Duurzaam internationaal werken in cultuur: een transitie-oefening

Vier hoopvolle ontwikkelingen, vijf jaar na Re/framing the International (Creative Europe Day, DutchCulture)

Het was fijn om vorige week (op 15 december 2022) de Creative Europe Day van DutchCulture (Creative Europe Desk NL) te kunnen openen met een reflectie over duurzaam internationaal werken in cultuur. Met een zaal vol van kunstenaars, medewerkers van cultuurorganisaties en beleidsmedewerkers deed ik op basis van eerdere projecten een ‘kleine transitie-oefening’ over dit thema. Over waarom ‘business-as-asual’ geen optie meer is, hoe de transitie naar meer duurzaam internationaal werken in cultuur er kan uitzien en welke bijdrage kunstenaars, organisaties, netwerken, intermediaire structuren en beleidsmakers daarbij kunnen leveren. In het bijzonder ging het ook over welke mogelijkheden Creative Europe biedt.

De slides van de presentatie vind je hier.

In het nieuwe jaar neem ik me voor dit spannende verhaal uit te schrijven. Hieronder geef ik alvast wat bronnen en referenties mee — projecten waaraan ik vanuit Kunstenpunt en IDEA de lead in had of aan meewerkte — gevolgd een aantal zaken die me opvielen toen ik de inzichten hieruit voor de Creative Europe Desk NL aan elkaar knoopte. Kort samengevat: na een jaar of zes met dit thema bezig te zijn geweest, zie ik dat niet alleen de druk op duurzaam internationaal werken toeneemt, maar ook de urgentie om (samen) aan te slag te gaan, en dat is een hoopvolle ontwikkeling.

De ‘transitieoefening’ was gebaseerd op projecten die ik ondernam vanuit Kunstenpunt en IDEA Consult. In alle gevallen gaat het om co-creatieve trajecten waarbij we, mede gevoed door onderzoek en cijfers, samen visie ontwikkelden met kunstenaars, organisaties, netwerken en beleidsmakers. Deze inzichten vormen de basis van mijn verhaal.

Het eerste luik van de presentatie, over de toenemende druk op internationaal werken en de urgentie om dit anders aan te pakken, is gebaseerd op inzichten uit het R&D-traject “Re/framing the International”, opgestart toen ik destijds bij Kunstenpunt werkte (tot 2019). Het ging erover hoe stilaan binnen sijpelde dat ons verhaal over groei en export barsten begon te vertonen. In het licht van een aantal fricties die zich voordeden, hebben een ander verhaal nodig over de waarde en betekenis van internationaal samenwerken, met oog voor de culturele, economische, sociale, menselijke en ecologische dimensie. We zagen dat op die dimensies de druk toenam, maar dat juist daar ook vele boeiende experimenten en alternatieven ontstonden.

Dit verhaal vind je terug in deze pocketpublicatie die het hele traject beknopt samenvat en op basis waarvan we ook een kaartset/tool maakten als conversation starter voor kunstwerkers over verduurzamen. Downloaden, en aan de slag!

Het tweede luik van de presentatie, de eigenlijke transitie-oefening over een omslag naar meer duurzame benadering, was gebaseerd op een aantal Europese projecten (sinds 2019):

• Reshape is een Creative Europe samenwerkingsproject waarbij kunstenaars en kunstwerkers uit de hele Euromedregio nieuwe werkmodellen voor de kunsten ontwikkelden, met oog voor o.a. fair governance, solidaire economische werkmodellen en de waarden van solidariteit in de praktijk;
• Rewiring the network: Resetting the agenda for IETM | IETM is het traject waarbij de leden van IETM cocreatief een visie uittekenden over een duurzame toekomst voor het internationale netwerk. Wat betekent duurzaam internationaal samenwerken binnen de podiumkunsten, en hoe kan een netwerkorganisatie dit stimuleren?
• Perform Europe is een pilot funding scheme in het kader van Creative Europe, specifiek omtrent meer duurzaam en inclusieve internationaal touren en presenteren in de podiumkunsten. IDEA is hier de onderzoekspartner. We maakten een mapping van de huidige praktijk en beleidsinitiatieven, naast (ook hier) co-creatieve visieontwikkeling met de sector. Zie: Perform Europe Results of the Mapping and Analysis

Bij al deze drie oefeningen maakten gebruik van transitieschema’s (de X-curve van DRIFT), wat het dus mogelijk maakte om de inzichten op elkaar te leggen waardoor een gezamenlijk verhaal kan ontstaan .Op basis van o.a. RESHAPE, Perform Europe, Rewiring the Network (IETM) en andere — maakte ik op de Creative Europe Day een ‘transitie-oefening’ die

• duidelijk maakt waar de deelnemers aan die trajecten vanaf willen;
• concreter de richting aangeeft van hoe een meer duurzame toekomst er zou kunnen uitzien;
• hoe we ons de transitie naar meer duurzaam internationaal werken kunnen voorstellen, en hoe die alternatieven en experimenten daartoe bijdragen;
• welke daarbij de rol zou kunnen zijn van kunstenaars en organisaties, maar ook netwerken en intermediaire structuren en beleidsmakers.

