Ulu Cami — Tarihçesi
Atatürk Caddesi üzerindedir. Yıldırım Bayezid tarafından 1396–1400 tarihinde inşa ettirilmiştir. Bir rivayete göre Yıldırım,çıkacağı seferde başarılı olursa şehre 20 cami yapmayı düşünür fakat seferden başarıyla döndükten sonra 20 ayrı cami yaptırmaktansa, 20 kubbeli bir cami yaptırmaya karar verir ve böylece Ulu Cami vücut bulur. Bursa’daki en büyük selatin camisidir ve ulu camilerin de en gelişmiş örneği olarak kabul edilir. Genel Görünüm olarak 14.yüzyıl etkisi görülse de, yazıları, süslemeleri, boya ve yaldızlarıyla 20.yüzyıl örneğidir. Eşsiz güzellikteki minberi Güneş Sistemi’ni betimler. Cami, İslam dininde en yüksek mertebeli ibadethanelerin beşinci olarak kabul edilmesinin yanı sıra, içerisinde yer alan birbirinden değerli hat tablolarıyla adeta bir hat müzesini andırır. Bursa Ulu Cami 5 bin kişiliktir. Sultan Yıldırım Beyazıt Niğbolu Savaşından evvel dua ederek bu savaştan zaferle ayrılması neticesinde 20 tane camii adak adar.Ve netice zafer olur. Yıldırım’ın kızkardeşleri, eşleri geniş aile şeklinde Beysarayı’nda oturuyordu. En büyük oğlu Ertuğrul, Aydın’da; Rumeli’de idi. Mustafa, İsa, Mehmed ve Musa, vezir ve Lalalarıyla değişik yerlerde valilik yapıyorlardı ya da gezi anlamında seferde idiler. Bir gün, eşleri sarayda; Germiyan Beyi’nin kızı pevlet Hatun, Dülkadir Beyi’nin kızı Sultan Hatun, Aydınoğdu İsa Bey’in kızı Hafsa Hatun; kızları Fatma, Melek ve Huncü Hatun’lar ile haremlikte yemek yediler. Damatları ve yaranları yan salonda yediler. Yıldırım selamlığa geldi. Oturup sohbet ederlerken söz, adağı olan, yirmi camiyi yaptırma konusuna geldi. Yıldırım: _- Adağım olan 20 cami inşaatı için hazırlıklar gerek. Ayrıca ihtiyac olan yerleri seçmek lazım. dedi Damadı Emir Sultan: _- Hünkârım, yirmi yere yirmi ayrı cami yapacağınıza, yirmi kubben bir “Camiî kebir” yapsanız. Bu hem devleti aliyenizin haşmetmi, hem dini mübini İslâm’ın üstünlüğünü, dosta düşmana gösterir. Hem Burusa’mızın cuma ve bayramlarda toplanan cemaate yetecek bir büyük camiye ihtiyacı var. — Benim adağım yerine gelür mü? — Beli sultanım, gelür. Bu konuşmalardan sonra, sultan bir ferman yazdırarak, “Cami” kebir” yapma çalışmalarını başlattı.Emir Sultan, cami yeri olarak, rüyasında, Emir Han’ın üstündeki meyye bahçelerini, sınırları belirlenmiş yemyeşil bir saha olarak görmüş. Bahçeler paraları ödenerek satın alındı. Hatta doğu minaresi için Emir Han’ın ahırlarının yıkılması gerekiyordu. Vakıf olduğu için onun da parası ödenerek yıktırıldı Camiî Kebir (Ulu Cami) İnşaatı Başlıyor… İbrahim Paşa, Yıldırım’ın emriyle, Camiî kebir (O zamanlar şehirdeki en büyük cami anlamında.) inşaatının mes’uliyetini üstlenmişti. Hazine veziri Hüseyin Paşa, Hacı İvaz, Umur Bey, Ali Neccar gibi zamanın iş bilir, ileri gelenleri inşaatla ilgili işleri görüşmek için toplandılar. İbrahim Paşa: -Ağalar, Camiî kebir dikmek, büyük bir iştir. Bildiğiniz gibi, Anadolu’da, kimsenin koruması olmadan (başka sultanlığa haraç vermeden) varlığını devam ettirebilen, büyük devlet olmak düşleyen, özünü civar beyliklerden yüce gören beylikler, cum’a namazının kılındığı yer olduğu için, “hür olduğunun, egemenliğinin” alâmeti alarak, Camiî kebir diker. Camiî kebir’i olan beylik, civarındaki beyliklere demek ister ki: “Buraların hükümranı benim, bana taabi olun.” Yani bu, “devlet’ olma nişanesi sayılır. Gene bildiğiniz gibi, Anadolu ve Rumeli’nin en büyük hükümranlığı, hamdolsun, bizimdir. Demek ki en büyük ve farikalı Camiî kebir bizimki olmak gerektir. Dinleyenlerin hepsi, bu söylenenleri tasdik eder ve memnuniyetlerini gösterir şekilde sözler söylediler, ibrahim Paşa, devam etti: — Diyarıbekir, Sivas, Koniya, Birgi, Magnisa, Arzıyırum (Erzurum) gibi büyük ve meşhur Camiî kebir’i olan Ellere ikişer kalfa göndersek de camimizin hendesesini ondan sonra yapsak. Ali Neccar: — Adam göndermeye hacet yok. Koniya ve Diyarıbekir’in camileri, kiliseden devir alınmadır. Büyüktürler; ancak hendesi (Mühendislik hesaplı, planlı) değildirler. Magnisa ve Birgi camileri hastırlar fakat küçüktürler. 1179 yılında Saltukoğlu Nasiruddin Muhammed’in Arzırum’da yaptırdığı Camiî de has bir Camiî kebir’dir. O Camiî eyi bilirim. Yüz ona seksen iki adım, (54 x 41 metre) büyüklüğünde cesim, yüksek bir binadır. Kıbleye doğru yedi bölmedir, Arzırum’un kara taşından yapılma, yüksek kemerlidir; ancak çok sanatlı, müsenna vezinli ve nâzım (Simetrik ölçülü ve düzgün) değildir. Bizim yerimiz daha genişdir. İnşaallah bizim camimiz daha cesim, sanatlı müsenna vezinli ve muhkem (Sağlam) olacaktır. İbrahim Paşa, Ali Neccar’ın bu bilgili konuşmalarından memnun oldu. Zaten ona vazife vermeyi düşünüyordu. İşinin ehli; usta, kalfa, amele tedarikim İvaz Bey’e; hendesi mukavemet (mühendislik) ve mimari tasvirlerini, Ali Neccar’a ve ustalarına; malzeme tedariki işlerini de Umur Bey’e, taksim ettiler. Para işlerini Hüseyin Paşa takip edecekti. İşbaşına Yirmi kubbeli bir Camiî kebir yapılacağı haberi Bursa’da duyulunca, “Yirmi kubbeli bir caminin tutturulamayacağını” iddia edenler ortaya çıktı. Bazı boşboğaz insanlar orada burada: “On adam boyunda duvar mı olurmuş, diyordu. Bazıları da: “Böyle büyük bir binanın inşasının mimarlarca kabul olmayacağı, bunun bir heves olduğunu.” söylüyordu. Böylesine büyük bir camiyi herkesin kafası almıyordu. Baş mimar ve ustabaşı olarak en çok Ali Neccarı ve İvaz Paşa’yı görüyordum işin başında. Uzunluluğu 68 metre, genişliği 56 metre dikdörtgen olacak şeklinde planlanmıştı. İnşaatta çalışacak usta ve amele bulmak için tellallar çıktı. Günlerce derin temel kazıldı. Toplanan birçok mimar; usta, kalfa, duvarcı, tesviyeci, harçcı, amele ara vermeden; sıcak soğuk, kar kış demeden çalışıyorlardı. Herkes işbaşı yapmıştı. Duvar hizasına gelince; doğu, batı ve kuzeye üç kapı yeri bırakıldı. Bunlardan kuzey tarafındaki kapı daha büyük olacak şekilde bırakılmıştı. Dördüncü bir kapı padişah ve şehzadeler için doğu duvarının güney duvarıyla birleştiği köşedeki ilk pencere olan yere bırakılmıştı. “Hünkâr Kapısı” denen bu kapı doğrudan iç köşedeki “Hünkar mahfiline” yani padişahların namaz kıldığı bölüme açılıyordu. (1945 yılına kadar kullanılan bu kapı o yıl kapatıldı.) İnşaatın başlamasıyla toplanan yüzlerce usta ve amelenin tayını (yemekleri) için İvaz Paşa’nın kardeşi Umurbey görevlendirilmişti. Umurbey, malzemelerin ve haftalık ‘tayın’ın miktarı ve akçasını Yıldırım’ın Kethüdası Hüseyin Paşa’ya arz eder ve tahsilat yapardı. Somuncu Baba Geniş omuzlu, nurlu yüzlü, çoğu beyazlamış gür sakallı; karşı, kirpik ve gözleri kara, 45 -50 yaşlarında bir fırıncı geldi. Aslen Kayseri veya Darendeli olan, eğitimini önce Şam sonra Tebriz’de yapan zahirî ve batini ilimlerde âlim olan; fakat Bursa’da kendini fırıncı olarak tanıtan kendi halindeki bu kişi, Bursa halkının çok sevdiği, “Hamidi Aksarayî” idi. Üstünde nohutî renkli, bol bir gömlek vardı. Ekmekçi Koca da denen bu fırıncı Umurbey’e: — Unlarını verirseniz her gün bütün amelenin somununu sıcak olarak vereceğim, dedi. Umurbey’in: — Yeter fırının, adamın var mıdır baba, sorusuna, — Yetişiriz, yoksa taliplisi olur, taahhüt eder miydik beyim, cevabını verdi. Eşeği ile her gün Keşiş Dağı’nın eteklerinden topladığı odunlarla pişirdiği somunlarla gerçekten de inşaat sürdüğü müddetçe amele hiçbir vakit ekmeksiz kalmadı. Hatta fakirlere bile parasız ekmek verdiği söyleniyordu. Artık amele ve halk, Hamidi Aksarayî’yi, “Somuncu Baba” diye tanımaya, çağırmaya başladı. İnşaat hızla ortaya çıkıyordu. Pencereler boy hizasında bir sıra ve yukarıda da bir sıra olarak bırakıldı. Ortada “fil ayağı” denen 12 tane payende, geniş tutularak yükseliyordu. Sultan Bayezid’e Beysarayı’nda defalarca, caminin planlarını sunduklarını anlatan İvaz Paşa, bazen, başarıp başaramayacakları endişesi taşıyan yorgun gözlerle inşaatı inceliyordu. Çok sık ölçümler yaparak, kubbeleri taşıyacak ayakları titiz hesaplarla yükseltiyorlardı. Ali Neccar çok güzel çizim ve hesap yapan Hacı İvaz’a: — İvaz Mirza, bu Camiî kebir’i sadece bugünün Burusa’sı ve insanları için değil, yüzelli yıl sonrasının Burusa’sı ve insanlarına da yapıyoruz, dedi. Hesap ve çizimleri ustalara anlatmaktan yorulmuş İvaz Paşa, başına doğrudan sardığı Burusa