Körfezdeki Vaha: Birleşik Arap Emirlikleri
GİRİŞ
Birleşik Arap Emirlikleri kumlarla kaplı bir coğrafyada, çölün Pers Körfezinin sularıyla buluştuğu noktada Arabistan coğrafyasının hızla yükselen gücü olarak karşımıza çıkıyor. 1970’li yıllarda köyler, kasabalar ve küçük şehirlerden ibaret olan ülke de bugün gökdelenlerin adeta bir vaha gibi yükseldiği şehirler bulunmaktadır. Arap Emirlikleri, Ortadoğu’da gelenekten moderne geçişin canlı örneklerini teşkil ediyor. Petrol ve doğal gazın yarattığı refah ülkede etkilerini açıkça göstermektedir. BAE, üstlendiği siyasi roller gereği son yıllarda aktif şekilde her alanda bulunmaktadır. Kendi coğrafyasından, uluslararası arenaya değin ekonomik gücünü siyasi güç ile pekiştirmek için çabalamaktadır.
1. Ülke Profili
Arabistan yarımadasının doğusunda, Pers Körfezi kıyısında yer alan Birleşik Arap Emirlikleri, Musendam yarımadasının Umman’a ait uç kısmı hariç tamamını kaplar. Ülkenin kuzeyinde Basra Körfezi, kuzeydoğusunda Umman Körfezi batısında ve güneyinde Suudi Arabistan, doğusunda ise Umman yer almaktadır.[i]
Birleşik Arap Emirlikleri kurulmadan önce bölgede İngiliz egemenliği hakimdi. Bölge geçmişte Osmanlı ve Portekiz’in de egemenliğine girmiştir. Hindistan yolu üzerinde stratejik bir konumda olması hasebiyle büyük devletlerin egemenlik kurmak istediği bir alan olmuştur. İngilizlerin 2.Dünya Savaşı’ndan sonra güç kaybetmesi ve sömürgelerinin bağımsızlığına kavuşması zamanla bölgede de bağımsızlık hareketlerinin başlamasına neden olmuştur. İngilizlerin çekilmesi üzerine Abu Dabi ve Dubai emirliklerinin öncül olmasıyla ilk başta Katar ve Bahreyn’i de içine alan bir birlik kurulmuştur. Bu birlik Katar ve Bahreyn’in ayrı devlet olmak istemeleri sebebiyle dağılmıştır.
Birleşik Arap Emirlikleri; Abu Dabi, Dubai, Sharjah, Fujairah, Umm Al Quwain ve Ajman Emirliklerinden oluşan 6 Emirliğin bir araya gelmesiyle 1971 yılında kurulmuştur. Bilahare Ras Al Khaimah da 10 Şubat 1972'de federasyona katılmıştır. Böylece BAE, söz konusu 7 Emirliğin oluşturduğu bir federasyon haline gelmiştir.[ii] Federe birimlerin her biri kendi emirleri yani aşiret liderleri tarafından yönetilirken, federasyon bu emirler arasından seçilen bir devlet başkanı tarafından yönetilmektedir. Monarşi temelli Federasyonun ana unsuru yedi Emir’den oluşan Federal Yüksek Konseydir (Supreme Council). Bu konsey federal yasaları onamakta, üyeleri arasından Devlet Başkanını, Başbakanı ve Bakanları seçmektedir.[iii] Federasyonun kuruluşundan itibaren, Devlet Başkanının Abu Dabi Emiri, Başbakanın ise Dubai Emiri olması yönünde yazılı olmayan bir mutabakat vardır. Dış politika, güvenlik, ordu ve askeri konular ağırlıklı olarak Abu Dabi Emirliği’nin kontrolündedir.[iv]Abu Dabi ülkenin en büyük emirliğidir ve aynı zamanda başşehridir.
