İnternetin İlk İki Dönemi
İnternetin ilk döneminde -1980'lerden 2000'lerin başına kadar- internet hizmetleri, internet topluluğu tarafından kontrol edilen açık protokoller üzerine kuruldu. Bu durum, kişi veya kuruluşların internetteki yapılanmalarını oyunun kurallarının daha sonra değişmeyeceğini bilerek büyütebilecekleri anlamına geliyordu. Bu dönemde Yahoo, Google, Amazon, Facebook, LinkedIn ve YouTube dahil olmak üzere büyük web hizmetleri başlatıldı. AOL(American Online Company) gibi merkezi platformların önemi büyük ölçüde azaldı.
İnternetin 2000'li yılların ortalarından günümüze kadar olan ikinci döneminde, kar amacı güden teknoloji şirketleri -özellikle Google, Apple, Facebook ve Amazon (GAFA)- açık protokollerin özelliklerini hızla geride bırakan yazılımlar ve hizmetler geliştirdi. Akıllı telefonların yaygınlaşması ile ivme kazanan bu trend, mobil uygulamaların internet kullanımının büyük bir kısmını kaplamasıyla devam etti. İnternet kullanımının hızla yaygınlaşması da bu akımı hızlandırdı. Sonuç olarak kullanıcılar açık hizmetlerden, merkezileştirilmiş ve nispeten karmaşık olan bu hizmetlere geçtiler. Kullanıcılar hala web gibi açık protokollere erişirken bile, bunu genellikle GAFA ( Google, Apple, Facebook, Amazon) platformları ve yazılımları ile gerçekleştirirler.
İyi haber şu ki; milyonlarca insan, birçoğu ücretsiz olan harika teknolojilere erişip kullandılar. Kötü haber ise; startuplar, tasarımcılar ve diğer grupların; merkezi platformların kendileri aleyhinde kurallarını değiştirmesi, kitlelerini ve kazançlarını ellerinden alması endişesi olmadan büyütmeleri çok daha zor hale geldi. Bu durum yeniliklerin önünü tıkadı, internetin daha az ilgi görmesine ve dinamizminin azalmasına neden oldu. Ayrıca merkezileşme gördüğümüz kadarıyla; sahte haberler, devlet destekli botlar, “platforma karşı” olan kullanıcılar, AB gizlilik yasaları ve algoritmik manipülasyonlar ile tartışmalar yaratıp toplumsal gerilimin sınırlarını genişletti. Bu tartışmalar önümüzdeki yıllarda daha da yoğunlaşacak gibi gözüküyor.
“Web 3”: İnternetin Üçüncü Dönemi
Bu merkezileşmeye verilen ilk cevap büyük internet şirketlerine hükümetler tarafından dayatılan düzenlemeler olmuştur. Bu cevap, internetin telefon, radyo ve TV ağları gibi geçmiş iletişim ağlarına benzediğini varsayarak verilmiştir ancak geçmişin donanım tabanlı ağları, yazılım tabanlı bir ağ olan internetten temelde çok farklıdır. Donanım tabanlı ağlar bir kez oluşturulduktan sonra, yeniden tasarlanmaları neredeyse imkânsızdır. Yazılım tabanlı ağlar, girişimcinin geliştirme yeteneği ve piyasa güçleri aracılığıyla yeniden tasarlanabilir.
İnternet, birbirine en uzak noktadaki programlanabilir milyonlarca bilgisayarı birbirine bağlayan, nispeten basit bir çekirdek katmandan oluşan yazılım tabanlı bir ağdır. Yazılım basitçe insan düşüncesinin kodlanmasıdır ve bu nedenle neredeyse sınırsız bir tasarım alanına sahiptir. Genel olarak internete bağlı bilgisayarlar, kullanıcılarının seçtiği herhangi bir yazılımı çalıştırmak konusunda özgürdür. Hayal edilebilecek her şey, doğru teşviklerle, internette hızla yayılabilir. İnternetin mimarisi, teknik yaratıcılığın ve ilgi çekici tasarımların kesiştiği yerdir.
İnternet hala kendi evriminin başlarında: Önümüzdeki yıllarda temel internet servislerinin neredeyse tamamı yeniden tasarlanacak. Bu, ilk olarak Bitcoin’le tanıtılan ve Ethereum’la daha da geliştirilen fikirlerin bir genellemesi olan kripto-ekonomik ağlar tarafından sağlanacak. Kripto ağlar, ilk iki internet döneminin en iyi özelliklerini bir araya getirmektedir: topluluklar tarafından yönetilen ve artık en gelişmiş merkezi hizmetleri geride bırakacak yeteneklere sahip olan merkeziyetsiz ağlar.