bezinden kurşunî renk sarığını yukarı itip: — Sahih dedin, Ali Mirza, bu değgin mıhlı ve sağlam duvarlar en az iki yüz yıl ayakta durur. Gelecek nesilleri göremeyeceklerdi; ama onların neyi göreceğini biliyorlardı. Böyle tahminlerinin ötesinde kalıcı bir iş yapmanın mutluluğu ile yorgunluklarını unutup huzurla birbirlerine gülümsüyorlardı. Dört bir koldan cami tamamlanmaya çalışılıyordu. Kapılar, pencereler, mimber, mihrap, taban tahtaları, her biri zamanın en iyi usta ve sanatkârlarına tevdi edilmişti. Ara sıra mimarların değiştiğini görüyordum; ama inşaat hiç durmuyordu. Kalınlığı en az iki metre olan duvarlar içteki ayaklarla beraber yükseliyordu. Duvarların sağlam olması için bazı yerde kalınlık iki metreyi geçiyordu. Ayaklar geniş yapılıyordu. Kıymetli kefeke taşları sadece dış görünen yerlerde kullanılıyordu. Aralar moloz taşla örülüyordu. Taşların arasına Horasan harcı konuyordu. Toprak elenip, fırında pişirilip, kireçle karılırken yumurta akı ve süt konuyordu. Harcın içine konmak üzere her gün binlerce yumurta toplanıyor, kovalar dolusu süt geliyordu. Beli bükülmüş koca anneler her sabah elinde bir iki bakraçla harca konmak üzere inşaata süt getirirlerdi. Küçük çocuklar evlerinden gönderilen yumurtalan bırakırlardı. Bazen de oyun olarak yumurta çalıp kaçan çocukları görürdüm. Dış duvarlar üst pencerelerin bittiği yerden itibaren “Horosan kemeri” denilen sivri şekilde kemerleşiyordu. İçteki ayakların araları da aynı şekilde kemerle birleşiyordu. Bu sivri kemere daha sonraki yüzyıllarda “Bursa kemeri” dendi. Bütün Osmanlı coğrafyasında karakteristik bu mimari üslup çok yaygın kullanıldı. Güney; yani kıble duvarının hem yüksek hem uzun olması mimar ve ustaları hayli düşündürüyordu. Bu kadar büyük bir duvarın yıkılabileceği konuşuldu. Sonunda her kubbenin altını müstakil bir duvar olarak planladılar. Hatta müstakil bu duvarı da iki ayrı kemerli yapmaya karar verdiler. Sonunda iş bitirilince, ustalar, mimar Ali Neccar’a hem tebrik hem de teşekkür anlamında “dış duvarlarda kullanılan bu kemerli taksimatın, kubbelerin ağırlığını taşıdığı ve de cephenin aleladeliğini (sıradanlığı), yekpareliğini ( tek parça olması) ve monotonluğunu giderdiği için çok ustaca ve güzel olduğunu.” söylediler. İnşaat böyle devam ederek yükseliyordu. Ulu Cami inşaatının başlamasından bir yıl sonra dış pencereleri tamamlanmıştı. Duvar ayakları arasına alt üst olarak iki sıra ikişer pencere yapılmıştı. İçte ayaklar arası kemerler bağlanmıştı. Pencereleri, kapılar ve tavanı; yani kubbeleri dışında yüksek taş duvarlarıyla cami-i kebir ortaya çıkmıştı. İnsanlar Osmanlı’nın yükselişi gibi yükselen bu muhteşem yapının yanında küçücük kalıyorlar ve hayranlıkla seyrediyorlardı. Sanki cami inşaatı yükseldikçe Bursa ve Devleti Osmaniye (O zaman böyle deniyordu.) ayağa kalkıyordu. Bir cuma günü, namazını Şehadet Camiî’nde kılan Bayezid, atının üstünde saltanat kapısından geçip, halkı selamlayarak inşaata geldi. Yanında vezirler, Kütahya, Amasya Sancakbeyleri, Rumeli Beylerbeyi Lala Şahin Paşa, Bursa kadısı Molla Fenarî, damadı Emir Sultan ve üstlerindeki kıyafet ve ciddiyetlerinden umun devlette (devlet işlerinde) oldukları anlaşılan kalabalık birgurup vardı. Etraf, merakla bakışan halkla doluydu. Gelenleri ivaz Bey karşıladı. Bayezid, ivaz Beye samimi bir şekilde: sarıldı ve sevgi gösterdi. Konuşa konuşa inşaatın içini ve dışını geezdiler. Başını kaldırıp kubbeleri inceledi. Sonra binanın görkemıli yükselişinden memnuniyetini göstererek: — Para sıkıntımız yok. Cami en iyi şekilde ve zamanında bitirilsin, dedi. Derhal Bir Hamam Yapılsın Bayezid, inşaatı gezerken; işçilerden, aslan gibi yağız bir delikanlının düzgün kesilmiş kefeke taşlarını alıp duvara taşıdığını, sonra tekrar yerine geri götürerek oyalanıp durduğunu, hiç bir taşı duvar ören ustalara vermediğini gördü. Yanında yürüyen Hacı Ivaz’a gencin neden böyle yaptığını sordurdu, ivaz genci çağırdı. Genç, mahcubiyet içinde “Kendisinin hafızı Kur’an olduğunu, gece uykusunda ihtilam olduğu halde hamam bulamadığını, boy abdestsiz, mübarek bir mabedin duvarına taş koymasını içinin kabul etmediğini” söyledi. Yıldırım bunu duyunca “Cami inşaatını aksatmayacak şekilde, derhal, amelenin ve halkın ihtiyacını karşılayacak bir hamam inşaatı yapılmasını” emretti .Böylece caminin kuzeyindeki hamam yapıldı.Bugün Gümüşçüler çarşısı olarak kullanılan yerdir. Camiî kebirin tavanı 20 kubbeli olacaktı. 1600–170'0'lü yılların tek kubbeli ve etrafında destek sağlayan küçük ya da yarım kubbelerle en güzel şekline ulaşacak olan Osmanlı mimarisinin bir habercisi ve hazırlığı gibi, doğu ve batı kısmındaki kubbeler daha alçak, ortaya doğru ikinci sıra daha yüksek ve en ortadaki kubbeler en yüksek olacak şekilde inşa ediliyordu. Ancak kubbelerin tutturulması çok önemli olduğu için çok dikkatli ve hesaplı yapılıyordu. Hatta taşlar yukarıda da yontulup açıları tekrar tekrar denenerek yerleştiriliyordu. Kuzey kapısı, binanın bütün yüksekliğine yakın bir ölçüde yapılarak, bakanlara heyecan verici bir ihtişama sahip olmuştu. Tabiî ki ihtişamlı olacaktı, adı üstünde “Taç kapı” oluyordu. Caminin batısında sekizgen köşeli çok geniş bir tabana oturan ulu bir minarenin yapımına başlandı. Hatta bu minarenin Yıldırım Bayezid’in emriyle inşa edildiğini yazan güzel bir kitabe yerleştirildi. Hâlâ duruyor. Bu minarenin içine ayrı iki yoldan merdiven yapıldı. Merdivenin biri kubbelere çıkıyordu, diğeri şerefeye. 200 sene sonra Edirne’deki Selimiye Camiî minarelerinin içini, üç şerefenin her birine ayrı bir merdivenle çıkılacak şekilde yapan Mimar Sinan’a ilham kaynağı oldu. Doğudaki minarenin yapımı yirmi sene sonra Çelebi Mehmet’e nasip olacaktı. Kuzey kapıdan girenin karşısına çıkan geniş havuz, üç katlı ve otuz üç kurnalı olarak yapıldı. Açık kubbe Horasan’da kullanılan ve Anadolu’da devam eden avlulu cami modelinin, merkez avlunun bir kubbe genişliğine indirilmiş şekli olarak yapıldı. Mimarlar arasında, havalandırma için yapılan akım hesapları sonunda bugünkü şekliyle havuzun üstü açık kubbe olarak bırakıldı. Kubbeler kapatıldıkça caminin iç mekânı karanlığa büründü. Ancak duvarlardaki iki sıra pencerelerin, kubbelerdeki sekizer küçük pencerenin ve havuz üstündeki açık kubbenin ışığıyla, gündüz ayrıca bir ışığa gerek kalmadan cami aydınlık oluyordu. Sıra, mihrabın üstündeki kubbeye gelmişti. Zaten o sıra hem en yüksekti hem en son yapılıyordu.İslam alemeti olan “Alem” denilen Hilâli tepeye yerleştirdiler. Ulucami’deki İlk Hatlar Mihrabın sağına, duvar üzerine altın yaldızlı yuvarlak bir çerçeve içinde yeşil zemine, altın yaldızlı nefis bir sülüs yazıyla, “Eşhedü en la ilahe illallah” yazdılar. Usta hattat, sağda bunu yazarken, mihrabın solunda aynı şekilde altın yaldızlı yuvarlak bir çerçeve ve yeşil zemin hazırlandı. Buraya da aynı güzellikte “Ve eşhedü enne Muhammeden abduhü ve resulühu” yazdı. İki yazı da sülüs hattı idi ve ma’na olarak birbirinin devamı oldu. Mihrabın içindeki ihlâs Suresi’nin altına, sağ tarafa yine yeşil zemin üzerine yaldızla, bu sefer nesih yazı ile “El hamdülillahi ellezi hadanal İslâm” (Bütün hamdler o Allah’adır ki bizi İslâm’a hidayet etti.) tam karşısına sol taraf duvarına da “Ve cealna min ümmeti Muhammedin aleyhisselam” (Ve bizi Ümmeti Muhammed’den yaptı. Allah’ın selamı onun üzerine olsun’.) yazdılar. Ortada müminlerin namazın son ka’desinde okudukları Rabbena duası, “Rabbena atina fiddünya haseneten ve fil ahireti haseneten ve kına azabennar” (Rabbimiz bize dünyada ve ahirette güzellikler ver ve bizi ateş azabından koru) yazdılar ki hem müminlerin hissiyatlarına tercüme olsunlar, hem de bilmeyenler okuyup ezberlesinler diye eşine rastlanmayacak güzellikte yazıp koydular. Ellerine sağlık. Mihrabın tam ortasına öyle bir şaheser yazdılar ki asırlarca insanlar onu okumak için zevkli bir uğraşa girdiler. Hem okudular hem seyrettiler hem de bu kadar ince ve karşılıklı ayna-simetrik görüntüsüne hayran oldular. Hattı sevenler, birbirlerine gösterip durdular bu paha biçilemez sanatı. Büyük bir vazo şeklinde yeşil zemine yaldızla ve nesih yazılmış İsra Suresi’nin 84. âyeti olan, “Kul küllün ya’melü ala şakılatihi Ferabbüküm a’lemu bimen hüve ehda sebila.” (De