2. Birleşik Arap Emirlikleri’nin Petrol ve Doğal gaz Rezervleri
Petrol bulunmadan önce bölgedeki yedi emirliğin iktisadî durumları genelde balıkçılığa, inci avcılığına, ticarete ve az miktarda da ziraata dayanıyordu. Petrole ilk defa 1958’de Ebûzabî’de (Abu Dhabi) rastlandı, ancak petrolün önemli bir şekilde ülke ekonomisine katkısı 1962 yılında ihracat başlatıldığında oldu. 1971’de Birleşik Arap Emirlikleri’nin kuruluşu ile bölgede elde edilen petrol gelirleri birleştirildi ve böylece büyük bir iktisadî kalkınma hareketi başlamış oldu.[v]
OPEC üyesi olan BAE, şu anda dünyanın en büyük yedinci petrol üreticisidir. Ocak 2020 itibariyle Oil & Gas Journal tahminlerine göre BAE, 98 milyon varil ile dünyanın en büyük yedinci kanıtlanmış petrol rezervine sahiptir ve rezervlerin çoğu Abu Dabi’dedir (BAE’nin rezervlerinin yaklaşık%96'sı). Diğer altı emirlik, BAE’nin ham petrol rezervlerinin yalnızca %4'ünü oluşturmaktadır ve Dubai yaklaşık 2 milyar varil ile başı çekiyordur. BAE, dünyanın kanıtlanmış petrol rezervlerinin yaklaşık%6'sına sahiptir.[vi]
BAE, gelişmiş teknoloji ve keşif çalışmalarıyla petrol rezervini son on yılda iki katına çıkarmayı başarmıştır, Abu Dhabi’de özellikle denizde yeni rezervlerin araştırılması yönünde çalışmalar mevcuttur[vii]Şekilde görüleceği üzere ülkenin 2020 yılında 98 milyon varil olan kanıtlanmış olan petrol rezervi, 111 milyon varile yükselmiştir.
Petrol ve Doğal gaz zengini olan ülkede endüstri de bunlar üzerine gelişmiştir. BAE yönetimi sürdürülebilir bir ekonomi ve Paris iklim antlaşması çerçevesinde son yıllarda yenilebilir kaynaklara yatırım yapmaktadır. BAE’de yıllık toplam nihai enerji tüketimi içinde yenilenebilir enerji 2010 yılında %0,11 iken 2019 yılında %0,67’ye yükselmiştir.(Veriler için bknz. https://data.worldbank.org/indicator/EG.FEC.RNEW.ZS?locations=AE)
3. Birleşik Arap Emirlikleri’nin Genel Ekonomik Yapısı
Genel ekonomik yapı, ülkelerin makro ekonomik verilerinin incelenmesi ile analiz edilmektedir. Nüfus, GSYH , kişi başına düşen gelir, istihdam-işsizlik, enflasyon, ithalat ve ihracat verileri Birleşik Arap Emirlikleri’nin makro ekonomik görünümü için genel bir fikir sağlayacaktır.
BAE’nin nüfusu sürekli olarak artış göstermektedir. Tablo2’de görüleceği üzere ülkenin nüfusu son 20 yılda yaklaşık 3 kat artmıştır. Ülke de nüfusun çoğunluğunu yabancı işçiler oluşturmaktadır.
KAYNAK: BRİTANNİCA ‘BAE demografik yapısı’’ https://www.britannica.com/place/United-Arab-Emirates
KAYNAK:Dünya Bankası verilerinden düzenlenmiştir. https://data.worldbank.org/country/AE
Ülke nüfusunun çoğunluğu Asya kökenli olan göçmenlerden oluşmaktadır. Bu göçmenler genellikle emek-yoğun işgücü gereken işlerde düşük ücretlerde çalışmaktadır. Ülkenin yerel halkı olan Emirlik Arapları, 2015 yılı verilerine göre nüfusun %11’ini oluşturmaktadır. Yerel nüfusun en az olduğu emirlik Dubai’dir. Ülkede göçmen işçiler yanı sıra çoğunlukla Avrupa kökenli olan ve beyaz yakalı olarak istihdam edilen bir nüfus da vardır.
Tablo 3 ülkenin GSYİH hakkında bilgi vermektedir. Son beş yılda özellikle 2019 yılında zirveyi gören gelir Çin virüsü pandemisinin başladığı 2020 yılında gelen daralma ile rekor seviye de azalış göstermiştir. Kişi Başına Düşen Gelir verileri BAE’nin yüksek gelirli ülkeler klasmanında olduğunu göstermektedir. UNDP 2018 yılı İnsani Gelişmişlik Endeksine göre BAE, çok yüksek insani gelişmişlik ve yüksek gelirli ülke olarak sınıflandırılmıştır. Ülke gelirlerinin önemli bir kısmını yer altı kaynakları oluşturmaktadır. Bundan dolayı da petrol-doğal gaz fiyatlarındaki dalgalanmalar ülkenin makro ekonomik yapısını etkilemektedir.