Neden Merkeziyetsizleşme
Merkeziyetsizleşme genellikle yanlış anlaşılan bir kavramdır. Örneğin, bazen kripto ağ savunucularının merkeziyetsizleşmeyi desteklemesinin nedeninin hükümet sansürüne direnmek veya özgürlükçü siyasi görüşler olduğu söylenir. Bunlar merkeziyetsizleşmenin önemli olmasının ana nedenleri değildir.
Merkezi platformlarla ilgili sorunlara bir göz atalım. Merkezi platformlar öngörülebilir bir yaşam döngüsü izlerler. İlk aşamada kullanıcıları ve geliştiriciler, işletmeler ile medya kuruluşları gibi üçüncü şahısları tam kadro işe almak için ellerinden gelen her şeyi yaparlar.
Bunlar (tanım gereği) çok yönlü çevrelere ve sistemlere sahip olduklarından, daha iyi hizmet vermek için bunu yaparlar.
Platformların büyümesi (S-eğrisi) arttıkça, kullanıcılar ve 3. taraflar üzerindeki güçlerinin istikrarlı bir şekilde arttığı görülüyor.
S-eğrisinin zirvesine ulaştıklarında platformların katılımcıları ile ilişkileri pozitif ortalamadan sıfır ortalamaya düşer. Büyümeye devam etmenin püf noktası, kullanıcılardan gelen veriyi çıkartıp inceleyerek diğerleriyle müşteri ve kar rekabeti yapmaktan geçer. Bunun tarihteki örnekleri Microsoft’a karşı Netscape, Google’a karşı Yelp, Facebook’a karşı Zynga ve Twitter’a karşı üçüncü taraf işletmeler. İOS ve Android gibi işletim sistemleri daha etkili hareket ettiler ancak yine de temiz %30 karlarını alıyor, keyfi görünen nedenlerle uygulamaları reddediyor ve 3. taraf uygulamaların sorumluluğunu kendi isteklerine göre üstleniyorlar.
İş birliğinden rekabete geçiş, 3. taraflar için kapana kısılmışlık hissi vermektedir. Zamanla en iyi girişimciler, geliştiriciler ve yatırımcılar, merkezi platformlar kullanarak iş geliştirmekten çekinir hale geldiler. Artık elimizde, bunu yapmanın hayal kırıklığıyla sonuçlanacağına dair onlarca yıllık kanıtımız var. Ek olarak kullanıcılar gizliliklerinden, verilerinin kontrolünden vazgeçmiş ve güvenlik ihlallerine karşı da savunmasız hale gelmiş olurlar. İlerleyen zamanlarda merkezi platformlarla ilgili bu sorunlar muhtemelen daha da belirgin hale gelecek.
Kripto Ağlarına Giriş
Kripto Ağlar, internet altyapısıyla kurulmuş ağlardır.
- Durumlarını güncel ve dengede tutmak için consensus (PoW ve PoS gibi fikir birliği mekanizmaları) gibi blokzincir mekanizmaları kullanırlar.
- Consensus katılımcılarını (madenciler/doğrulayıcılar) ve diğer ağ katılımcılarını teşvik etmek için kripto para birimlerini (tokenler/koinler) kullanırlar.
Ethereum gibi bazı kripto ağları, birçok amaca uygun kullanılabilen genel programlama platformlarıdır. Diğer kripto ağlar daha özel durumlara yöneliktir. Örneğin; Bitcoin değer depolamak (altın gibi), Golem hesaplamaları, Filecoin ise merkeziyetsiz dosya depolama süreçlerini gerçekleştirmek için kullanılmaktadır.
İlk internet protokolleri, adaptasyon sağlamak için internet topluluğundaki çıkarların oluşmasına dayanan çalışma grupları veya kar amacı gütmeyen kuruluşlar tarafından oluşturulan teknik tanımlamalardı. Bu yöntem internetin çok erken aşamalarında verimliydi ancak 1990'ların başında benimsenen protokol sayısı oldukça az. Kripto ağlar geliştiricilere, bakıcılar (sistemi yürüten kimse) ve diğer ağ katılımcılarına token formatında ekonomik teşvikler sağlayarak bu sorunları çözdü. Bunun yanında teknik olarak çok sağlam bir yapıya sahiptir. Örneğin, durumlarını koruyabilirler ve eski merkezi protokollerin asla yapamayacağı bir şekilde bu durum üzerinde isteğe bağlı dönüşümler yapabilirler.