ki her insan kendi seciye ve karakterine göre davranır. Kimin daha isabetli olduğunu ise asıl Rabbiniz bilir.) sözüydü. Mihrabın sağ ve soluna asırlar boyunca birçok güzel levhalar asıldı. Bunların bir kısmı zamanla çok eskidi, alındı. Bir kısmı zelzelede harap oldu, bir kısmı da çalındı. Evet maalesef “Allah’ın evinden” levhalar çalındı. Bunlardan biri, dünyaca ünlü hattat Şefik’in “Medet ya Rasülallah” levhası, biri de hanım hattatlarımızdan Hatice Huriye’ye ait olan yeşil zemine siyah boya ve sülüs yazıyla yazılmış olan “Al cennetü Tahtel Akdamul Ümmehaf (Cennet annelerin ayakları altındadır.) hadisi yazılı levhasıdır. Yine aynı hattat Hatice Huriye Hanım’a ait “Hayruküm men tealla mal Kur’an ve allame hu- sizin hayırlınız Kur’anı öğrenen ve öğreninizdir” hadisi yazılı levhalar, daha 1948'de Bursa’nın hayırlı evladı Kazım Baykal “Ulu Cami” kitabını yazdığı zamana kadar yerinde duruyorlardı. Sonra ne olduklarını bilinmiyor. Emsalsiz Kündekâri Ahşap Mimber Mimber, Burusa Camiî kebirinden 23 yıl önce Manisa’daki Saruhan Beyi’nin inşa ettirdiği Ulu Cami’nin minberini yapan, sanatında çok ilerlemiş, ustalığının zirvesindeki “Antepli Daki oğlu, Mehmet’e” yaptırılıyordu. Antepli Dakioğlu Mehmet usta, mimberi tamamlamak için çırak ve kalfalarıyla, aylarca geceli gündüzlü göz nuru döküyordu. Zamanın en büyük neccarı (marangozu) idi. Bazen o kadar çok yoruluyorlardı ki iki lokma bir şey yedikten sonra sanki yıkılmış gibi uzanıp uyuyuveriyorlardı. Günler geceler böyle geçti. Ama sonunda bir kündekâri şaheseri ortaya çıktı. Zamanında da yetiştirdiler. O yıllarda Selçuklu’dan devir alınan ve Anadolu’da çok yaygın olan, ahşap süslemeciliği; Çorum, Kastamonu, Amasya, Manisa, Birgi ve Bursa’da şaheserlerini veriyordu. Çorum müzesinde saklanan, Ahi Şerafeddin’in 1350 yılında yapılmış ahşap sandukası (Ankara’lı Vakkasoğlu yapmış) hâlâ görenleri hayret içinde bırakan bir şaheserdir. Minberin iki tarafına aynalık deniyordu ve aynalığın tasvircileri (zamanımızda tasarımcı diyorlar) dengeli motifler işliyorlardı. Bazen düzenli, yıldızlı geometrik, çok taksimatlı, bazen de serbest girift dallı motifler işliyorlardı. Ulu Caminin minberinde, aynalıkların ortalarında “Kabara” denilen yuvarlık sırtlı derin oymalı geometrik düzgün taksimatlı motifler kullandılar. Korkuluklara sonsuz şebekelerle bağladılar. Yüzyıllarca insanlar bu çok düzenli olmayan ancak kendi içinde bir ölçüye göre dağılan “kabara” lan ve diğer kabartmaları “güneş sistemine” benzettiler. Gerçekten, o asırlarda Orta Asya’daki ünlü Türk gök bilimcileri (Galileden üç yüz yıl önce) gezegenleri, mesafelerini ve özelliklerini biliyorlardı. O yıllarda yapılan motiflerle “Güneş sistemini ve burçları” çiziyorlardı. Hatta bir gezegenin farklı yapıda olduğunu bulup bir kabarayı farklı bir madenden yaptırdılar. Usta neccar, minber kulesinin tepesine tahta kabartma şeklinde nesih tarzda bir hadis yazdı. “El mu’minu fil mescidi kel samak-i fil ma.” (Mümin mescidin içinde sudaki balık gibidir, rahattır.) Altta aynı şekil, renk ve tipte hadisin devamı minber merdivenlerinin üstüne yine tahtaya kabartmayla yazıldı.Vel münafiku fil mescid kel tayrifil kafas.” (Mesciddeki münafık kafes-dcki kuş gibidir.) Ayrıca bu yazının üstüne, “Men kale la ilahe illallah Muhammeden Resul Allah, dahelel cennet” (Kim Allah’tan başka ilah yoktur, Muhammed Allah’ın resulü, elçisidir, derse cennete girer.) sözü yine kabartmayla yazıldı. Okuyanlar kafa ve kalplerine bir daha yazsınlar diye. Ulu Cami 1399 da tamamlandı. Caminin avlusuna; yani Emir Han, aynalı çarşı ve batıdaki medreselerin arasına iki şadırvan yapıldı. Çınar ağacı dikildi. Camiî Kebirin İlk İmamı Sultan Bayezid, has odada yaranlarıyla sohbet ederken divan imamına, “Ulu Cami’ye senin imam olmam istiyorum. Saraydaki divana da devam edersiniz.” dedi. Divan imamı saygıyla “Fermanınız olur.” dedi. 40 yaşlarında dinç, güzel yüzlü, iri, kara gözlü biriydi. Kıyafeti ve ciddiyetiyle saray mensubu ve devletin direklerinden olduğu, derin bir ilim ve iman adamı olduğu hemen anlaşılıyordu. Halk ona çok hürmet ediyordu. İsmi Süleyman’dı. Osman Beyin kayınbabası Şeyh Edebali’nin torunu, ‘Şeyh Mahmud’un oğlu, Orhan Beyin vezirlerinden Ahmet Paşa’nın’ oğluydu. Süleyman Şah’ın Rumeli’ye geçtiği 1359 yılında doğmuş. Babası, Süleyman Şah’ı çok sevdiği için, oğluna onun ismini vermiş. O yıllarda saray mensuplarına Çelebi denirdi. Kendisine, Yıldırım’ın oğullarına hocalık ve saray divanında imamlık vaptığı için Süleyman Çelebi deniyordu. İsmail Hakkı Burseviden Ulu Camii İsmail Hakkı Bursevî, “Yapılış gayesinin ulviyetinden ve yapanların ihlâsından dolayı makbuliyet sırasına göre de Burusa Cami-i Kebir’inin, “Beşinci Makam” olduğunu” yazdı Ruhul Beyan adlı kitabında. Konstantinapolis’in fethinden sonra yapılan Fatih Camiî’ne de, “Altıncı Makam” dedi. Caminin içinde müminlerin Allah’a, isimleriyle dua etmeleri için, Allah’ın güzel isimlerinin duvarlara yazılmasına karar verildi. Ve Cami-i Kebirin içi en başta fil ayakları olmak üzere “En güzel isimlerle” güzelleştirilmeye başlandı. Ancak caminin çok yüksek ve geniş olması sebebiyle yazılacak harflerin bu büyüklükle mütenasip olması gerekiyordu. Fil ayaklarının genişlikleri hesap edilerek, buralara yazılacak harflerin boyunun en az bu genişlik kadar olması gerektiği üzerinde tartışıldı. Sonunda bunda mutabık kalındı. Yüzyıllar sonra bu yazıları gören Evliya Çelebi kitabına hayranlık içinde, “Elifler adam boyunda.” diye yazdı. Hüsn-ü hattın en güzel örneklerinin yazılması, arada kesintilere uğrasa da yüzyıllarca sürdü. Esmau’l-hüsnâ, büyük harflerle karşılıklı simetrik yazılıyordu. Bu ayna görüntüsüne “Müsenna” deniyordu. Bütün fil ayakları doluncaya kadar devam etti bu yazmalar. Fil ayaklarına, Esma’nın yanına, bir de: “Bismillahirrahmanirrahim” yazıldı. Harflerin karşılıklı iç içe geçmeleri sonra ortada ya da kıyılarda düğüm gibi grift özel bir motif oluşturmaları çok güzel bir şekil ortaya çıkardı. Onlarca hat ustası, merdivenlerde günlerce uğraşarak yazdılar Esma’yı. Bu yazma aşkı o hâle vardı ki, büyük harflerle yazılacak yer kalmayınca, daha küçük ve değişik karakterde harflerle ve farklı renkle Allah’ın isimlerini büyük harflerin aralarına yazmaya başladılar. Yazılanlar halktan da yoğun alâka görüyor, bu da hattatları teşvik ediyordu. Ziyaretçiler tam kıble tarafına yazılan, gene kufi, “İhlâs Sûresi”ni okuyabilirlerse, sevinç çığlıklarıyla birbirlerine gösterirlerdi. Tam simetrisi karşısına yani müsenna denen ayna görüntüsü de yazıldı. Ancak onu hat okumada çok ustalaşanlar tersten okuyabilir. Bir de Ulu Cami’ye bağışlanan Kur’anı Kerimler, halkın söylediği şekliyle, Mushafı Şerifler getiriliyordu. Çeşitli süslü cildler içinde elyazması harika kitaplardı onlar. Tek tek kaydedilir, itinayla saklanırdı. Enfes ağaç işi rahleler hediye edildi. Zamanla sedef kakmalı, yekpare oymalı, açılır-kapanır, boy boy birbirinden güzel rahleler birikir oldu. Ulucamideki Saat Muvakkithanede çalışan Bursalı Hafız İbrahim namında saatçilikte çok mahir; dindar, çalışkan bir cemaat vardı. Arkadaşlarına sık sık, “Ulu Cami’ye güzel bir saat yapmak istiyorum” deyip duruyordu. Sonra gerçekten dışı ahşap ceviz oymak, içi pirinçten; üstünde “Hafız İbrahim el Bursevî. Sene 1241 (1825) yazılı, değerli bir hediye saat getirip Ulu Cami’ye vakıfetti. Arkadaşlarına: “İki senede bitirebildim. Ancak iki ayrı teşkilat hazırlayarak akrep ve yelkovanını ayrı ayrı tanzim ettim. Her ilcisi ayrı çalışarak tam zamanı göstermektedir.” diyerek üstüne ismini yazdığı saati tanıttı. Hâlâ çalışır vaziyette olan bu saat, kaybolmayan hazinelerden olarak caminin içindedir. Onunla aynı yaşlarda, üstünde “Mehmet İlahî” yazılı olan diğer bir saat daha vardır. O da depremde kırılmadan ayakta kalıp zamanımıza kadar ulaşmıştır. Dr.Nazım İntepe Beyefendinin Dibace isimli eserinden 1855 Bursa Depremi ve Ulu Camii Ulu Cami’nin Kubbeleri Çöktü Yirmi kubbeden on yedi tanesi tamamen ya da kısmen çöktü; şadırvanın üstündeki kubbe zaten açıktı. Mihrabın üstü kubbe ve kuzey batı köşesindeki kubbe çökmedi. Bu iki kubbenin dört köşesine bakarsanız bugün bile diğer kubbelerin köşe bağlantılarından farklı olduğunu göreceksiniz. Batı