Tablo 4, ülkedeki işsizlik ve enflasyon verileri üzerinden şekillenmiştir. 5 yıllık performansa baktığımızda BAE’de işsizlik ve enflasyon gelişmiş bir ülke için ideal (2019 ve 2020 yılında deflasyon gerçekleşmiş ve bu durum ekonomik bir probleme yol açabilmektedir) istihdam oranı da giderek azalmasına karşın yüksektir.
4. Birleşik Arap Emirlikleri’nin İthalat ve İhracat Verileri
Birleşik Arap Emirlikleri’nin ithalat ve ihracat verileri, ülkenin genel ekonomisi hakkında önemli bir göstergeyi oluşturmaktadır. Ülkenin ihracat mallarında petrol ve doğal gaz ürünleri oluşturmaktadır. İthalatta ise sanayi ürünleri başı çekmektedir.
BAE’nin başlıca ihracat yaptığı ülkeler; Tayvan, S. Arabistan, Hindistan, Irak ve Hong Kong’dur. Ülkeler arası ihracat verileri şu şekildedir:
BAE’nin başlıca ithalat yaptığı ülkeler; Çin, Hindistan, ABD, Japonya ve Türkiye’dir. Ülkeler arası ithalat verileri şu şekildedir:
BAE’nin bölgesinde en önemli ticari partneri Suudi Arabistan’dır. Küresel düzeyde ise Çin, ABD, Hindistan ve Japonya gelmektedir. Son yıllarda Türkiye ve İsrail ile de ticari ilişkiler hızla gelişmektedir.
5. Birleşik Arap Emirlikleri Ekonomisinin Sektörel Dağılımı
Sanayi, hizmet ve tarım sektörü başta olmak üzere ülke ekonomisinin sektörel dağılımı hakkında temel bilgiler, genel ekonomik yapı hakkında daha geniş bir bilgi verecektir.
Tarım ve Hayvancılık; Ülkenin çoğunluğu çöllerden oluştuğu için tarım için sera üretim tarzı yaygındır. Sektöre yapılan teknolojik yatırımlar sayesinde ülke içinde özellikle sebze üretiminde artış yaşanmıştır. Hurma ülkedeki en yaygın yetiştirilen ürün olmakla beraber hayvancılıkta da deve besiciliği yaygındır.
Sektörün başlıca ürünleri; hurma, salatalık, domates, keçi eti, yumurta, süt, kümes hayvanları, havuç/şalgam, keçi sütü, koyun sütü oluşturmaktadır.[viii]
Sanayi; BAE’de imalat sanayi hidrokarbona dayalı olmakla birlikte, diğer bazı imalat sanayi alt sektörleri de büyümeye başlamıştır. Sektördeki sanayi kuruluşlarının çoğu gıda (un, şeker, süt ürünleri, meşrubat, balık), inşaat ve yapı malzemeleri (çimento, seramik, mermer, demirçelik), metaller (alüminyum, bakır, çelik), kimyasal maddeler (kükürt, gübre), elektrik malzemeleri, mobilya, plastikler (pvc, mutfak eşyaları) ve hazır giyim üretimi yapan orta ölçekli sanayi kuruluşlarıdır. Ülkede büyük ölçekli üretim faaliyetini, petrol ve petrokimya, enerji (Dubai Petrolum-Dubai), Alüminyum (Dubal-Dubai), seramik (RAK Ceramics-Ras Al Khaimah), ilaç (Julphar-Ras Al Khaimah) tesisleri oluşturmakta, bunların da sahibi ilgili Emirlik şirketleri olmaktadır. Dubai Aluminyum, dünyanın ilk 10 alüminyum üreticisi arasındadır. Üretimin büyük kısmını ihraç etmektedir. Sharjah’ta KOBİ düzeyinde üretim tesisleri bulunmaktadır.[ix]
Hizmet; BAE’nin hizmet sektörü, özellikle havayolu ve denizyolu ile ulaşım, telekomünikasyon ve turizm alanlarında da hızlı bir şekilde gelişmektedir.[x] Hizmetler sektörünün istihdama katkısı dikkate alındığında Birleşik Arap Emirlikleri ekonomisinin büyük ölçüde hizmet sektörü temelli bir yapıya sahip olduğu görüntüsü ortaya çıkmaktadır.[xi]
Ulaştırma ve İletişim; Ülke de 43 tane havalimanı bulunmaktadır. Her emirliğin kendi idari başşehrinde bir havalimanı bulunmaktadır. En büyük havalimanı Abu Dabi Uluslararası Havalimanı’dır. Başlıca sivil havayolu şirketleri Flydubai, Air Arabia ve Etihad Airways’dir. Bir yarımada ülkesi BAE’ de deniz taşımacılığı ve limanlarda önemlidir. Ülkenin en büyük limanı Dubai Limanı’dır. Diğer başlıca limanları Al Fujayrah Mina’ Jabal ‘Ali Khor Fakkan ve Mubarraz Adası’dır. Ülkede 2021 verilerine göre deniz taşımacılığı ve ticaretinde kullanılmakta olan 623 gemi bulunmaktadır. Ülkede karayolları 2008 yılı verilerine göre 4.080 km karayolu mevcuttur.(veriler için bknz. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-arab-emirates/) Etihad Rail tarafından işletilen şehir içi ve şehirlerarası raylı sistemler ulaşımı da mevcuttur. BAE’de internet erişim oranı %100’dür. Ülkede güçlü bir telekomünikasyon altyapısı mevcuttur. Dünya da 5G teknolojisinin en yüksek oranda kullanıldığı ülkelerin başında gelmektedir.
