LOZAN ANTLAŞMASI VE EGEDEKİ ADALAR
12 ADA MESELESİ
Öncelikle bu adalar hangileri; Yüzyıllarca Osmanlı İmparatorluğu idaresinde kalan Ege Denizindeki 12 ada şunlardır.
Ege Adaları
Astypalaia – İstanbulya
Halki – Herke, Hereke, Herkit
Kalymnos – Kilimli, Kelemez
Karpathos – Kerpe
Kasos – Kaşot, Çoban
Kos – İstanköy
Leros – İleriye, İleryoz
Nisyros – İncirli
Patmos – Batnaz
Rhodes – Rodos
Symi – Sömbeki
Tilos – İlyaki, İlleki, Papazlık, Piskopi, İlkil
Konum olarak Akdeniz’de yer almakla birlikte On İki Ada grubuna bağlı olan Meis
Kastellórizo/Megisti – Meis, Kızılhisar
Civarındaki adalar:
Adelfoi Syrnas Islets – Kızkardaşlar
Anditilos – Askino
Armathia – Ermeniya, Akça
Alimia – Limoniye, Alimniye, Hırmanlu
Astakidonisia – İstakida adaları
Avgo – Yumurta
Chamili – Kamulin, Kamelya
Divounia (Ouanianisia) – İkikardaşlar
Gialesíno – Yavalsa
Glaros – Laros
Gyali – Sakarcılar, Sakarcalar, Yalı
Kalolimnos – Kalolimni, Kalolimnoz, Kaldimnos
Kandelioussa – Çerte, Kandilli
Kinaros – Ardıçcık, Zenari
Lipsi – İlipsi, Eşekler
Levitha – Koçbaba, Koçpapaz
Liadi Islets – Kendiroz
Marmarás – Marmar, Marmara, Mermer
Mavra – Mavra
Nimos – Miskin
Ofidoussa – Yaban, Yılan
Pachia – Pakya
Pergousa – Pergusa
Plati – Plati
Saria – Doğancık, Sariye, Saros, Misarya
Sesklio – Seskili
Sofrano Islets – Safran adaları (Büyük Safran & Küçük Safran & Soka)
Stroggyli – Birgöz
Syrna – Ardacık, Sirina
Telendos – Telendos
Trianisia – Üçadalar
Meis civarındaki adalar:
Rho – Karaada, Aya Yorgi
Strongyli – Çamada, İpsili
12 ADALAR MESELESİNİ 4 AŞAMALI OLARAK özetlemek gerekirse;
A)
Herşey İtalya’nın 1911 de Osmanlı İmparatorluğu’na ait Trablusgarp yani şimdiki Libya ülkesini işgal etmesi ile başladı. Tüm kuzey afrikayı bombardımana tuttu ve çıkartmalar yaptılar.
Bu işgalde İtalya başarılı olamadı ancak İtalya bunla yetinmeyip 12 adayı işgal etti, Beyrut’a ve Çanakkale’ye saldırdı. Donanmasını Ege Denizine çıkardı.
Mustafa Kemal ve silah arkadaşları, Derne’deki Kızılay çadırı önünde (1912)
NOT: Trablusgarp savaşında dünyada ilk kez İtalya savaş uçaklarını kullanmıştır. 16 Ocak 1912 tarihinde uçaktan atılan bomba ile Atatürk sol gözünden yaralandı. Bir ay hastanede tedavi görmesine rağmen bomba yarası Mustafa Kemal’in gözünde kalıcı hasar bıraktı.
1912 yılında Karadağ’ın Osmanlı İmparatorluğuna savaş ilan etmesiyle Balkan Savaşları başlamış oldu. Ege denizinin tamamında artık İtalyan donanması vardı. Bu da Osmanlıya ait olan Makedonya, Karadağ civarına yardım gönderilmesini engelliyordu.
O dönemki Osmanlı İmparatorluğu yönetimi ise mevcut balkan savaşlarını gözönüne alarak İtalya İle 15 Ekim 1912 de Uşi antlaşması imzalandı.