Kripto ağlar büyüdükçe, tarafsız kalmalarını sağlamak için birden fazla mekanizma kullanır ve merkezi platformların yem taktiğini (satılmak istenmeyen malın, satılmaya çalışılması) önler. Öncelikle, kripto ağlar ve katılımcıları arasındaki sözleşme açık kaynak kodunda yazılır. Sonrasında, “voice” ve “exit” mekanizmaları aracılığıyla kontrol altında tutulurlar. Katılımcılara hem “zincir üzerinde” (protokol aracılığıyla) hem de “zincir dışı” (protokol etrafındaki sosyal yapılar aracılığıyla) topluluk yönetimi aracılığıyla ses verilir. Katılımcılar isterse koinlerini satarak ya da aşırı durumda protokolü “fork” yaparak çıkış yapabilirler.
Kısacası kripto ağlar, ağın büyümesi ve tokenlerin imaj kazanması için katılımcılarını ortak bir amaç uğruna birlikte çalışmak için teşvikler. Bu sistem, Ethereum gibi yeni kripto ağlar büyümesine rağmen, Bitcoin şüphecilerine meydan okumaya ve gelişmeye devam etmesinin ana nedenlerinden biridir. Günümüzün kripto ağları, onları ciddi şekilde zorlayıcı merkezi sistemlerden gelen sınırlamalardan muzdariptir. En ciddi sınırlamalar performans ve ölçeklenebilirlik ile ilgilidir. Önümüzdeki birkaç yıl, bu sınırlamaları düzeltmek ve kripto yığınının altyapı katmanını oluşturan ağlar oluşturmakla ilgili olacak.
Merkeziyetsizlik Nasıl Kazanır?
Merkeziyetsiz ağların kazanması gerekli ve kazanacak da, bu konuda iyimser olmak adına bir kaç sebebe bakalım.
Yazılım ve web hizmetleri developerlar tarafından oluşturulur. Dünyada milyonlarca yetenekli geliştirici var. Büyük teknoloji şirketlerinde sadece küçük bir kısmı çalışıyor ve bunların sadece küçük bir kısmı yeni ürün geliştirme üzerinde çalışıyor.. Tarihteki önemli yazılım projelerinin çoğu, startup’lar veya bağımsız geliştirici toplulukları tarafından oluşturuldu.
“Kim olursanız olun, en zeki insanların birçoğu başkası için çalışır.” — Bill Joy
Merkeziyetsiz ağların üçüncü dönemi kazanmaları olası, tıpkı ilk dönemde kazanma sebeplerinde olduğu gibi; girişimci ve geliştiricilerin gönüllerini ve akıllarını fethederek.
2000'lerdeki Wikipedia ile Encarta gibi merkezi rakipleri arasındaki rekabet açıklayıcı bir benzetme olabilir. 2000'lerin başında iki ürünü karşılaştırırsanız, Encarta daha iyi konu kapsamı ve daha yüksek doğruluk ile çok daha iyi bir üründü ancak Wikipedia gönüllü katkıda bulunan kişilerden oluşan bir topluluğa sahipti. çok daha hızlı bir oranda gelişti. Çünkü bu oluşum merkeziyetsiz ve topluluk tarafından yönetilen değerlere sahipti. 2005 yılında Wikipedia internetteki en popüler referans sitesiydi. Encarta 2009 yılında kapatıldı.
Ders şu ki, merkezi ve merkezi olmayan sistemleri karşılaştırdığınızda, bunları statik katı ürünler olarak değil, dinamik süreçler olarak düşünmeliyiz. Merkezi sistemler genellikle bütün ve hazır sistemler olarak launch edilir ve yalnızca yatırımcı şirketin onları beslediği oranda gelişir. Merkezi olmayan sistemler yarı çıplak olarak başlar ancak doğru koşullar altında yeni katkı sağlayıcıları siteme geldikçe katlanarak büyür.
Kripto ağlarda birkaç compounding (bileşik) geri bildirim döngüsü vardır:
- Çekirdek protokolün geliştiricileri,
- Bütünleyici(complementary) kripto ağlarının geliştiricileri,
- Üçüncü taraf uygulamalarının geliştiricilerini,
- Ağı çalıştıran hizmet sağlayıcıları.