minaresi kaidesine kadar, kuzey duvarı, taçkapı dâhil tamamen yıkıldı. Doğu minaremiz yıkılmadı. Dünyada bir benzeri daha olmayan, bir söylentiye göre Kur’an ayederinin sayısına nazire olarak 6666 parçadan yapılan, yapımında çivi ve tutkal kullanılmayan, birbirlerine sert geçmelerle yani kündekâri ahşap işi olan mimberimiz ayakta idi. Altın varaklarla yaldızlanan mihrabımız yıkılmamıştı. Anlamıştık ki, Osmanlı’nın dördüncü Beyi o şanlı, fakat talihsiz sultan Yıldırım Bayezid Han’ın samimi duygu ve düşüncelerle yaptırdığı Ulu Cami gelecek nesillere de kalacaktı. Onların da öğüncü, güçlerinin sembolü olacaktı. Yapılan bu ulu mabet ve abide Devleti Aliyeyi Osmanî ve yüce dinimizin büyüklüğünü daha yüzyıllarca gelen geçene söylemeye devam edecekti. Ulu Cami Yeniden İnşa Oluyor Aylarca geçtikten sonra İstanbul’dan mimarlar, usta ve kalfalar gelerek, caminin; duvar payanda ve yıkılmayan kubbelerini incelediler. İçerideki enkazın boşaltılmasına başlandı. Valimiz Namık Paşa, bizzat sırtında enkaz taşıyarak işçilerle birlikte çalıştı. Günler süren çalışmalar sonunda, caminin içinde biriken molozun bir kısmının çıkarılmayarak tabana yayılmasına, bu şekilde zeminine katkı yapılmasına karar verdiler. Kubbelerimden kalan düzgün taşları düzgünce yerleştirerek zemini tesviye ettiler. O zaman, zemin 30–40 santim kadar yükseldi. Mimar ve ustalar da duvarları ve kubbeleri tek tek ele alarak sağlam yerine kadar inip, oradan yeniden ördüler. Her paye ve duvar yoğun emek sarfedilerek aylarca süren çalışmayla aynı önceki şekline getiriliyordu. Üç yıl sonra ise duvarlar ve yirmi kubbe tamamlanmıştı. Pencereler eskisinden de güzel, yeni camlarla yuvarlak alçılanarak yerlerine konuldu. Her gün bir eksik tamamlanıyordu. Havuz tekrar bağlandı ve fıskiyeler şakırdamaya başladı. Halı ve kilimlerle yerler kapatıldı. Artık tam ibadete açılmıştı. Yapılan kubbeler, duvar ve pencerelerden sonra cemaatin gözleri caminin içinde harap olan hatlara bakmaya, yok olan levhaları aramaya başladı. O yıllarda caminin baş imamı Hafız Nurettin Efendi idi. Büyük dedeleri Buhara’dan gelmiş olduğu için “Buharı” diye de anılan Nureddin Efendi, cuma hutbesini irad ettikten sonra İstanbul’dan dönen Müftü Abdürrahim Efendi’nin getirdiği müjdeli haberi minberde cemaatle paylaştı. — “Burusamız’da vaki olan büyük zelzelenin tahribatının şehrin ve abide eserlerin tamiratı mevzuunda, Padişah efendimiz Abdülmecid, Burusa şehir eşrafını geçen cuma kabul ettiler. Bizi alakadar eden husus; tamir edilen kubbeler, pencereler ve duvarlardan sonra batı minaremizin de derhal dikilmesi ve Ulu Cami’mizin en önemli özelliklerinden olan hüsn-ü hat levhalarının yeniden ikame edilmesi üzerinde durulmuş olmasidir. Babı Ser askerinin (o zamanki genelkurmay başkanlığı, şimdiki İstanbul Üniversitesi’nin tarihi kapısı) emsalsiz celi ve sülüs yazılarını yazan ve hem dahi, Kudüs’teki Kubbe-i Hadra’nın kuşağındaki fetih suresini ve dahi Edirne Selimiye Camiî kubbe kuşağındaki hüsn-ü hadarı yazan, hat sanatının yaşayan en büyük icracısı Hattat Şefik Efendiyi huzuruna çağırıp, “Elindeki en müsenna, mümtaz levhaları Burusa’mızdaki Ulu Camiî Şerife götürmeleri, Burusa’da iktifa edecek kadar ikamet edip duvarlardaki Esmayıhüsna’yı mücella hale getirmelerini” emir irade buyurmuşlar.” Cemaatte sevinç ve merakla bir dalgalanma meydana geldi. Hafız Nureddin Efendi devam etti, “Hepimize müjde olsun ki bu üstad-ı azam şehrimize gelmek üzere hazırlanmakta ve elindeki en güzel levhaları getirmek için toplanmaktadır.” Ulu Cami Yeniden Levhalarla Şenleniyor Camiye hat yazacağı konuşulan sanatkârlar Osmanlı memleketinde onlarca harika sanat eserlerine imza atarak ustalığını ispatlamış; medresenin, meşihetin, hat üstadlığını kabul ettiği kişilerden idi. Tabii ki kimsenin çırak ya da kalfalık döneminde Ulu Camiye hat yazmasına izin verilmezdi. Büyük üstadların çoğu İstanbul’da yaşıyordu. Ancak Padişah’ın ya da ileri gelenlerinin ricalarıyla, şereflerine uygun iltifatlarla, başka şehirlerde yazıyorlardı. Bu ustaların Ulu Cami’de hat yazacağı ya da hatları tamire geleceği haberi Bursa’da yayıldı. Halk bu söylentileri coşkuyla karşıladı. Kimi de ihtimal vermedi. “O üstad çok yaşlı, gelip burada aylarca iskele üstlerinde çalışamaz” ya da “O üstadın öldüğünü duymuştum; herhalde onun üslubunu takip eden bir talebesi gelecektir.” diyorlardı. Gerçekten de, bir hafta sonra on beş kişilik kalfa, çırak ve yardımcılarıyla, Üstad Hattat Şefik Bursa’ya teşrif etti. Bursa’nın “Varlık kâtiban, hattat Ve şâkirdan takımı” bu yaşayan efsaneyi görmek, sesini ya da mümkün olursa hüsnü hatta dair fikirlerini duymak için grup grup geliyorlardı. İstanbul’dan inşaat heyetleri de geliyordu. Gelenler,1856 yılında gayrimüslimlere daha çok hak tanıyan bir “Islahat Fermanı” yayımlandığını söylüyorlardı. Bunu eleştirenler de oluyordu. Ancak doğrusu o zaman Bursa sadece kendi derdine bakabiliyordu. Bu aksakallı, gür kaşlı, konuştuğu zaman tane tane anlatan, bakarken eşyanın en ince teferruatını, etrafını hatta arkasını bile görüyor kanaati uyandıran üstad Şefik, ışıl ışıl yanan gözleriyle caminin her tarafını inceledi. Sonra beraber getirdiği paketlerin açılmasını söyledi. Her birinin yerlerini göstererek doğru asılmalarının talimatını verdi. 7–8 metre boyunda, 3 metre genişliğinde sade sarı yaldızlı boyayla boyanmış bir çerçevede etrafı su yolu motifi ile çevrilmiş siyah zemin üzerine nadide bulunur güzellikte hüsnü hat harikası bir levha açtılar.”Divan” yazı şeklinin çok tatlı istifli bir tatbiki idi. En baştaki harften en sondaki harfe kadar düzenli ve sıkı bir tarzda yazılmıştı. Harflerin hepsi aynı üsluptaydı ve gerçekten çok tatlı görünüyordu. Altında ve üstünde bir takım çıkışlarla çok merak verici( çekici bir levhaydı. Bunun bir kuru nakış değil, manâlı bir beyit olduğunu düşünmek daha da bir merak ve hayranlık uyanılın yordu. Yazının altında 1275 (1856) ve sol ucunda “Ketebehu Şefik” diye hattatın çok güzel bir imzası vardı. Hattat Şefik Bey’e bu eserin anlamı sorulduğunda: Hattat Şefik Bey binlerce deneme sığdırdığı onlarca yıllık tecrübesiyle, yüzlerce saat el emeği ve göznuru verdiği levhasını bir ummana bakar gibi baktı. Başında geçirdiği sayısız gecelerin uykusuzluğunu, hiç hata yapmadan ve taşırmadan yazdığı yüzlerce harfin taşıdığı san’atı, mânâyı hangi sözlere anlatacağının acizliğini duyarak nereden başlayacağını, ne kadarını, nasıl ifade edeceğini düşünerek konuşmaya başladı: “Kusursuz bir eser meydana getirmek nasıl bir iştir? Ben bir levhanın, minyatür ya da resmin kusursuz olması için ne kadar çok dikkat ediyorum; tasvir, terkip ve cehd ediyorum da sonunda bir eser vücuda geliyor. Kâinatın ve tabiatın Sani-i Hakîm’i (ilim ve hikmet sahibi yaratıcısı, sanatkârı) ve musavviri (tasarımcısı) milyarlarca çeşit yaprak; çiçek, meyve, böcek ve kuşu; canlı, cansız mevcudatı bir “ol” emri ile nasıl yaratıyor?” Bunları bir fikredelim diye, bir kıyaslama yapalım diye, çeşitli kabiliyetlerle yarattığı sanatkâr kullarına; hüsn ü hatt, minyatür ve tezhib gibi eserler yaptırtıyor. İnsanların bu eserlere bakıp “En büyük sanatkârı” anlamaları için sanatları icra ettiriyor.” derin bir nefes aldı: “Bu levhamı üç yılda tamamladım. Etrafındaki çiçekli su yolunu tezhipci Arif Bey yaptı. Onun milim milim nakışladığı o resim üç yılın içinde değildir. Önce yazıp sonra suyolunu yaptırdım. Arif Bey çiçekli suyolunu altı ayda itmam etti.” Hattat Şefik Bey bir nefes daha alıp etrafındakileri süzdü: “Mânâsına gelince, biliyorsunuz Hazreti ibrahim, Cenabı I Hakk’ın “Halilim”; yani “Dostum” iltifatına mazhardı. Büyük melekler, naz makamıyla Allah-u Azimüşşan’a sormuşlar: “Ya-rabbi; biz meleklerin seni daim zikreder, rızandan milim çıkmayız; bizlere değil de niçin İbrahim kuluna “Halilim” buyurdunuz? “Cenabı Hak, hikmetiyle: “Varın gidin ibrahim’in yanında beni zikredin; kendiniz görün, bilin.” buyururlar. Melaikelerden ikisi yeryüzüne Adem kılığında iner ve ibrahim’i mallarının başında bulurlar. Hazreti İbrahim hiç tanımadığı haşmedi iki vabancıyı yanında görünce; hatta onların melek olduklarını ve melekût âleminden geldiklerini de hissederek, Allah’ı çok kapsamlı ve manâlı bir şekilde anarak, tevekkül ile Allah’a sığınmış. “Tahassamtu bi zilmeleki vel melekût va’tesemtu bi zil izzet-i vel ızamti vel Kibriya i vel ceberut ve tevekkeldi alal heyyillazi la yenemu vela yemüt.” demiş. Bunun karşılığında da Adem kılığındaki melekler: “Subbuhün kuddüsün ve rabbüna ve rabbül melaiketi verruh. Allahü rabbi la şerikeleh” diye muazzam bir tesbihat ile Allah’ı Tealayı övüp andıklarında, İbrahim, onların çok hayırlı kişiler; hatta melekler olduğunu iyice anlamış. “Bu tesbihatı hiç duymamıştım, Rabbimi bu kadar güzel anan sizlere mallarımın yarısını bağışlıyorum; tekrar edip bana öğretirseniz tamamını bağışlayacağım” demiş. Melekler insanoğlundan böyle bir âdemin çıktığına hayret edip: “Allah’ı anmaya meleklerden daha iştiyaklı.” diyerek, Allah’ın İbrahim’e neden “Halilim” dediğim anlamış ve tekrar göğe yükselmişler. Yazının yukarı] doğru incelerek sonlanması bu sebeptendir. Levhadaki yazıt üstündeki işaretler:, gök ehlinin bu konuşmaları dinlemelerin ima ediyor.” Şefik Bey’in getirdiği levhalardan bir diğerini doğu duvarının hünkâr mahfiline yakın tarafına, iki pencerenin üstüne, astılar. 