan 16’sı KKTC bankasıdır. Diğer 5’i ise Türkiye bankalarının KKTC’deki şubeleridir. KKTC Merkez Bankası bütün bankaları regüle eder. KKTC Merkez Bankası’nın 5 üyesinden 2’si Türkiye’dendir ve Merkez Bankası Başkanı’dır.[11]
KKTC, Türkiye dışında başka hiçbir ülke tarafından tanınmadığı için, bankacılık sektörü uluslararası finans kuruluşlarından izole durumdadır. Bölgede faaliyet gösteren Kıbrıs Türk bankalarının küresel bankalar arası mesajlaşma sistemine erişimi yoktur ve Türkiye dışında neredeyse hiç muhabir bankacılık ilişkisi yoktur. Bu nedenle hiçbir uluslararası merkez bankası, KKTC merkez bankası ile çalışamaz. Esasında bu izolasyon yasa dışı fonları bir Türkiye bankasının adadaki şubesi üzerinden olmadığı sürece ada dışına çıkarmayı zorlaştırdığı için kara para aklama riskini azaltır. [12] Ancak bu durum, yine de riskin fazlasıyla olmadığı anlamına gelmez. Öte yandan kara paranın yalnızca Türkiye’deki Türk bankaları üzerinden çıkartılabiliyor olması da özellikle not edilmesi gereken konudur.
Mesela Ocak ve Ekim 2020 arasında Mali İstihbarat Birimi, 1020 şüpheli işlem bildirimi yaptı. Bu rakam aynı periyot için 2019 yılında 941 idi. Yine Mali İstihbarat Birimi bu süre zarfında kara para aklama ile ilgili 28 adet ceza soruşturmasına katıldı.[13]
İnsan Kaçakçılığı ve Seks İşçiliği
Özellikle son yıllarda göçmen ve mülteci krizinin yoğunlaşmasıyla beraber yerinden edilmiş insanların ulaşmak istedikleri yerlerden biri de KKTC oldu. Ne yazık ki bu göçmen ve mültecilerin KKTC’de zorla çalıştırıldığı ve seks işçiliğinin de bu kapsamda büyüyen bir sorun olduğu biliniyor. İnsani dramlardan ekonomik kazanç sağlama peşinde olanların gözünde, yukarıda da bahsedildiği gibi özel siyasi konumu nedeniyle KKTC, insan ticareti operasyonları için ‘dokunulmazlığın’ olduğu bir yer gibi algılanıyor.[14] Başka bir deyişle KKTC insan kaçakçıları için ‘kolay lokma’ gibi görülüyor.
Seks işçiliği, uzmanlara göre de, insanların ülkeye getirilme ve barındırılma ve çalıştırılma şekilleri çerçevesinde insan kaçakçılığının artmasının ardındaki önemli neden ve sonuçlar arasında.[15] Örnek vermek gerekirse, Filistin, Suriye, Togo ve başka bazı Afrika ülkelerinden kaçak göçmenlerin kaçakçılık yapan mafya tarafından AB’ye götürülmek üzere kandırılarak Kuzey Kıbrıs sahillerine bırakıldıkları belirtiliyor. Daha sonra GKRY’ye geçen göçmenler ise Rumlar tarafından ‘Suriye Türkiye’nin problemi gibi nedenlerle yeniden adanın kuzeyine yollanıyor. Böylece insanlar kuzey ve güney arasında sıklıkla yer değiştirmek zorunda bırakılıyor.[16] Kaçak yollarla ülkeye gelen yerinden edilmiş insanların önemli bir bölümü eğlence merkezi patronlarına borçlandırılarak, sınır dışı edilmekle tehdit edilerek insan onuruna aykırı şekilde çalıştırılmaktadırlar.[17]
Öyle ki KKTC’deki insan kaçakçılığına geldiği boyut ABD Dışişleri Sekreterliği raporlarına dahi yansımıştır. Mesela, ABD Dışişleri Sekreterliği 2020 İnsan Kaçakçılığı Raporu’na göre de KKTC otoriteleri insan kaçakçılığını önlemek için minimum standartları yerine getirmemekte ve yeterli çaba göstermemektedir.[18] 2018’de yine parlamento 2018 Birleşmiş Milletler TIP protokolünü geçirdi, 2020 mart ayında KKTC parlamentosu KKTC ceza kanununu ilk defa insan kaçakçılığını da kapsayacak şekilde genişletti. Ancak bu çabaların yeterli olmadığı, yasa ile uygulama arasında bir uçurum olduğu gözlenebiliyor. KKTC makamları insan kaçakçılığıyla mücadeleye yeterli bütçe ayırmadığı, polis mağdurların kimliğini tespit etmek için yeterli eğitim almadığı, insan kaçakçılarının ve zorla çalıştırılan insanların bulunduğu eğlence merkezlerine gerekli cezaların kesilmediği görülüyor. Yetkililerin mağdurlara koruma sağlamada da yetersiz kaldığı gözleniyor. [19]
Öte yandan 2000 yılında gece kulüplerine ilişkin değişen yasal çerçevenin olumsuz gelişmelere de yol açtığı ifade edilmektedir. Yasa ile devlet gece kulüplerinden vergi almaya başlamış bu da vergi veren gece kulübü sahiplerinin bir kısmı tarafından seks işçiliğine meşruiyet kazandırıldığı yönünde bir algılandığı belirtilmektedir.[20]