Turizm; sektör BAE ekonomisi ve siyaseti için çok önemli bir konumdadır. Turizm ülkenin prestijinin artmasında kullanılan bir sektördür. 2019’da seyahat ve turizm sektörünün BAE’nin GSYİH ‘sına katkısı yaklaşık 180,4 milyar AED ( yaklaşık 49,12 milyar USD) ve toplam GSYİH’nin %11,6’sına eşdeğerdir. 2019 yılında uluslararası turistlerin toplam harcaması 143,1 milyar AED (yaklaşık 38,96 milyar USD) olarak gerçekleşti. Ülkenin 2030 yılı turizm hedefi ise GSYİH’nin %15’inin turizm gelirlerinden oluşması şeklindedir. Sektör, ülkenin konumu gereği yaz turizmi endeksli büyümüştür. Kültür, eğitim ve tarih turizmi de son yıllarda yapılan yatırımlar ile geliştirilmeye başlamıştır. Birleşik Arap Emirliklerin de başlıca turizm alanlarını; Snoopy Island, Al Bidyah Mosque, Oasr Al Watan, Yas Island, Lourve Abu Dhabi ve birçok plaj ile bahçe olarak sıralayabiliriz.(veriler için bknz. https://www.moec.gov.ae/en/tourism-indicators)
Bankacılık ve Finans; Merkez Bankasının uluslararası rezervi 2019 yılı Ocak ayı itibarıyla toplam 95 milyar USD seviyesindedir. BAE bankacılık sektörü, Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) içinde aktif toplamı en büyük olanıdır. Merkez Bankası raporuna göre, ülkede 22 yerli ve 38 yabancı olmak üzere toplam 60 banka sektörde faaliyet göstermektedir. İslami finans alanında 8 banka yer almaktadır.[xii]
BAE yönetimi, ekonominin petrol ve doğal gaza bağımlılığının azaltılması için üretim ve yatırımların çeşitlendirilmesini sağlamaya büyük önem atfetmektedir. Bu çerçevede, BAE hükümeti özellikle turizm, inşaat, havacılık, hizmet sektörü, finans ve otomotiv gibi sektörlere yatırım yapmaktadır. Bu sayede petrol-dışı gelirlerin milli gelirdeki payı gittikçe artmaktadır. “Abu Dhabi 2030 Vizyonu’’ çerçevesinde ülkede 2030 yılına kadar 300 milyar dolardan fazla altyapı yatırımı yapılması öngörülmekte ve üretime yönelik yapılacak yatırımlarla birlikte önümüzdeki 15 yıl içinde petrol gelirlerine bağımlılığın yüzde 10 oranında azaltılması planlanmaktadır.[xiii]
SONUÇ
Birleşik Arap Emirlikleri, ekonomik kalkınmışlığını ülkenin her alanına yaymaya çalışmaktadır. İnsani gelişmişlik seviyesinin artırılması ülke için en büyük vizyon hedefine gelmiştir. Modern şehirlerin inşası ve uluslararası alanda pazarlanması ülkenin prestijini artırmıştır. İzlenen stratejik dengeli politikalar da siyasi alanda güçlenmeye olanak sağlamaktadır. BAE, kısa tarihinde başardığı işleri geleceğe taşımada çalışkan ve etkili bir devlet olarak dünya arenasında kalıcı olmak için kararlı bir şekilde ilerlemektedir.