De visie op duurzaam internationaal werken in de podiumkunsten, ontwikkeld tijdens Rewiring the Network for the Twenties, het traject van IETM

Dit verhaal is dus stap per stap opgebouwd sinds 2016, het jaar waarin veel aan het schuiven ging. Terugblikkend op wat er sindsdien in sector en samenleving gebeurde, vallen mij een aantal zaken op. De dingen zijn toch wel aan het schuiven.

Ten eerste, de urgentie om de zaak anders aan te pakken is vandaag nog sterker is dan 6 jaar geleden, toen we met Kunstenpunt Reframing the International opstartten. De druk op de sector, de versnippering van de middelen en de druk op mensen werd alleen nog maar groter. Destijds kwam de waarde en betekenis van internationaal werken onder steeds grotere druk, denk aan Brexit, de muur van Trump,... de toenemende economische druk op de sector. Sindsdien kwamen er nog veel meer maatschappelijke disrupties (corona en lockdowns en digitale alternatieven, oorlog in Europa, klimaatcrisis, energiecrisis, opvangcrisis,…) die onze aannames over de waarde en betekenis van internationaal werken nog sterker ter discussie stellen.

Van Ivan Krastev leren we dat het idee van Europese integratie niet meer vanzelfsprekend is.

Misschien is het daardoor dat er de laatste vijf jaar toch ook veel ten goede geëvolueerd is. De publicatie uit 2018 stopte nog bij het identificeren van steeds meer interessante experimenten omtrent duurzaam internationaal werken. En tijdens de mapping van beleidsinitiatieven die we maakten voor Perform Europe (2020) viel nog op dat duurzaamheid binnen de beleidskaders in de verschillende Creative Europe landen nog allerminst common practice was. Destijds waren de Re/framing the international experimenten voor velen nog marginaal en controversieel, ook bij Kunstenpunt waren er velen die vonden dat we daarmee niet moesten bezig zijn.

Maar er zijn betekenisvolle en hoopgevende evoluties. Want intussen…

1. … is de urgentie bij zowel de sector als intermediairen, netwerken en intermediairen, beleidsmakers en financiers, groter dan ooit — de grote opkomst en de kwaliteit van het debat tijdens de Creative Europe Day zijn daarvan maar één indicatie. Dat die urgentie zich bij alle types van actoren voordien is betekenisvol, want in de transitie heeft iedereen een onvervangbare rol te spelen.
2. … zijn er meer artistieke en culturele experimenten dan ooit, zowel kunstenaars en makers die zich midden in de crises zetten en ons laten nadenken over een meer duurzame samenleving als concrete en hands-on initiatieven om de praktijken te vergroenen en ook sociaal, menselijk en economisch meer duurzamer te maken;
3. … zijn er meer beleidskaders en contexten ontstaan die dit soort van experimenten mogelijk maken, o.a. Perform Europe en Creative Europe. Een integrale invulling van duurzaamheid is zeker nog niet gemainstreamd binnen de reguliere beleidskaders — tijdens de conferentie getuigde Barbara Gessler dat dit een complexe balanceeroefening is — maar ruimte voor experiment is zeker een noodzakelijke stap in de goede richting.
4. … is er mede daardoor in de sector zelf sterk ingezet op de ontwikkeling van zowel visie, expertise en skills over duurzaam (internationaal) werken, en dus niet alleen op het ecologische vlak. Bijvoorbeeld festivals en presentatieplekken laten zich samen begeleiden en adviseren bij hun pogingen om meer duurzaam te werken.

Kortom, de problemen waarvoor we staan zijn ingewikkeld en de weg is lang. Maar de transitie-oefening waarvan sprake is volop bezig. De urgentie neemt toe. Er wordt meer dan ooit ingezet op experiment. De visie en de skills zijn in ontwikkeling. Netwerken en intermediairen werpen zich op als versnellers. De beleidskaders volgen stilaan.

Benieuwd naar wat het volgende jaar ons brengt… Welke zullen volgend jaar de onverwachte disrupties zijn die onze aannames en manier van werken opnieuw ter discussie zullen stellen, en de transitie mogelijk nog versnellen? Hoe zullen we wat we als sector en beleid intussen geleerd hebben kunnen inzetten, om samen een sociaal rechtvaardig en duurzaam verhaal vorm te geven? Aan iedereen wens ik in het nieuwe jaar veel verbeelding en veerkracht! De kans bestaat dat we het nodig zullen hebben.