Kamu Raporlarında Gümrüklerin Denetim ve Şeffaflığı

Türkiye’de sıklıkla yapılan operasyonlarla kaçakçılığı yapılan uyuşturucu, tütün, alkollü içki vb. maddeler ve başka ürünler ele geçiriliyor. Kaçakçılık yalnızca halk sağlığını tehdit etmekle kalmıyor aynı zamanda büyük oranda vergi kaybına yol açıyor ve suç örgütlerini güçlendirerek yaygın yolsuzluk ve politik yozlaşmayı da beraberinde getiriyor. Kaçakçılık, dolaylı olarak işsizliğe neden oluyor ve sürdürülebilir ekonomik büyümeyi engelliyor.

Kaynak: https://unsplash.com/photos/WzgnhsodeqU

Kaçakçılığı önlemenin birçok yolu var. Uygun bir vergi rejimi, denetim ve şeffaflık açısından güçlendirilmiş gümrükler kaçakçılıkla mücadelede önde gelen önlemler arasında. Piyasa gözetimi ve denetimi de yine kayıt dışılık ve kaçakçılıkla mücadele konusunda geliştirilmesi gereken alanlar içinde.

Devlet kurumlarının raporlarında da gümrüklerin iyileştirilmesi konusu periyodik olarak ele alınmakta. Ticaret Bakanlığı Stratejik Planı, Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı Kalkınma Planı, Kalkınma Bakanlığı On Birinci Kalkınma Planı Gümrük Hizmetlerinin İyileştirilmesi Çalışma Grubu Raporu, Ticaret Bakanlığı Performans Programı ve Ticaret Bakanlığı Faaliyet Raporu bunlardan bazıları.

Ticaret Bakanlığı Stratejik Planı

Ticaret Bakanlığı’nın 2019–2023 Stratejik Planı’nda gümrük işlemlerinde şeffaflık, denetim ve verimlilik büyük yer buldu[1]. Planda, gümrüklerde 2023 yılına kadar ulaşılması planlanan amaçlar ele alınan konular arasında oldu. Raporun gümrüklerle ilgili ‘Gümrük Hizmetlerinin Kolay ve Güvenli Bir Şekilde Sunulmasını Sağlamak’ adlı kısmı 6 adet hedeften oluşmaktadır:

1) Gümrük işlemleri ticaret erbabı için daha hızlı ve kolay yapılır hale getirilecektir.

2) Gümrük işlemlerini konu alan düzenlemelere ilişkin bilgiye kolay erişim sağlanacaktır.

3) Kaçakçılıkla mücadelede etkinlik artırılacak; eşya, taşıt ve yolcu hareketlerini kontrol ederek ülke güvenliğine katkıda bulunulacaktır.

4) Risk temelli kontroller etkinleştirilecek, sonradan kontrol sisteminde etkinlik ve seçicilik artırılacaktır.

5) Tasfiye işlemlerinde etkinlik artırılacak ve tasfiye süreçleri hızlandırılacaktır.

6) Gümrük işlemleri uluslararası düzeyde gerçekleştirilen girişimlerle daha hızlı ve kolay hale getirilecektir

Bu hedeflerden üçüncü ve dördüncüsü gümrüklerde denetim ve şeffaflık ile ilgilidir. Ticaret Bakanlığı Strateji Planı’na göre bu hedefler çerçevesinde 2023’e kadar atılması planlanan somut adımlar şunlardır[2]:

• Yıllık denetim sayısı 2280’den 3669’a çıkartılacak.
• Kaçak Eşya Bazında Uzmanlaşmış Veri Analiz Ekip Sayısı 7’den 32’ye çıkartılacak.
• Uluslararası Alanda Yürütülen Operasyon ve İş birliği Sayısı 12’den 24’e çıkartılacak.
• Detektör Köpek Sayısı* (narkotik, patlayıcı, çay-tütün, asayiş, nakit) 165’ten 255’e çıkartılacak.
• Kaçakçılıkla Mücadeleye Yönelik Teknik Sistem ve Ekipman Sayısı 817’den 947’ye çıkartılacak.
• İthalat kırmızı hat oranı %13,2’den %11,3’e düşürülecektir.
• İhracat kırmızı hat oranı %3,5’tan %2,8’e düşürülecektir.
• Planlı sonradan kontrole tabi tutulan firma sayısındaki artış oranı %0’dan %2’ye yükseltilecektir.

Görüldüğü gibi 2023’e kadar gümrüklerde denetim ve şeffaflıkla ilgili atılması gereken birçok adım vardır. Gümrüklerde denetim ve şeffaflık birçok kamu kurumunun eşgüdüm ve dayanışma içinde mücadele etmesi ve sorumluluk alması gereken bir alan.