3.5 metreyee 7.60 metre ebadında, o duvara büyük bir zenginlik kazandıran dev bir levha idi. Çerçevesi yaldız ve siyah bir boya ile boyanımış, içinde güzel bir suyolu resmedilmişti, Ortada levhanın tamtamını dolduran nefis bir sülüs yazıyla ve harekeli olarak “Allahu velîyyut tevfik” yazıldı. Yazının altına 1275 (1856) ve kettebehu Şefik imzası yazılı idi. Bu levha da Şefik Bey’in Ulu Camıi’ye büyük bir hediyesi oldu. Şefik Bey’in bir levhası da 160 santimlik; siyah boyalı, araları zarif yaldızlı, içinde çiçeklerle süslü nesih harekeli bir yazı ile üstte girift, “Kalallathu teala fi kitabihil kerim” altta da “Velev hı iz dehalte kulta hasibık Allah ma şa’a lâ kuvvete illa billâh” yazılı levhaydı. Sonunda yine girift “Sadakallah ül azim” ve “Ketebehu Şefik” imzası vardı.. Onu da kuzey duvarına astılar. Caminin müezzinlerinden Sadullah Hoca, Şefik Bey ile gece gündüz ilgilemiyordu. Üftade Hazretleri’nin türbesini ziyaretten dönerken yolda bir zaman Camiî Kebir’de yani Ulu Cami’de müezzinliik yapan Üftade Hazretleri’nin “Ya camiel kebir veya mecma;al kibar, Tuba limen yezurüke filleyli ven-nehar.” (Ey büyük cami veya büyüklerin toplandığı yer, seni gece ve gündüz ziyaret edenlere müjdeler olsun) mânâsındaki beytini okudu. Hattat Şefik Bey; yıllardır ruhunda duyduğu bu mânâyı, hem de Üftade Hazretleri’nden, duyunca çok heyecanlanarak: — “Bu beyti Cami-i kebire giren herkese duyurmak için yazacağım inşallah” dedi. Sadullah Hoca buna çok sevindi ve: — “Efendim, size caminin içinde küçük bir atölye hazırlayalım, zaten tashih ve tec’il (cilalama) işleri için böyle bir yer gerekiyordu” dedi. Hüsnü Hatlar Yeniden Yazılıyor Böylece hünkâr mahfilinin altında Şefik Bey’e bir atölye hazırladılar. Batı kapısından girişte ilk karşılaşılan ayağın üzerinde asılı duran 45'e 175 cm’lik levhada Üftade Hazretleri’nin mezkûr beyiti yazıldı. Bursalı müzehhip Ali Rıza Bey’in hazırladığı yaldızlı çiçeklerle süslü bir suyolunun ortasında nefis bir nesih ile altında, “ Ketebehu Şefik 1277 (1858)” imzası ve tarihi yazılıdır. Şefik Bey Bursa’da bir yıl kaldı. Bu bir yılda Ulu Cami duvarlarındaki; silinen, karışan “Esma-i Hüsna”ları yeniledi. Kalfa ve çırakları merdiven ve tezgâhlardan hiç inmediler diyebilirim. Şefik Bey her gün camiye gelir, 2–3 vakit camiden çıkmaz bütün yazılarla tek tek ilgilenirdi. 65x70'lik ebatiarda, siyah zemine sarı boya ile yazılı “Allah celle celaluhu” ve bir de “Muhammed aleyhisselam” yazılı iki sülüs hat levhasını daha hediye etti bu mekâna. Altlarında yine “Ketebehu Şefik” yazılıdır. Şefik Bey yeni ve ebad olarak “büyük” hatlar yazmak istiyordu. Hatta yerlerine bile karar vermişti. Fakat İstanbul’da biriken işlerin, dönmesini zaruri kıldığını söylüyordu sık sık. Şefik Bey bir yılın sonunda İstanbul’a döndü. Ulu Cami’deki duvarların, Esma-i Hüsna’nın tamirini, tecdidlerini usta kalfalarına bırakmıştı. Ulu Cami tekrar Bursa’lıların ve uzaklardan gelenlerin birini ziyaretgâhı olmuştu. O ramazan ayı da hıncahınç cemaatla dolarak, özellikle de gündüz hatimleri ve vaazlarla, eski günlerinin ihtişamım yakalamıştı. Hocalar, her ramazan olduğu gibi, vazife taksimi yaptılar. Vaazlarda: “Cemaat; teravihi namaz sureleriylı Kur’an’ın son on kısa süresiyle, kıldıracağız. Bilmeyen takip ederek ezberlesin. Her vakit, kırk hatim mukabelesi yapacak bir cemaat bulabilirsiniz; hatimlere devam edin. Hatimle teravih; İsmail Hakkı, Kayhan ve Emir Sultan Camileri’nde kılınacak.” diyerek, her sene söylemeyi adet haline getirdikleri uyarıları tekrarladılar. Bir sene sonra Şefik Bey Bursa’mıza; dolayısıyla Ulu Cami’ye tekrar geldi. Ve hemen bıraktığı yerden işe başladı. Şefik Bey, zamanın en büyük hat üstadı olduğunu göstermek ister gibi, gayretle yeni yazılar yazıyordu.Cemaatin ve hat sanatkârlarının dikkat ve hayretini çeken birçok yazı tarzı kullanıyordu. Divan tarzı harikulade nefis levhasından başka, sülüs ve nesih yazıları tarzını uygulamıştı. Şimdi de, kuzey duvarın payesine, ta’lik tarzda (Havada asılı duran demekti. Günümüzün soyut resmi gibi ilginç bir tarzdı.) bir yazı çalışmasına başlamıştı. Yukarıdan aşağıya, hiç anlam verilemeyen kara benekler, çizgiler çiziyordu. Önce tasvirlerini, sonra isli, kara mürekkeple asıllarını yazdığı bu yazısını bitirinceye kadar cemaat bir şey anlamadı. Hâlâ ilk günkü gibi, ziyaretçilerin hayranlığını kazanan bu hattın bir müsenna; yani karşılıklı ayna görüntüsü, simetrisi olduğu anlaşıldı. “Nurun ala nur” karşısına da aynı yazı tersine yazılmış. “Ala” kelimesinin uzantıları ile karşılıklı nefis bir motif elde edilmiş. Hattat Şefik Bey, bu müsenna yazının üstüne ayetin devamını tek olarak “Yehdi Allahu li nurıhi men yeşaa”, altına da yine talik; fakat daha küçük harflerle “sadakallahülazim” yazmış. En alta, daha da küçük bir halde “al fakir Şefik” yazmış; fakat tarihini yazmaya gerek görmemiş. Bu tarihin, kaldığı yıl olan, 1860 olduğunu ben söyleyeyim. Baş imam Hafız Nureddin Efendi, sık sık Şefik Bey’in yanında kalırdı. Hem teşekkürlerini bildirir hem de tarihi, tasavvufi sohbed yaparlardı. Kendisinden Bursalı hattatlar için izin istedi. — “Üstadım, izin verirseniz Bursalı hattat Hasan Hüsnü Bey ve şakirtleri sizin tasvir çalışmalarınızı takip etmek istiyorlar.” Şefik Bey gayet samimi olarak: — Tabi ki ben de bundan iftihar ederim. — Haddimizi aşmak olmazsa, nazarî ders irad buyurmanızı da arzu ederler. — Memnuniyede. nazarî (teorik) dersten maada (başka) ta’lim (uygulamada) müşkilatı olanlara da yardımcı olurum. — Efendim, Bursa’nın hattatları bu habere çok çok sevinecekler. Gerçekten de ertesi gün Hasan Hüsnü Bey, Mustafa Şerif Bey ve Muhammed Bey; kalfa, çırak ve şakirtleriyle geldiler. Selamlaşıp kendilerini tanıttıktan sonra Hasan Hüsnü Bey: — Lütfunuz bizi fazlasıyla memnun etti üstadım. Rahatsız etmeden ve mani olmadan, şakirtlerimizle birlikte sizi takip edeceğiz. Şefik Bey: — Sadece takip yetmez, eli kalem tutanlara talim de ettiririm. Suallerinize cevap vermeye çalışırım. Şefik Bey, Hafız Nureddin Efendi’ye, Ulu Cami’deki emsalsiz yazılara refik olacak yazılar düşündüğünü söylüyordu. Özellikle de doğu duvarındaki, hünkâr mahfiline yakın asılan, büyük levhaya karşılık olarak o büyüklükte bir yazı lazım geldiğini söyledi. Hafız Nureddin ile beraber yürürken pencerelerin üzerini eliyle göstererek: — Bu doğu duvarındaki 8–9 metre genişliğindeki boşluğa (daha doğrusu ortaya çıkan boşluğa) büyük bir yazı planlıyorum. Saha geniş olduğu için harekeli ve oldukça büyük harflerle yazılmalı” diye tarif ediyordu. — Yazacağınız yazı belli mi efendim? — “Ve inneke ala Huligin azim” ya da “Re’sul hikmeti me-hafetullah” veya “Esselamü aleyke ya resul Allah” sözlerinden birini düşünüyorum. — Üçünün de harf ve istifi nefis durur efendim. — Hasan Hüsnü Bey’in fikrini de soralım; çünkü onun kalfalarının yamaklığı gerekecek. Yere serilen kâğıtlardaki nefis sülüs yazılı kâğıt ile duvarın ebadları nispetlenecek misli alındı. Duvara yazılacak harflerin boyutları hesaplanıyordu. İlk harf ile son harfin yerleri, alt çizgi ile üst çizgi 240 cm’ye 760 cm olarak belirlendi. Bu şekilde doğu duvarının güneyindeki levha ebadında bir hat yazılarak mukabil denge sağlanmış olacaktı. Kâğıttaki istife riayet edilerek, günlerce sürecek olan yazma işi başladı. İstifi ve vezni bozmamak, taşkın ve sapma yapmamak için olanca dikkatleriyle, gözleri ve parmakları arasında ayrı bir sinir sistemi geliştirmişler gibi hassas yazdılar. Sık sık 20 metre geriye gidip uzun uzun gözleyip yazıyorlardı. Bütün harfler, harekeler yazıldıktan sonra yan kâğıtları ve tezgâhlan söktüler. Hikmetin (ilimlerin) başı, Allah korkusu (saygısı)’dur anlamında “Re’sul hikmeti mehafetullah” hüsn ü hatt’tı çıktı ortaya. Yazının altında dağınık vaziyette 1279 (1860–61) tarihi ve Ketebehu Şefik imzası vardı. Bu yazının altında da muhtemelen Şefik Bey’in talimiyle genç kalfalara yazdırdığı hattı gördüm. 