Bu geri bildirim döngüleri, ilgili tokenin teşvikleriyle daha da güçlendirilir. Bitcoin ve Ethereum’da gördüğümüz gibi, kripto topluluklarının gelişme hızını inanılmaz derecede artırabilir (madencilik ile aşırı elektrik tüketimi gibi olumsuz sonuçlar da yaratabilir).
İnternetin bir sonraki dönemini merkeziyetsiz mi yoksa merkezi sistemlerin mi kazanacağı sorusu, kimin en çekici ürünleri üreteceğine ve yüksek kaliteli geliştiricileri ve girişimcileri yanlarına alacağı sorunun cevabı olacaktır. GAFA (Google, Amazon, Facebook, Apple), nakit rezervleri, geniş kullanıcı tabanları ve operasyonel altyapı dahil olmak üzere birçok avantaja sahiptir. Kripto ağları, geliştiriciler ve girişimciler için önemli ölçüde daha çekici bir değer önerisine sahipler. Eğer gönülleri ve mantığı kazanabilirse, GAFA’nın bulundurduğu kaynağı alabilir ve ürün geliştirmelerini gölgede bırakabilirler.
“1989'da insanlara hayatlarını daha iyi hale getirmek için neye ihtiyaç duyduklarını sorsaydınız, hiper metin(HTML) kullanılarak birbirine bağlanan merkezi olmayan bir bilgi düğümleri (node) ağı söylemeleri pek olası değildi.” — Farmer & Farmer
Merkezi platformlar genellikle piyasaya sürülürken paket halinde gelir: Facebook’un bazı sosyalleştirme özellikleri(sayfalar, topluluklar) ve iPhone’un bir kaç önemli uygulaması(iTunes, keynote, anımsatıcılar, apple notes) vardı. Merkeziyetsiz platformlar ise genellikle, yarı pişmiş ve net bir kullanım durumları olmadan başlatılır. Bunun sonucunda, ürün-pazar uyumunun iki aşamasından geçmeleri gerekir:
- Platformu tamamlayacak ve ekosistemi oluşturacak olan geliştiriciler/girişimciler ve platform arasındaki ürün-pazar uyumu
- Platform/ekosistem ve son kullanıcılar arasındaki ürün-pazar uyumu
Bu iki aşamalı süreç, sofistike teknoloji uzmanları da dahil olmak üzere birçok insanın merkezi olmayan platformların potansiyelini sürekli olarak küçümsemesine neden oluyor.
İnternetin Gelecek Dönemi
Merkeziyetsiz ağlar, internetteki tüm sorunları çözecek bir yol olamaz ancak merkezi sistemlerden çok daha iyi bir yaklaşım sunarlar.
Ağ yönetişimi sorununu düşünün. Bugün büyük platformlardaki bazı çalışan grupları, bilgilerin nasıl sıralanacağına ve filtreleneceğine, hangi kullanıcıların terfi ettireleceğine ve yasaklanacağına ve diğer önemli yönetim kararlarını alıyor. Kripto ağlarda bu kararlar topluluk tarafından açık ve şeffaf mekanizmalar kullanılarak alınır. Gerçek dünyadan bildiğimiz gibi, demokratik sistemler mükemmel değil ama alternatiflerinden çok daha iyiler. Merkezi platformlar o kadar uzun süredir baskın durumda ki birçok insan internet hizmetleri oluşturmanın daha iyi bir yolu olduğunu unuttu. Kripto ağlar, topluluğa ait sistemler geliştirmenin ve 3. taraf geliştiriciler, yaratıcılar ve şirketler için eşit bir oyun alanı sağlamanın etkili bir yoludur. Merkeziyetsiz sistemlerin değerini internetin ilk çağında gördük. Umarım bir sonrakinde tekrar görebiliriz.
“Why Decentralization Matters” adlı bu yazı Layka DAO çeviri ekibi tarafından sizler için Türkçe’ye çevrilmiştir.
Layka DAO, içlerinden gelen merak ve sorumluluk hissi ile, kendilerini ve toplumu geleceğin DAO teknolojilerine hazırlamak için bir araya gelmiş bireylerden oluşan merkeziyetsiz bir topluluktur. Topluluğun her bir üyesi, istediği takdirde kendi tercih edeceği ekiplere katılarak, bu ve bunun gibi kaynakların sizlere ulaşmasına istediği miktarda katkı sağlayabilir.
Sizleri de bu gururun bir parçası olarak görmekten mutluluk duyarız.
Çevirenler: Ömer_ÖzdemirTR#5183, Volkan#9466
Editörler: Cemre#8003, Smellycat#4000