Kalkınma Bakanlığı On Birinci Kalkınma Planı (2019–2023) Gümrük Hizmetlerinin İyileştirilmesi Çalışma Grubu Raporu

Gümrüklerle ilgili sorunlara değinen bir başka raporu ise Kalkınma Bakanlığı hazırlamıştır. Bu rapor Cumhurbaşkanlığı 11. Kalkınma Planı hazırlıkları kapsamında yazılmıştır. Raporun sonuçları Kalkınma Planı’na tavsiye niteliği taşımaktadır. Kalkınma Bakanlığı Gümrük Hizmetlerinin İyileştirilmesi Çalışma Raporu’na göre[3] denetim ve şeffaflık çerçevesinde en büyük sorunlardan biri yenilenen mevzuatın kabul edilmesi ve uygulanması sırasında makul bir zamanın bulunmamasıdır. Bu eksiklik, uygulamada sıkıntı yaratma ve denetimlerin verimli bir şekilde yapılamaması riski doğurmaktadır.

Dahası, gümrük hizmetleri farklı kurumların koordine ettiği çeşitli platformlarda ele alınmaktadır. Bu nedenle uygulamada da anlayış birliği ve koordinasyon eksikliği yaşanmaktadır. Başka bir deyişle ilgili kurumlarda biri işlemi onaylarken diğeri sorun çıkarabilmektedir. Böyle karışıklıklar denetimi zayıflatma ve kaçakçılık riskinin artmasına zemin hazırlamaktadır.

Bir başka sorun da insan kaynağı ile ilgilidir. Mesela rapora göre, taşra teşkilatında uzman ve yetkin personel eksikliği yaşanmaktadır. Gümrük idarelerinde devam eden tayin sistemi uzmanlaşan personelin farklı bir alanda ve yerde görev yapmasına ve yerine tecrübesiz personelin gelmesine neden olmaktadır. Bu da işlemlerin yavaşlaması ve uyumsuzluklara neden olmaktadır. Ayrıca taşrada bulunan gümrük personelinin ücretlerinin ve özlük haklarının yapılan işe göre düşük olmasının motivasyon ve kaliteyi olumsuz etkilediği belirtilmiştir. Bu durumun rüşvet ve yolsuzluk noktasında risk yaratabileceği ihtimali göz önünde bulundurulmalıdır.

Son olarak raporda, ülkenin kalkınmasını sağlayacak en önemli hedeflerden birinin kayıt dışılık ve kaçakçılıkla mücadele olduğu belirtilmiştir.

Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı 11. Kalkınma Planı (2019–2023)

Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı 11. Kalkınma Planı’nda (2019–2023) da gümrüklere geniş bir şekilde yer verilmiştir. Raporda, uluslararası standartlar ve yükümlülükler doğrultusunda, bürokrasinin ve maliyetlerin azaltılması, ticaretin ve seyahatin kolaylaştırılması, etkin kontrol yöntemlerinin uygulanarak kaçakçılığın önlenmesi ve işlemlerde şeffaflığın ve öngörülebilirliğin esas alınmasının temel amaç olduğunun altı çizilmiştir.[4]

Cumhurbaşkanlığı 11. Kalkınma Planı’nın gümrüklerde denetim ve şeffaflık ile ilgili maddeleri aşağıdadır:

• Gümrük idarelerinde işlem hacimleri ve ihtiyaçların tespitine yönelik etüt yapılarak gümrük idareleri ve kapasiteleri optimize edilecektir.
• Gümrük kapıları ve idareleri; işlemlerin en hızlı ve doğru biçimde tamamlanmasına imkân veren yeniden kurgulanmış iş akış süreçleri doğrultusunda modernize edilecek ve yeni hizmet tesislerine kavuşturulacaktır.
• Kara gümrük kapılarının modernizasyonu ve kontrollerin etkinliği konusunda komşu ülkelerle eşgüdümlü planlama ve uygulamayı hedefleyen Kara Sınır Kapıları Master Plan çalışmaları tamamlanacaktır.
• Transit uçuş planlaması ile muayene ve kontrol işlemlerinin eş güdümlü ilerlemesini teminen daha etkin risk analizi kriterleri oluşturularak fiziksel muayene yerine belge kontrolünün sağlanmasına yönelik tedbirler hayata geçirilecek, lojistik süreçler hızlandırılacaktır.
• Gümrük işlemleri için farklı kurumlardan temin edilen belgelerin tek başvuru noktasından elektronik olarak temin edilmesine yönelik çalışmalar tamamlanacaktır.
• Yetkilendirilmiş Yükümlü Statüsü sahibi firmalara hâlihazırdaki düzenlemelerde sağlanan kolaylıklar hayata geçirilecek, bu firmalara ilave kolaylıklar sağlanacaktır.
• Farklı kurumlarca işletilen laboratuvarlarda yapılan mükerrer analizlere neden olan mevzuat gözden geçirilerek, gerekli tüm analizlerin tek numune-tek analiz prensibi üzerinden yapılması sağlanacaktır.
• İlgili diğer kurumların sürekli personel görevlendirmesi gereken gümrük idareleri belirlenerek gerekli görevlendirmeler yapılacaktır.
• Hudut kapılarında görev yapan tüm kurumlarda 7/24 çalışma uygulamasına geçilecektir.
• Yeni Bilge Projesi hayata geçirilecektir.
• Gümrük hizmetleriyle ilgili farklı kurumlarca işletilen otomasyon sistemleri entegre edilecektir.
• Kara sınır kapıları ve iç gümrüklerde tüm ödemelerin 24 saat kartlı ve elektronik sistemle yapılması sağlanacaktır.
• Gümrük personeli, ihtiyaç duyulan yer ve bölümlerde becerileri ve uzmanlığı esas alınarak görevlendirilecektir.
• Personel ihtiyacı belirlenerek, ihtiyaç duyulan sayı ve özelliklerde personel istihdamı sağlanacaktır.
• Gümrük personeline yönelik uygulamalı hizmet içi ve ortak eğitimler verilecek ve destekleyici rehberler yayımlanacaktır.
• Gümrük Eğitim Merkezinin kapasitesi geliştirilerek, uygulamalı eğitime öncelik verilecektir.
• Gümrük Rehberi internet sitesi, mükelleflerin ihtiyaç duydukları temel bilgi ve belgelerin güncel, doğru ve kolay anlaşılabilir bir şekilde yayımlanmasında etkin olarak kullanılacaktır.
• STK’larla iş birliği içerisinde gümrük hizmetleri hakkında bilgi düzeyini artırmaya yönelik seminer ve eğitimler düzenlenecektir.
• Eşya, taşıt ve yolcu kontrollerinde ileri teknolojiye sahip sistemler ve uygulamalar bütçe imkânları çerçevesinde yaygınlaştırılacaktır.
• Uluslararası anlaşmalar çerçevesinde ithal ürünlerin güvenliği sağlanacak, bu ürünlerin teknik mevzuata uygunluğu ve güvenliğinin tespitine yönelik denetimlere ilişkin hukuki, teknik ve idari altyapı uluslararası yükümlülüklerimiz göz önünde bulundurularak geliştirilecektir.
• Veri Yönetimi ve Hedefleme Yazılımı Projesi hayata geçirilecektir.
• Dış ticaret işlemlerinin daha analitik olarak değerlendirilmesi için kurumsal Karar Destek Sistemi yazılımı güncellenecek ve kapasitesi artırılacaktır.
• Risk temelli kontroller etkinleştirilecek, sonradan kontrol sisteminde etkinlik ve seçicilik artırılacaktır.
• Tasfiye işlemlerinde etkinlik artırılacak ve tasfiye süreçleri hızlandırılacaktır.

Maliye Bakanlığı Yeni Ekonomi Programı 2021–2023

Benzer Şekilde Hazine ve Maliye Bakanlığı 2020–2022 Yeni Ekonomi Programı’nda da gümrüklerden bahsedilmiştir.[5] Raporun gümrüklerle ilgili kısmında, uluslararası ticaretin kolaylaştırılması, gümrük işlemlerinin hızlandırılması, kaçakçılığın ve kaçakçılıktan kaynaklanan gelir kaybının engellenmesi için gümrük bilgi sistemleri, uçtan uca bakış açısıyla, büyük veri analizi ve ileri analitik yetkinlikleri de içerecek şekilde güçlendirileceğinin altı çizilmiştir. Öte yandan 2021–2023 Yeni Ekonomi Programı’nda ise gümrüklerde denetime ve kaçakçılığa değinilmediği not edilmesi gereken bir noktadır.[6] Bu raporda gümrüklerle ilgili değinilen konular, denetim ve şeffaflık değil Avrupa Yeşil Mutabakatına adaptasyon ve yine AB ile Gümrük Birliği’nin güncellenmesi müzakereleridir.