110 cm’ye 200 cm ebadındaki bu hat: “El cemaatü rahmetün vel fırkatü azab” (cemaat rahmettir ve ayrılık azaptır.) sözünden mürekkepti. İmza ve tarih yazılmamıştı. Herhalde genç hattadar isim yazmaya hicap etti ya da çok hattat uğraştığı için hiç birinin ismi yazılmadı. Şefik Bey’in dikkati sık sık Katipzade Hasan bin Mustafa’nın 1192 de (1778) yazdığı tuğra şeklindeki yazıya takılıyordu. Batı duvarının güney köşesindeki iki büyük pencerenin üstünde yer alan, 6.5 metre genişlik ve yükseklikte olan bu yazı “Şefaatim ümmetimden büyük günah işleyenler içindir” mânâsındaki “Şefaati li ehli kebairi min ümmeti” hadisi idi. Çok hayretengiz, harika bir girift hat ile yazılmıştı. Şefik Bey; yüzünü bu yazıya dönmüş, sırtını yazının karşısındaki payeye yaslamış otururken, Nureddin Hafız ile Bülbül Hafız namlı sermüezzin (başmüezzin) Abdullah efendi ve hattat Muhammed çıkageldiler. Hafız Nureddin’in selamıyla daldığı yazıdan çıkan Şefik Bey, arkadaşlarına yere oturmalarını işaret etti. Yazıyı göstererek: — Çok güzel yazılmış bir yazı. Yüz sene önce tuğra türü hüsn ü hatt çok makbul idi. Sonra, sadece padişah tuğralarına has kılındı. Layıkı da odur. Ulu Cami’ye o zamandan hatıra kaldığı iyi olmuş, çok ihtişam veriyor, dedi. Sonra aynı duvarın kuzey köşesini göstererek: — Şu “Vavvat” yazısı çok hasar görmüş. Hattat onu, bu tuğra yazısına denge olsun diye 6 metre genişliğe 5 metre yükseklikte yazmış. Ortadan kaldırmak uygun olmaz. Tamir etmemiz gerek. Padişahın irade ve emri de bu yönde. Hattat Muhammed’e tebessüm ederek devam etti: — Kolları sıvayalım, kalfaları tezgâhlara çıkaralım,derim ustam. Hattat Muhammed bunu iltifat kabul etti. Mahcubiyeti yüzü kızarmış bir şekilde: — Emriniz olur üstadım, dedi. İki üç ay, karşılıklı olarak birbirine giren iki vav harfi ile oluşmuş dört vavdan ibaret “Vavvat” ile sağındaki kırmızı dım içine yeşil kufi yazıyla “Allah’ın selamı üzerine olsun, Nebi d Şükür ki harika bir şekilde tamamladılar. “Vavvat” yazısının tam altına, çok güzel siyah talik bir yazı ile, şöyle not düştüler, “Bu hatları (padişahın) emri ile tezhip ve tashihini heman, Eyledi icra Muhammed ile Şefik natuvari” eski hattatına saygı göstererek başka imza ve tarih yazmadılar. Sadece bu türkçe beyiti yazıp çizgiyle çerçevelediler. Doğrusu çok da iyi yaptılar. İstanbullu olan ve orada yaşayan, sarayın ser sikke kenânı “paralara sikke yazıp basan ustaların başı” Abdülfettah Bey Ulu Cami’nin âşıklarındandı. Maksem’de (Bursa’nın sularının depolanıp taksiminin, dağıtımının, yapıldığı yer. İstanbul’da su dağıtılan yere Taksim deniyor.) oturan akrabalarına misafir geldiğinde namaz için çoğu vakit bu camiye gelirdi. Her seferinde de: — Bursa Ulu Camiinde bulduğum huşuyu İstanbul camile-ı inde bulamıyorum, derdi. Birgün, duvarlara yazılı hat’ları saaderce inceledi. Kendisi ile iyi bir hattat olduğundan Edirne eski Camiindeki hatlarla karşılaştırdı. Hat erbabı dostlarıyla uzun uzun müzakere etti. O gün derin bir iç geçirerek: — Şefik Bey kardeşimin bu şaheseri kadar olmasa da inşallah bendeniz de Ulu Cami’ye yakışacak levhalar yapmak istiyorum, özellikle doğu ve batı kapılarının üstüne iki levha getirmek istiyorum. Akrabası olan adliye serkâtipi Haşim Bey: — Öyle bir çalışmanız var mı üstadım, diye sordu. — Uzun zamandır elimde tasvirlerini hazırladığım bir yazı var. — İnşallah vaktiniz müsaade eder de bitirirsiniz efendim. Gerçekten de iki sene sonra Abdülfettah Bey yine geldi. Sevinç ve haklı iftiharı yüzünden okunuyordu. Akrabası Haşim Bey, yanında arkadaşlarıyla Abdülfettah Bey’in arkasından göründüler. Bir yandan ayakkabılarını çıkarıyorlar, bir yandan da yaklaşık 4,5 metre boy ve enindeki iki ayrı levhayı taşıyanlara: “Lütfen dikkatli olun” diyerek ve levhaları tutarak camiden girdiler. O zamanki Hüdâvendigâr Vilayeti Valisi Hüsnü Paşa, Müftü Hafız Abdülkerim Efendi, askeriye komutanımız; caminin vaiz, imam, kayyım, müezzin ve hafızları ve meraldi cemaatle beraberdiler. Doğu ve batı kapılarının ölçüleri alınarak hazırladığı için levhaların yeri hazırdı. Merdivenle bekleyen neccar ustaları, yükseltip güzel bir şekilde astılar. Çerçeve ebadları hesaplı vezinli bir şekilde yerleştirildi. Göğsünün sağına soluna çok değerli birer madalya asılmış insanlar gibi sevinç duydum. İçim daha bir ışıldadı. Bu caminin bir cüzü olarak, onunla birlikte zenginliğim taçlanmıştı. Caminin batı kapısı üzerine asılan bu levha, sade cevizden sarı çerçeve içinde, siyah zemine sarı yaldızla yazılmış ta’lik bir hatt idi. Yazılmış mı diyeyim, resmedilmiş mi, harflere sihirli bir hal verilip motif gibi işlenmiş mi? Ne diyeceğimi bilemediğim; ama hat erbabınca; kompozisyonu, istifi, harflerindeki vezni açısından mükemmel bulunacak ve dakikalarca seyredilebilecek ışıl ışıl bir sanat eseriydi. Burç suresinin 21. Ayeti olan “Vallahü min veraihim muhit.” yazılıydı. Doğu kapısı üstündeki diğer levha da; çerçevesi, zemini, yazı şekli, yaldızı ve üstündeki tarihle batıdaki levhanın aynısı idi. Yazılı hat ise orada yazılan ayetin devamıydı. Batıya asılan levhadaki harflerden farkı bazı harflerin daha küçük boyda olmasıydı. “Bel hüve Kur’anun mecid” yazısının üstünde; sağa, ayetin devamı olan “fi levhin mahfuz”, sola “Sadakallah ül azim” en alta da hattatın çok şık imzası ve tarih, “Ketebeh-u Abdülfettah 1277 (1860) ser sikke kenan” yazılıydı. Hem mânâsı hem de Abdülfettah gibi zirve bir hattatın hatırası olduğu için 145 yıldır en çok sevdiğim levhalardan biri oldu. Ulu Cami, tekrar, “En büyük Hat sanatı Müzesi” Oluyor. Kıyamet-i suğra denen ve benimle birlikte 17 kubbenin çöktüğü o depremde kıymetli pek çok levha düşüp kırılmış ya da kullanılmaz hale gelmişti. “Allah” ve “Muhammed” yazık levhalar da çok yıpranmıştı. Çâr-ı yâr-ı güzin’in; Hz. Ebu-bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin; (radıyallahü anhüm), Peygamberimizin mübarek torunları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in isimlerinin olduğu levhalar da kullanılmaz hâle gelmişti. Üstad Abdülfettah Bey’in camimize teşriflerini fırsat bilen yeni müftü, Birgili Abdülkerim Hoca Efendi, camimizin başimamı Havranlı Hafız Nizameddin Efendi ile beraber: — Üstadım Lafzatullah ve Lafzayı Muhammed; keza çihar-ı yar-ı güzin ile Hasan ve Hüseyin efendilerimizin isimlerini gösteren levhalar sizin kaleminizden yazılsa, cami-i şerifimize çok yakışır, lütfetseniz. Hem biz fakirler hem de cemaatimiz çok minnettar oluruz, dediler. Üstad hattat, mütebessim bir edayla biraz da mahcup, yüzü yerde, tasdikler gibi başını salladı ve: — inşallah efendim, bizim için şereftir; dua ve himmetinizle nasip olur inşallah. Havranlı Hafız Nizameddin: — Bunu vaad kabul edelim mi üstadım? — Ömür ve sağlığım yeterse, İstanbul’a dönüşümde başlayacağım. Etrafındaki cemaatten: “Hay Allah razı olsun” “Ne kadar iyi olur” sözleri yükseldi. Bir yılın sonunda Müftü Hafız Abdülkerim ve başimam Havranlı Hafız Nizameddin, cemaatın: “-Hocam levhalardan bir haber var mı?” minvaldeki sorularından yorulmuşlardı. Bir seferinde: “- Evet üç ay önce Abdülfettah Bey, levhaların 4–5 tanesini bitirdiğini, beş-altı aya kadar da hepsini bitireceğini ve yerlerine kendisinin taktıracağını söyledi.” dediler. Aradan bir buçuk-iki yıl geçti. Benim tecrübelerime göre sekiz büyük levhanın yazılması, hele Abdülfettah Bey gibi hem titiz hem de çok yoğun bir üstad tarafından İstanbul’dan getirilmesi için iki yıl çok