Serbest Ticaret Bölgeleri
KKTC Gazimağusa’da (Famagusta) bir adet serbest liman ve alan bulunmaktadır. Bu alan, Serbest Liman ve Serbest Bölge Yasası’na göre işler. Burada izin verilen işlemler ve faaliyetler arasında endüstri, imalat ve üretim, malların depolanması ve ihracatı, malların montajı ve onarımı, gemilerin inşası, onarımı ve montajı ve bankacılık ve sigorta hizmetleri yer almaktadır. Ancak bu bölgedeki karasularında Türk kaçakçıları ile BM tampon bölgesinden yapılan insan kaçaklığı, yasa dışı uyuşturucu, alkol, gıda maddesi kaçakçılığı gibi aktiviteler raporlanmıştır. Ayrıca yine bu bölgede fikri mülkiyet haklarının ihlali görülmüştür; korsan DVD, güneş gözlüğü, ayakkabı ve kıyafet satışı da yapılmaktadır.[21]
Gerçekten de kaçakçılık Gağzimağusa’da fazlasıyla yaygındır. Mesela daha ocak ayında KKTC Gümrük Dairesi Kaçakçılığı Önleme Şubesi ile Narkotik ve Kaçakçılığı Önleme Müdürlüğü Lefkoşa Şubesi, Mağusa Limanı’na operasyon düzenlemiştir. Yapılan aramada kozmetik ürünleri, konfeksiyon ürünleri, elektronik eşyalar, araba parçaları, kuruyemişler ve bebek ürünleri gibi ülkeye gümrüğü ödenmeden sokulmaya çalışılan ürünlere el konulmuştur. Bu kadar malın devleti tek seferde binlerce liralık zarara uğratabileceği belirtilmiştir.[22]
Kayıt dışı ekonomi vergi kaybına yol açar, ekonomik büyümeyi olumsuz yönde etkiler. Kayıt dışı ekonomiyi oluşturan kayıt dışı sektör çalışanları güvencelerden yoksun, tehlikeli ve fazlasıyla zor şartlar altında çalışırlar. Kıbrıs’taki kayıt dışı ekonominin en büyük motorlarından olan offshore bankalar, kumarhaneler çok sıkı denetlenmeli, insan kaçakçılığı ise alınan önlemlerle engellenmelidir.
[1] https://www.bbc.com/news/world-europe-17217956
[2] https://www.researchgate.net/profile/Mustafa Ercakica/publication/345761236_INSAN_TICARETIYLE_MUCADELE_VE_ULUSLARARASI_HUKUK_KUZEY_KIBRIS_TURK_CUMHURIYETI_ORNEGINI_DE_ICEREN_BIR_INCELEME/links/5facf0ae299bf18c5b6a0d2f/INSAN-TICARETIYLE-MUeCADELE-VE-ULUSLARARASI-HUKUK-KUZEY-KIBRIS-TUeRK-CUMHURIYETI-OeRNEGINI-DE-ICEREN-BIR-INCELEME.pdf
[3] https://www.ktto.net/dosyalar/eylemplani.pdf
[4]https://www.researchgate.net/publication/287911799_KUZEY_KIBRIS_TURK_CUMHURIYETI'NDE_KAYITDISI_EKONOMI_Shadow_Economy_in_North_Cyprus
[5] Aliefendioğlu, Hanife: “The Use and Abuse of Sex Workers in North Cyprus: An Analysis of Mainstream News Media”, (Re)Making and Undoing of Peace/Conflict, ed. Tuğrul İlter, Hanife Aliefendioğlu, Pembe Behçetoğulları ve Nurten Kara, Mağusa, 2013, s. 48.
[6] https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/dunya-bankasi-kktc-deki-kumarhaneler-kara-para-akliyor-3871325
[7] https://www.state.gov/wp-content/uploads/2021/02/21-00620-INLSR-Vol2_Report-FINAL.pdf
[8] https://www.kibrisgazetesi.com/bir-uyari-vergi-cenneti-mi-kara-para-aklama-merkezi-mi-makale,4588.html
[9] https://www.forbes.com/sites/jayadkisson/2013/03/25/cyprus-and-the-death-of-an-offshore-haven/
[10] https://www.state.gov/wp-content/uploads/2021/02/21-00620-INLSR-Vol2_Report-FINAL.pdf
[11] ibid
[12] Ibid.
[13] Ibid.
[14] Aliefendioğlu, Hanife: “The Use and Abuse of Sex Workers in North Cyprus: An Analysis of Mainstream News Media”, (Re)Making and Undoing of Peace/Conflict, ed. Tuğrul İlter, Hanife Aliefendioğlu, Pembe Behçetoğulları ve Nurten Kara, Mağusa, 2013, s. 47–54.
[15] Aliefendioğlu, s. 49.
[16] https://www.dw.com/tr/k%C4%B1br%C4%B1s%C4%B1n-unutulanlar%C4%B1-k%C4%B1br%C4%B1sl%C4%B1-t%C3%BCrkler/a-18088933
[17] Ioannou, Gregoris/Sonan, Sertaç: Kıbrıs’ta Genç İşsizliği, Friedrich-Ebert-Stiftung Uluslararası Diyalog Birimi, Eylül 2016, s. 36.
[18] https://www.state.gov/wp-content/uploads/2020/06/2020-TIP-Report-Complete-062420-FINAL.pdf
[19] Ibid.
[20] Akçın, s. 253.
[21] https://www.state.gov/wp-content/uploads/2021/02/21-00620-INLSR-Vol2_Report-FINAL.pdf
[22] https://www.kibrispostasi.com/c57-Adli_Haberler/n363749-kacakcilik-operasyonu-tirlarla-ulkeye-neler-sokuldugunu-gozler-onune-serdi