Antlaşmaya göre;
1-Osmanlı İmparatorluğu, Trablusgarp ve Bingazi’deki kuvvetlerini çekecek ve buraları İtalya’ya bırakacak,
2-Osmanlı İmparatorluğu, Trablusgarp’taki Müslümanların haklarını koruyacak,
3-İtalya Krallığı, On İki Ada’yı Osmanlı İmparatorluğu’na geri verecekti.
Ancak Osmanlı İmparatorluğu, Balkan Savaşları’nda On İki Ada’yı Yunanistan’a kaptırma endişesi içinde kaldığı için adaları, savaştan sonra geri almak şartıyla İtalya’ya verdi.
B) Ancak planlar Osmanlı İmparatorluğunun düşündüğü gibi gitmedi. Artık I. Dünya savaşı başlamıştı. Savaşta Osmanlı İmparatorluğu ve İtalya ayrı saftaydılar.
Savaşın sonunda Osmanlı İmparatorluğu savaşı kaybetti ve 30 Ekim 1918 Mondros Ateşkes antlaşması imzalandı. Bu anlaşma ile artık Osmanlı İmparatorluğu fiilen sona erdi, Osmanlı İmparatorluğunun tüm toprakları yalnızca orta anadolu ve karadenizin bir kısmı harici tamamen işgal edildi. 1920 de SEVR anlaşması Osmanlı İmparatorluğunun Damat Ferit Paşa hükümeti tarafından imzalandı. Bu antlaşma milletin yok oluşuna imza idi. Herşeyin ama herşeyin işgali anlamına geliyordu. Ankara’da TBMM’nin Sevr Anlaşmasına tepkisi çok sert oldu.
23 Nisan 1920, Türk milletinin iradesini temsil eden Birinci Büyük Millet Meclisi kuruldu.
Ankara İstiklâl Mahkemesinin 1 numaralı kararı ile anlaşmaya imza koyan üç kişiyi ve Sadrazam Damat Ferit Paşa’yı idama mahkûm etti ve vatan haini ilan etti.
Yorum: Bu aşamada adalar dahil Anadolu’nun bile birçok yeri düşmana Osmanlı İmparatorluğu tarafından savaşlar sonrası ve anlaşma ile de verilmiş oldu.
C) Mondros antlaşmasından sonra Anadolu’nun dahi büyük bir bölümü işgal edilmişti, 19 Mayıs 1919’da ATATÜRK’ün başlattığı Türk Kurtuluş Harekatı ve sonrasında Kurtuluş Savaşı ve anadoluyu düşmanlardan arındırınca düşman Mudanya antlaşması (11 ekim 1922) imzalamak zorunda kalmıştır.
Mustafa Kemal, Büyük Taaruz sabahı Afyon Kocatepe’de. (26.08.1922)
Kurtuluş Savaşında askerler namaz sonrası dua ediyor.
20 Kasım 1922’de itilaf devletleri savaş sonrası Osmanlı borçları, Türk – Yunan sınırı, boğazlar, Musul, azınlıklar ve kapitülasyonlar üzerinde uzun görüşmeler yapılmıştır. Ancak kapitülasyonların kaldırılması, İstanbul’un boşaltılması ve Musul konularında anlaşma sağlanamamıştır. Lozan görüşmeleri başlamıştır.
Temel konularda tarafların tavize yanaşmaması ve önemli görüş ayrılıkları çıkması üzerine 4 Şubat 1923’te görüşmelerin kesilmesi savaş ihtimalini yeniden gündeme getirmiştir. Mustafa Kemal Paşa Türk Ordusu’na savaş hazırlıklarının başlamasını emretmiştir. Sovyetler Birliği eğer tekrar savaş çıkarsa bu sefer Türkiye’nin yanında savaşa gireceğini duyurmuştur. Haim Nahum Efendi öncülüğündeki azınlık temsilcileri de Türkiye’yi destekleyerek! arabulucu olmuşlardır. Yeni bir savaşı ve kendi kamuoyunun tepkisini göze alamayan İtilaf Devletleri barış görüşmelerini tekrar başlatmak için Türkiye’yi tekrar Lozan’a çağırmıştır.