Ticaret Bakanlığı Performans Programı 2021

Ticaret Bakanlığı 2019–2023 Stratejik Planı, Maliye Bakanlığı Yeni Ekonomi Programı, Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı 11. Kalkınma Planı’nda değinilen gümrüklerle ilgili hedefler Ticaret Bakanlığı 2021 Performans Programı’nda yer almıştır.[7] Başka bir deyişle Ticaret Bakanlığı Performans Programı’nda diğer kamu kurum stratejik planları ve kalkınma planlarından Ticaret Bakanlığı’nın sorumluluğuna düşenler derlenmiştir. Öte yandan Hazine ve Maliye Bakanlığı 2020–2022 Yeni Ekonomi Programı’nda gümrüklerle ilgili bölümler Ticaret Bakanlığı’nın 2020 Performans Programı’nda yer bulmuştur.[8]

Ticaret Bakanlığı 2020 Faaliyet Raporu

Stratejik planlar, kalkınma raporları ve performans programlarında bahsedilen hedefler, Ticaret Bakanlığı’nın 2020 Faaliyet Raporu’nda da yer almıştır.[9] Hazırlanan raporlarda dile getirilen hedefler çerçevesinde, gümrüklerde denetim ve şeffaflık bağlamında önemli adımlar atıldığı görülmüştür.

Fazla mesai işlemlerinin elektronik ortamda yürütülebilmesi amacıyla Fazla Mesai Programı hayata geçirilmiştir. Gümrük sahasında mobil olarak yapılan tüm işlemlerin sisteme veri girişlerinin tablet bilgisayarlar üzerinden gerçekleştirmek ve kara kapıları ile Ro-Ro limanlarında işlem sürelerini kısaltmak hedefiyle “Gümrük İşlemlerinde Tablet PC’ye Geçiş Projesi” başlatılmıştır. Ayrıca Antrepo Analiz Projesi ve Posta Gümrük İşlemlerinde Gümrük Beyan Sistemine Geçilmesi Projesi de gümrükleri elektronikleştirerek daha verimli ve şeffaf kılma çabalarından bazılarıdır.

Merkezi Risk Analiz Çalışmaları bağlamında, 2020 yılında ihracat ve ithalat işlemlerine dönük olarak risk analizi çalışmaları yürütülmüş ve merkezi olarak toplamda 321 adet risk profili oluşturulmuştur. Yine yukarıda bahsedilen raporlarda dile getirildiği gibi kırmızı hat oranları düşürülmüştür. Sonradan kontrol uygulaması geliştirilmiş, ikincil kontrol sistemleri ve veri analizi çalışmaları konusunda önemli adımlar atılmıştır.

Yukarıda da bahsedildiği gibi kaçakçılığı önlemek için gümrüklere büyük görev düşmektedir. Raporlarda belirlenen hedeflere 2023 yılına kadar ulaşılmalı, gerekli düzenlemeler acilen yapılmalıdır. Sivil toplum ve ilgili paydaşlar hem süreci yakından izlemeli hem de kamu tarafından katılımcı bir çerçeveyle süreçten haberdar edilmelidir. Gümrüklerde denetim ve şeffaflık, kaçakçılığı ve kayıt dışı ekonomiyi önlemenin olmazsa olmazıdır.

Kaynaklar

[1]https://ticaret.gov.tr/data/5b921d6513b87613646656ac/TICARET_BAKANLIGI_014_STRATEJIK_PLAN_WEB.pdf

[2] Belirtilen rakamlar sırasıyla 2018 ve 2023 yıllarına aittir

[3] https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2020/04/GumrukHizmetlerinin%C4%B0yilestirilmesiCalismaGrubuRaporu.pdf

[4] https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2019/07/OnbirinciKalkinmaPlani.pdf

[5] https://ms.hmb.gov.tr/uploads/2019/10/Yep-Eyl%C3%BCl-1.pdf

[6] https://ms.hmb.gov.tr/uploads/2020/09/YEN%C4%B0-EKONOM%C4%B0-PROGRAMI-K%C4%B0TAP%C3%87IK.pdf

[7]https://strateji.ticaret.gov.tr/data/5daf045313b87654702d58b0/T.C.%20Ticaret%20Bakanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1%202021%20Y%C4%B1l%C4%B1%20Performans%20Program%C4%B1.29.01.2021.pdf

[8]https://strateji.ticaret.gov.tr/data/5daf045313b87654702d58b0/Ticaret%20Bakanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1%202020%20Y%C4%B1l%C4%B1%20Performans%20Program%C4%B1-31.01.2020.pdf

[9]https://ticaret.gov.tr/data/603918f113b876467cca2101/T%C4%B0CARET%20BAKANLI%C4%9EI%202020%20YILI%20FAAL%C4%B0YET%20RAPORU.pdf