değildi. Ve iki yılın sonunda 1862'de önce haberi sonra da levhalarla beraber Abdülfettah Bey’in kendisi geldiler. Beni bir heyecan sarmış, cemaatı da tatlı bir telaş almıştı. Müftümüz Abdülkerim Efendi’nin fetvası ile eski levhalar indirilip usulüne uygun halledilip (indirilip), yeni levhalara yerleri hazırlandı. Ustalar yüksek merdivenlere çıkarak sekiz levhayı itina ile yerlerine astılar. Nasıl neşelendim anlatamam. Muhteşem “Allah” lafzı 230 cm çapında; kenarları siyah çerçeveli, siyah zemin üstüne yaldızla ve çok güzel bir sülüs yazı ile yazılmıştı. Kıbleye doğru duranlar artık mihrap ve minberin sağında kubbe kasnağının altında, zikri kalplerimizi tatmin eder sözü görüyorlardı. “Allah” ismi cehlinin üstünde küçük bir sülüs yazıyla “celle celaluhu” yazık idi. İmza ve tarih yoktu. Ulu Cami’nin eski hünkâr mahfili yeni kütüphanesi ile doğu kapısı arasında olan, büyükten küçüğe doğru dört “Vav” harfinin iç içe yazılı olduğu çok ilgi çekici bir yazı vardır. Vavlardan sonra yeşil kufi bir hat ile Münafıkun Suresi’nin 8. ayetidir bu yazı. 1650 yıllarında Bursa’ya gelen, her şeyi yazıp kaydettiğini anlattığım, Evliya Çelebi’nin övgüyle: “Nas Suresi’ni, üstat hattat öyle güzel bir çiçek şeklinde yazmıştır ki cümle cihan ressamları toplansa onun gibi bir resim yapamazlar.” dediği bir yazı vardı. Batı duvarında 220 cm çapındaki bu yazının ilk yazıldığı zamanı ve kimin yazdığını hatırlamıyorum. Çelebi Mehmed ve II. Murad döneminde, Bursa Camiyi Kebir’iyle Edirne’deki eski caminin içine hüsn ü hatt yazmaya çok önem verildiği zaman yazılmış olsa gerek. Duvar ve payelere; o kadar çok hattat, o kadar çok Esma, ayet ve sure yazdı ki hatırlamam ve yazabilmem mümkün değil. Abdülfettah Bey, Şefik Bey, Bursalı Mehmed ve Hasan Hüsnü Bey; daha isimlerini sayamayacağım birçok usta ve kalfa depremle çöken kubbelerin ve daha sonra yapılan inşaatın etkisiyle iyice tozlanan silikleşen yazılara tekrar el attılar. Yazıları, evvelki renk ve şekillerine sadık kalarak, yeniden elden geçirdiler. Bu elden geçirmeden sonra Evliya Çelebi’nin sözüne hak verdim. Mihrabın soluna da aynı ebatta, yine sülüs tarzda, hatemül enbiya’nın; kâinatın yaratılış sebebi, hem çekirdeği, hem meyvesi, Allah’ın en çok sevdiği kulun, pak ismi “Muhammed Aleyhis-selam” yazılıydı. Sırasıyla “Ebu Bekir radyallahu anh”, “Ömer radyallahu anh”, “Osman radyallahu anh”, “Ali radyallahu anh”, “Hasan radyallahu anh” ve son olarak da “Hüseyin radyallahu anh” Ketebeh-u Abdülfettah 1279 (yani 1862) yazılı levhalar muayyen yerlerine asıldılar. Zaten, Osmanlı camilerinde, yüzyıllardır bu levhaların yerleri karakteristik olarak sabittir. Bu şekilde sırayla sağlı sollu asılan bu levhalarla cemaate İslâm büyükleri hatırlatıldı. Ben de hazinesine yeni hazineler eklemiş bir hakir ve fakir olarak, İslâm’ı bize lütfeden, bizi huzuruna kabul ederek şereflendiren ve değerlendiren Rabbülalemin’e şükrümü nasıl arttırırım diye düşünürüm. Önce yazının sınırlarını belirleyen altı adet vav yazdılar. Aslında uygun olarak vav’ların boyuna değmeden kıvrılarak yazılan başlarında çok uğraştılar. Sonra kuyruklarını da daha sonraki vav’a değdirmeden belli ettiler. Sonra içlerine yeşil kufi hat ile ayetler yazdılar. Ortasına kırmızı boya ile daire şeklinde harika bir suyolu işlediler. Daha doğrusu, olan motifi tekrar yaptılar. Suyolunun içine yeşil kufi hat ile zor; ama nefis bir “Bismillahirrahmanirrahim”i bir rozet gibi oturttular. Yine bunun gibi; ama altı vavlı “VeşŞems i ve duhahâ. Vel kameri iza felaha. Vennehârı iza cellâhâ. Velleyli iza yağşahâ. Vessemâi ve mâ benahâ. Velardı vemâ tahahâ” (Güneşe ve onun aydınlığına. Onu izlediği zaman Ay’a. Dünya’yı açığa çıkaran gündüze. Onu bürüyüp saran geceye. Göğe ve onu bina edene. Yere ve onu yayıp döşeyene yemin olsun ki.) ayetlerini, yine içine yeşil suyolu ve yeşil kufi, dairevi besmele yazılmış bir şekilde ortaya çıkardılar. Nas Süresindeki ayet sonlarındaki sekiz “sin” harfini, yazının çevresini belli edecek şekilde dışarı yayarak, ve içlerine de ayetleri yazarak surenin tamamını duvara yazdılar. İçine dairevi kırmızı renkli suyolu yapıp sonunda içine üç satır halinde yeşil kufi hat ile “Euzu billahi mineşşeytanirracim Bis-millahirrahmanirrahim. Suretin Nas, Mekkiyyetün, sitta ayet (Nas Suresi, Mekke’de indi, altı ayet) yazılıydı. İyice belli edecek şekilde tekrar yazdılar. Hakikaten benzersiz harika bir hat ortaya çıktı Âh âh dostlar, Ciğerimi yakan bir kaybımı haber vereyim mi? Emsalsiz güzellikteki büyük hat yazılarının, küçük levhalar halinde taklitlerinin yazılması güzel bir gelenekti. Bu geleneğin bir numunesi olan bir levha vardı. Saadettin Bey’in 1284 te (1867) yazdığı; sarı renkli, oymalı, yuvarlak ve 40x45 cm’lik zarif bir çerçeve içinde, mavi zemin üzerine tuğra şeklinde yazılan; üstelik caminin tek tuğra yazısı olan “Şefaati liehlel kebâiri min ümmeti” levhasının taklidi bu küçük levha nasıl güzeldi, anlatamam. İşte bu harika eseri birileri götürdü ve bir daha gelmedi. Kuzey duvarında müezzin odalarının üstünde 200x470 cm ebadında siyah, kufiden bozma; cami, minare, minber, kubbe şeklinde yazılmış bir yazı vardır. İmza ve tarihi olmadığı gibi yazanlarını ve tarihini ben de hatırlamıyorum. Minareler ve dış avlu şeklinde Allahu Teala’nın salât ve selamı üzerine olsun, Nebi dedi ki: mealinde: “Kalel nebi sallallahu teala aleyhi vesselam” yazılıdır. Tek kubbeli, duvarlı ve üç şerefeli iki minareli bir cami şeklinde “maşaallah” yazısı, onun sonunda da caminin minberini teşkil eden “Berakallah” yazısı vardır. Bunun altında da 170x250 cm ebadında, Peygamberimiz Aleyhisselam’ın: “Vakti fevt olmadan önce namaza acele edin, ölüm gelmeden önce tevbeye acele edin” mealindeki: “A’cilu bissalati kablel fevt ve a’cilu bi tevbeti kalel mevt” hadisi şerifi yazılıdır. Bu yazıların solunda, duvarda, dipte kalmış 60x120 cm’lik girift bir yazı vardır. Görülmeye ve seyretmeye değer bir şekilde: “Vemâ tevfiki illâ billâh” yazılıdır. Önceki vav ile Tevfik kelimesinin vav5! ters yazılmış. Mim aynı zamanda vaVın başıdır. Bu şekilde batı duvarındaki dev vavvat yazısındaki gibi iki vav iç içe girmiş. Bunun da yazam ve tarihi belli değildir. Kıble duvarının sağdan ikinci payesinde yazılı olan 110x100 cm ebadındaki yeşil renkli dev bir sülüs ‘Vav” vardır ki sadece Bursa’da değil, bütün İstanbul; Edirne ve Tekirdağ gibi şehirlerde, önünde dua edilirse, Hızır’ın karışmasıyla bu duanın kabul edileceği gibi daha nice söylentilerle çok önem atfedilen bir hattır. Altında iki taraflı ve kuyruğunun ucunda çok güzel çiçek motifleri vardır. Hüsn ü hatt yönünde miyar (ölçü) kabul edilen nefis bir yazıdır. Bütün İslâm âleminde örnek alınıp taklid edilmiştir. Bir gün, alçıdan yapılmış bir levha getirdiler. Talik yazılmış, ayna görüntülü; yani tersli yüzlü bir yazı idi. Üstünde Allah, Muhammed, Meded ya Ali, Fatma, Hasan, Hüseyin yazılıydı. Alt tarafında da üç tane küçük dua yazılmıştı. Uzun zaman kuzey duvarında durdu; sonra o da bilinmeyen bir akıbete uğradı. Şimdi maalesef yerinde yok; yerini bilen biri var mı acaba? Kıble duvarında, minberin sağında sağdan ikinci kubbe kasnağının altında, 230 cm çapında sülüs hada yaldızlı bir şekilde yazılmış “Allah” lafzı celâli ve üstünde küçük harflerle “celle celaluhu” yer alıyor. Onun altında büyük bir Kabe örtüsü var. Sırmalı; işlemeli, çok kıymetii bu eski örtünün, Yavuz Sultan Selim’in Haremeyn (Mısır) Seferi’nden dönüşte alıp getirdiği örtü olduğu ve Bursa ve Ulu Cami’ye verdiği önemi göstermek için buraya hediye ettiği yüzyıllardır konuşuluyor. Üzerinde tarihini gösteren bir işaret yoktur. Sırma ile işlenmiş ayetler yazılıdır. Ahşaptan yapılmış iki levhadan daha bahsetmem gerekiyor. Bu levhalar duvardaki payenin sol kenarına ve onun altına asılmışlardı. Örneği çok olmayan bu levhalardan birisi 45 cm çapında, yuvarlak bir çerçeve içinde ahşaptan oymak suretiyle çıkarılmış nesih bir yazı ile tersli yüzlü; yani ayna görüntülü “Allah mufettıh ül ebvab” “ Kapıları açan Allah” sözü vardı. Diğeri de 35x66 ebadında talik yazı ile ve siyah zemin üzerine, yine aym şekilde ahşaptan çıkarılarak yazılmış “Şefaat ya nebiyyAllah” sözü vardı. Şimdi maalesef bu levhalar yerinde yoklar. Bu levhaları asıl ait oldukları yere getirsinler. Bunu çok arzu ediyorum. Bunlar olurken, 1862 yılının nisan ayında, (bir yıl önce vefat eden Abdülmecid’in yerine) Osmanlının 32. padişahı olarak tahta genç, bir okadar da güçlü bir sultan oturdu. Bu, Sultan Abdülaziz’den başkası değildi. Sultan, bir gün, Bursa’ya gezmeye geldi. Yanında yeğenleri, daha sonra ikisi de padişah olacak olan, şehzade Murad ve Abdülhamid de vardı. Edeple ve saygıyla, padişah amcalarının arkasından yürüyorlardı. Devleti Osmanî’nin ihtişamına şayeste, mutantan bir karşılama yapıldı. Abdülaziz, Hünkâr Köşkü’nde kaldı. Vali Hüsnü Paşa, kendi konağını Şehzadelere tahsis etti. Sultan ve şehzadeler (Allah razı olsun) Ulu Cami’yi ziyaret ihmal etmediler. Camide gezerken, yapılan tamirat ve levhalar hakkında bilgi alarak yerinde müşa-hadede bulundular. 