Lozan heyeti
Lozan heyeti
24 Temmuz 1923 de Lozan antlaşması imzalanmıştır. Başta Rauf Orbay gidecekken ATATÜRK mudanya anlaşmasındaki rolünden dolayı bu görüşmeye İsmet Paşa’yı görevlendirmiştir.
Lozanda görüşülen konular ve alınan kararlar:
Türkiye-Suriye Sınırı: Fransızlarla imzalanan Ankara Anlaşması’nda çizilen sınırlar kabul edilmiştir.
Irak Sınırı: Musul üzerinde antlaşma sağlanamadığı için, bu konuda İngiltere ve Türkiye Hükûmeti kendi aralarında görüşüp anlaşacaklardı. Bu anlaşmazlık Musul Sorununa dönüşmüştür.
Türk-Yunan Sınırı: Mudanya Ateşkes Antlaşması’nda belirlenen şekliyle kabul edildi. Meriç Nehri’nin batısındaki Karaağaç istasyonu ve Bosnaköy, Yunanistan’ın Batı Anadolu’da yaptığı tahribata karşılık savaş tazminatı olarak Türkiye’ye verildi.
Adalar: Midilli, Limni, Sakız, Semadirek, Sisam ve Ahikerya adaları üzerinde Yunan hakimiyeti hususunda Osmanlı Devleti’nin imzalamış olduğu 1913 tarihli Londra Antlaşması ve 1913 tarihli Atina Antlaşması’nın adalar hakkındaki hükümleri ve 13 Şubat 1914 tarihinde Yunanistan’a bildirilen karar, adaların askeri gayelerle kullanılmaması şartıyla aynen kabul edilmiştir. Anadolu kıyısına üç milden az mesafede bulunan adaların ve Bozcaada, Gökçeada ile Tavşan Adaları üzerindeki Türk hakimiyeti kabul edilmiştir.
Uşi Antlaşması ile 1912 yılında İtalya’ya geçici olarak bırakılan Oniki Ada üzerindeki bütün haklarımızdan onbeşinci maddeyle İtalya lehine feragat edilmiştir.
Türkiye-İran Sınırı: Osmanlı İmparatorluğu ile Safevî Devleti arasında 17 Mayıs 1639’da imzalanan Kasr-ı Şirin Antlaşması’na göre belirlenmiştir.
Kapitülasyonlar: Tamamı kaldırıldı.
Azınlıklar: Lozan Barış Antlaşması’nda azınlık, Müslüman olmayanlar olarak belirlenmiştir. Tüm azınlıklar Türk uyruklu kabul edildi ve hiçbir şekilde ayrıcalık tanınmayacağı belirtildi. Antlaşmanın 40. maddesinde şu hüküm yer almıştır: “Müslüman olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları, hem hukuk bakımından hem de uygulamada, öteki Türk uyruklarıyla aynı işlemlerden ve aynı güvencelerden yararlanacaklardır. Özellikle, giderlerini kendileri ödemek üzere, her türlü hayır kurumlarıyla, dinsel ve sosyal kurumlar, her türlü okullar ve buna benzer öğretim ve eğitim kurumları kurmak, yönetmek ve denetlemek ve buralarda kendi dillerini serbestçe kullanmak ve dinsel ayinlerini serbestçe yapma konularında eşit hakka sahip olacaklardır.” Batı Trakya’daki Türklerle, İstanbul’daki Rumlar dışında, Anadolu ve Doğu Trakya’daki Rumlar ile Yunanistan’daki Türkler’in mübadele edilmeleri kararlaştırıldı.
Savaş tazminatları: İtilaf Devletleri, I. Dünya Savaşı nedeniyle istedikleri savaş tazminatlarından vazgeçtiler. Türkiye, tamirat bedeli olarak Yunanistan’dan 4 milyon altın talep etti, ancak bu istek kabul edilmedi. Bunun üzerine 59. maddeyle Yunanistan savaş suçu işlediğini kabul etti ve Türkiye tazminat hakkından feragat etti ve sadece savaş tazminatı olarak Yunanistan, Karaağaç bölgesini verdi.