DİPNOT
i) ÖZKAN, Serkan. ‘‘Birleşik Arap Emirlikleri’nin Nüfus Yapısı’’ (2010) Erişim Tarihi: 22 Şubat 2023 yokAcikBilim_381323.pdf
ii) T.C. Dış İşleri Bakanlığı, ‘‘Bileşik Arap Emirlikleri’nin Siyasi Görünümü’ Erişim Tarihi: 22 Şubat 2023 Bileşik Arap Emirlikleri’nin Siyasi Görünümü _ T.C. Dışişleri Bakanlığı.pdf
iii) ASLAN, Asiye. ‘‘BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ: ÜLKE ANALİZİ’’ Erişim Tarihi: 24 Şubat 2023 bae ülke raporu dergipark.pdf
iv) T.C. Dış İşleri Bakanlığı, ‘‘Bileşik Arap Emirlikleri’nin Siyasi Görünümü’ Erişim Tarihi: 22 Şubat 2023 Bileşik Arap Emirlikleri’nin Siyasi Görünümü _ T.C. Dışişleri Bakanlığı.pdf
v) İslam Ansiklopedisi, ‘‘Birleşik Arap Emirlikleri’’ Erişim Tarihi: 24 Şubat 2023 https://islamansiklopedisi.org.tr/birlesik-arap-emirlikleri
vi) U.S. Energy Information Administration, ‘‘Country Analysis Executive Summary: United Arab Emirates’’ Erişim Tarihi: 25 Şubat 2023 uae_2020.pdf
vii) KELEŞ, Dilek. ‘‘SUUDİ ARABİSTAN VE BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ’NİN ENERJİ KAYNAKLARININ BU ÜLKELERİN EKONOMİLERİNDEKİ YERİ’’ Erişim Tarihi: 25 ocak 2023 yokAcikBilim_323435.pdf
viii) CİA, World Factbook, ‘‘United Arab Emirates’’ Erişim Tarihi: 26 Şubat 2023 https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-arab-emirates/
ix) T.C. Ticaret Bakanlığı, ‘‘BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ PAZAR BİLGİLERİ’’ Erişim Tarihi: 27 Şubat 2023 BAE Pazar Bilgileri 2022.pdf
x) T.C. Ticaret Bakanlığı, ‘‘BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ PAZAR BİLGİLERİ’’ Erişim Tarihi: 27 Şubat 2023 BAE Pazar Bilgileri 2022.pdf
xi) ÖZTÜRKLER, Harun. ‘‘Birleşik Arap Emirlikleri Ekonomisinin Temel Özellikleri’’ Erişim Tarihi: 27 Şubat 2023 https://www.orsam.org.tr/d_hbanaliz/14harun.pdf
xii) KONYA EREĞLİ TİCARET BORSASI, ‘‘BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ Ü LKE RAPORU AĞUSTOS 2019’’ Erişim Tarihi: 27 Şubat 2023 BAE-AĞUSTOS-2019.pdf
xiii) ASLAN, Asiye. ‘‘BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ: ÜLKE ANALİZİ’’ Erişim Tarihi: 24 Şubat 2023 bae ülke raporu dergipark.pdf
KAYNAKÇA
* ASLAN, Asiye. ‘‘Birleşik Arap Emirlikleri: Ülke Analizi’’ Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Sayı 4 (2016) s.94–114
* * KELEŞ, Dilek. ‘‘Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin Enerji Kaynaklarının Bu Ülkelerin Ekonomilerindeki Yeri’’, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü Ortadoğu İktisadı Anabilim Dalı (2008) s.67–76 ve s.78–84
* * ÖZKAN, Serkan. ‘‘Birleşik Arap Emirlikleri’nin Nüfus Yapısı’’, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü Ortadoğu Coğrafyası Anabilim Dalı (2010) s.6–18 ve s67–69
- ÖZTÜRKLER, Harun. ‘‘Birleşik Arap Emirlikleri Ekonomisinin Temel Özellikleri’’ ORSAM Cilt:4 Sayı 43 (2012) s.109–113
Samet Aydın
Not: Bu yazıda geçen fikirler yazarın şahsi görüşüdür.