1865 yılında Alımed Vefık Paşa vali olarak (ille defa) şehrimize tayin oldu. Sağlık hizmederine olan ihtiyacı görerek, yeni bir hastane kurmaya karar verdi. Hisardaki “Damat Efendi Konağı”nı sann alarak hastane kurmaya başladı. Ancak İstanbul’a döndüğü için teşebbüsü akim kaldı. Hastanenin kurulması ikinci görev dönemine kaldı. Zamanı gelince anlatacağım. 1868 de Bursa’ya kurulan matbaa ile Bursa’nın ilk gazetesi “Hüdâvendigâr”, basın ha-yanna başladı. 1869'da Sanayi Mektebi adıyla, bugünkü, Endüstri Meslek Lisesi açıldı. Bu okulun, Bursa’da teknik sanat erbabının yetişmesi ve sanayinin gelişmesine çok katkısı oldu. 1874 yılında ileride tekrar bahsedeceğim, Mudanya demiryolunun yapımına başlandı. Ancak devletin birçok cephede hayati savaşlar yapağı bir döneme denk geldiği için tamamlanamadı. O günlerde, Ulu Cami kolleksiyonuna iki hat levhası getirdiler. Aman Allah’ım! Ne güzel yazılardı bunlar, bir ayetti bildiğim kadarıyla. Onu önce okumaya sonra anlamaya çalışacaktım. Güzel bir uğraş daha çıkmıştı bana. Altın renkliydi, muhtemelen altın suyu ya da varakayla yazılmıştı. Allah’ım, güzel istiflenmiş harfler nasıl güzel duruyordu yan yana. Daha sonraki yıllarda onlarca kitaba, binlerce dergiye, gazeteye ve imsakiyeye basılacak bir şaheserdi bu. Kıbleye durduğumuz zaman, mimberin sağına, Kabe örtüsünün soluna gelecek şekilde, yan yana koydular tabloları. Onları okumayı sökmeden rahat olamazdım. Bir bilmece çözer gibi, içinde kaybolmadan çıkılması gereken çizgi oyunları gibi, doğru yerden başlayıp, doğru ilerleyerek tam okuyup anlamam gerekiyordu. Ancak söz; üstteki, ortadaki ya da alttaki harflerle mi başlıyordu; doğrusu hepsinden başlaması da mümkündü. Beni yadırgamayın lütfen, herkes bu şekilde okumaya çalışıyor. Zaten, hat sanatını sevdiren de bu değil mi? Hem göze sanat değeriyle hitap ediyor hem de sökmeye, anlamaya çalışıyoruz. Böylece çok zevkli bir iş haline geliyor. Sırayla hepsinden başlayıp ilerlemeye çalışıyordum. İki-üç (bazen beş-on) denemeden sonra sağdakini çözdüm. “Va’bud rabbeke hatta ye’tiyekel yakın”, “ölüm gelip çatıncaya kadar Rabbine ibadete devam et” diyordu. Bir hazine bulmuşum gibi, sevinç kapladı içimi. Gibisi fazla, bir hazinem daha olmuştu. Şimdi sıra sola düşeni çözmekte idi. İtiraf ediyorum, arif birinden duymasaydım çok zor çözecektim bu tabloyu; çünkü bir söz bütünlüğüne sokamamıştım. Parça parça okuyabiliyor; ancak emin olamıyordum. Dediğim gibi, bu yazıyı bilenlerin okuma-sıyla ancak sökebildim. Bu tabloda Allah, Muhammed, Ebu Bekir, Ömer, Osman, Ali yazılıydı. Ancak her birinin son harfi bir bağlantı ile sonra gelenle temaslandırılmıştı. Mihrabın solunda titiz hesaplarla bir yazıya başlamışlardı. Harfleri kanaviçe ya da bir mücevherin üzerindeki nakışlar gibi işliyorlardı. Harfler birer birer ortaya çıkıyordu. En üstü belli oldu “La ilahe illallah Muhammed’un Resûlulah” yazılmıştı. O kadar güzeldi ki bundan sonra gelecek bütün hattatlar onu ölçü ve temel alacak bir şekilde yazılmıştı. Onun altına; harika bir istifle, “İs” den elde edilen ve dünyanın en iyi mürekkebi kabul edilen siyah bir mürekkeple bazı harfler diziliyordu. Fakat ne yazdığını arılamıyordum. Kırmızı mürekkep ile de tersinden bir şeyler yazıyorlar, üzerinde çok durup tartışıyorlardı. Allah’ım, 2–3 ay süren bu yazmalarda duyduğum merakı size anlatamam. Her gece; üstad, usta, kalfa ve çıraklar gittikten sonra saatlerce kafa yordum ne yazıyorlar diye. Sadece ben değil cemaatten âlim olsun, âmi olsun, merak sahibi herkes bir şeyler söylüyordu. Bazıları; bunun yazı olmayacağını, resim veya sembolik işareder olacağını; bazıları da anlamsız bir şey olduğunu, beğe-nilmeyip silineceğini söylüyorlardı. Ama bunlar resim, sembol değildi. Çoğunun harf olduğunu çözüyordum. Ama bunlar bir birinin içinden bir asabın içinden bir kılıcın geçtiği gibi, nasıl ve niye geçiyorlardı. Bir de bazıları kesinlikle bizim bildiğimiz harfler değildi. Gerçi bir yönüyle harflere çok benziyorlardı. Ama okuyabilmem, çözebilmem şimdilik mümkün görünmüyordu. “Biraz sabretmem gerekti. Nasıl olsa bitirecekler, bitirdikleri zaman çözerim veya çözüp okuyanlardan duyarım.” diyerek kendimi teselli ettim. Evet, sabretmek gerekiyormuş. On gün sonra tamamen bitirdiler. Etrafına yapıştırdıkları koruyucular; kurutucular, bant ve kâğıtları çıkardılar. Evet/bu harika bir hat idi. İtiraf etmeliyim, en zor okuyabildiğim; hatta okuyanlardan duyarak çözebildiğim yazılardan biri olmuştu. Beni bu kadar zorlayan, yazının ilk kez simetriden; yani tersten geriye yazılışıydı; hem düz hem ters, iç içe yazılışına şahit oluyordum. Gerçekten de muhteşem bir işti. Görünüşü kusursuzdu. Yazılışı nakış işler gibiydi; işlenişi de emsalsizdi. Onun altındakini daha rahat okudum. Bu, simetrisi içice yazılmış bir besmele idi. Siyah sağdan sola, kırmızı soldan sağa iç içe; hatta harfler kılınçın tahta veya kumaştan geçmesi gibi birbirini delerek ama hiç bir intizamsızlık olmadan geçerek yazılmıştı. Bu kadar ölçülü ve hatasız yazmak ancak Türk hattatlarının işi olabilir diye övündüm. Bu eser, benim de bir parçası oldur m M Ulu Camide olduğu için çok sevindim. O gün, şehrin en zenginlerinden olduğu söylenen Hüseyin Ağa’nın “yedisi” imiş. Asırlardır binlercesini dinlediğim mev-lidlerden birini daha dinledim cemaatle beraber. Mevlidhanlar gönüllü ve içten okudular. Ünlü kişilerin mevlidlerinde böyle oluyordu. Halkın en beğendiği ve içinden tekrar ettiği beyitlere geldiler; “Merhaba ey Ali sultan merhaba, Merhaba ey kani irfan merhaba. Merhaba ey sim Furkan merhaba. Merhaba ey nuru Rahman merhaba. Merhaba ey padişahı dü cihan, Senin içün oldu kevn ile mekân. Sensin ol sultanı cümle enbiya, Nur i çeşm i evliya vüaşfiya.” Hat levhaları toplanarak ve duvarlardaki eski kıymetli yazılar yemlenerek; ya da yenileri yazılarak 1870'li yıllara ulaştık. Bursa’lı Hamdi Bey 1321 yani 1903 yılının başlarında oymalı güzel bir çerçeve içinde kırmızı kadife üzerine sülüs yazıyla, ahşaptan oyularak yapılmış nefis bir levha getirdi. Levhada Peygamberimiz Aleyhisselamın: “Sübhan Allahi ve bi hamdihi sübhanallahi azim” (Size söylemesi hafif; fakat sevabı çok fazla bir zikir öğreteyim mi?) sözü yazılıydı. Altında da 1321 kete-behu Hamdi imzası ve tarihi vardı. Hâlâ yerli yerinde duruyor; şükürler olsun. Bir de, Hamdi Bey, 1338 yani 1919'da 40x100 cm’lik sade bir çerçeve de kırmızı zemine talik nefis bir yazı ile geldi. Ama şimdi o da yerinde yok. 1329 yani 1910–1911 yıllarıydı. Ömer Lütfi Bey; yüksekliği 35 cm olan, cevizden yapılmış nakışlı çerçeve içine, siyah zemin üstüne sol üste ve sağ alta aynı şekilde birer çiçek resmi işlemiş ve ortasına sarı boya ile çok güzel bir talik ile “Ve şavir hum fil emr.” (Onlar işlerini istişare ile yaparlar.) ayetini yazmış. Altına imzasını ve 1329 tarihini yazmış. O levha da hâlâ aynı yerde asılıdır. Ömer Lütfi Bey, daha sonraki bir gelişinde “Ya hazreti İmam-ı azam 1336 (1916)” yazılı 35'e 55 cm lik talik levhasını getirip asmıştı.
Ulu Cami Nerede
Ulu Cami Ulu Çarşı’nın giriş bölgesinde yer almaktadır. Yıldırım Beyazıd Alt geçitinin yanındadır. Dolmuş veya otobüsle, ancak Ulu Cami yada Timurtaş paşa otobüs duraklarında inereyek yürüyebilirsiniz 50 metre mesafededir. Özel araçla giriş yapmanız mümkün değildir. Ancak Ulu Cami bölgesindeki otoparka bırakabilirsiniz aracınızı.
Ulu Cami Ulaşım Haritası
Ulu Cami Fotoğrafları