Osmanlı’nın borçları: Osmanlı borçları, Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrılan devletler arasında paylaştırıldı. Türkiye’ye düşen bölümün taksitlendirme ile Fransız frangı olarak ödenmesine karar verildi. Düyun-u Umumiye idare heyetinde bulunan yenik Alman İmparatorluğu ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu devletlerinin temsilcileri idare kurulundan çıkartılmış ve kurumun faaliyeti devam ettirilerek antlaşmayla birlikte yeni görevler verilmiştir. (Lozan Barış Antlaşması madde 45,46,47…55, 56).
Boğazlar: Boğazlar, görüşmeler boyunca üzerinde en çok tartışılan konudur. Sonunda geçici bir çözüm getirilmiştir. Buna göre askeri olmayan gemi ve uçaklar barış zamanında boğazlardan geçebilecekti. Boğazların her iki yakası askersizleştirilip, geçişi sağlamak amacıyla başkanı Türk olan uluslararası bir kurul oluşturuldu ve bu düzenlemelerin Milletler Cemiyeti’nin güvencesi altında sürdürülmesine karar verildi. Böylece Boğazlar bölgesine Türk askerlerinin girişi yasaklandı. Bu hüküm, 1936 yılında imzalanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile değiştirilmiştir.
Yabancı okullar: Eğitimlerine Türkiye’nin koyacağı kanunlar doğrultusunda devam etmesi kararlaştırıldı.
Patrikhaneler: Dünya Ortodokslarının dini lideri durumundaki patrikhanenin Osmanlı Devleti zamanındaki bütün ayrıcalıklarının kaldırılarak sadece dinî işleri yerine getirmek şartıyla ve bu hususta verilen sözlere güvenilerek İstanbul’da kalmasına izin verildi. Ancak antlaşma metnine patrikhanenin statüsü hususunda tek bir hüküm konulmadı.
Kıbrıs: Osmanlı Devleti Ruslara karşı İngilizleri yanına çekebilmek için 1878 yılında Kıbrıs’taki hakları saklı olmak şartıyla geçici olarak Kıbrıs’ı İngiltere idaresine vermişti. İngiltere I. Dünya Savaşı’nın başlaması üzerine 5 Kasım 1914’te Kıbrıs’ı topraklarına kattığını resmen açıkladı. Osmanlı Devleti bu kararı tanımadı. Türkiye Lozan Antlaşması’nın 20. maddesiyle Kıbrıs’taki İngiltere egemenliğini kabul etti.
Mustafa Kemal ATATÜRK Nutuk eserinde bu antlaşma ile ilgili olarak ; “Bu antlaşma,Türk milletine karşı yüzyıllardan beri hazırlanmış ve Sevr Antlaşması ile tamamlandığı sanılmış büyük bir suikastın şonuçsuz kaldığını bildirir bir belgedir.Osmanlı Tarihinde benzeri görülmemiş bir siyasi zafer eseridir.” demiştir.
Yorum: Bu aşamada da ihtilaflı olan adaları askeri gayelerle olmamak şartıyla vermiş olduk. Bu antlaşmadaki kazanımların yanında kaybedilen hususlardan birisi idi.
D)
II. Dünya savaşı sonuna kadar 12 ada İtalyan’larda kaldı. İtalyanlar 2. dünya savaşında kaybeden tarafta olunca, 1946 yılında Paris’te yapılan Barış görüşmelerinde 12 Ada’nın İtalya’dan alınarak Yunanistan’a verilmesi gündeme geldi. Onlara göre adalarda yaşayan nüfusun büyük çoğunluğu rum idi.
12 Ada ile ilgili kararın verildiği Paris Barış Konferansına aslında Türkiye de resmen davet edilmişti. Ancak İsmet İnönü’nün başkanlığında toplanan hükümet konferansa katılmama yönünde bir karar aldı.İnönü savaşa girmeyen Türkiye’nin savaş sonunda herhangi bir çıkar peşinde koşmayacağını söylüyordu.
10 Şubat 1947’de İtalya Paris Antlaşmasını imzaladı. Bu antlaşmayla 12 Ada silahsızlandırılmak şartıyla Yunanistan’a bırakıldı. Türkiye bu kararı beş gün sonra 15 Şubat 1947 tarihinde kabul etti.
