SALVADOR ALLENDE VE POLİTİKALARI

GİRİŞ
1908’ de Şili’de doğan ve varlıklı bir ailede yetişen Salvador Allende liseye başladığı dönemde Marksist düşünceyle tanışmış ve bu düşüncede kendini geliştirmeye başlamıştır. Allende, ilerleyen süreçte Şili Üniversitesi’nde tıp bölümünü okumaya başlamıştır, politikaya da bu dönemde dahil olmuştur. 1930 yılında Allende, çevresinde tanınır bir kişi olmaya başlamış ve bununla birlikte Şili Öğrenci Federasyonu’na başkan yardımcısı olarak seçilmiştir. Allende’nin federasyon içerisinde fikirlerini, bilhassa da Diktatör C. Ibanez hakkındaki düşüncelerini sakınmadan söylemesi, onu bazı kesimlerce hedef haline getirmiş ve onun tutuklanarak okuldan uzaklaştırılmasına sebep olmuştur. Ancak ilerleyen süreçte Ibanez’in ülkeyi terketmesiyle birlikte özgürlüğünü tekrar kazanmıştır. Ibanez’in uyguladığı yanlış politikalar sonucu Şili halkı düştüğü durumdan ötürü Ibanez’ e karşı öfke duymaya başlamışlardır. Durumun aleyhine dönmeye başladığını gören Ibanez’ de Arjantin’e kaçmıştır. Ibanez’in ülkeyi terk etmesi Allende’nin aktif siyaset alanında yeni bir dönemi başlatmıştır. Allende 1932 yılında tıp eğitimini bitirmiş ancak mesleğini kısa bir süre yapmıştır. 1937 yılında arkadaşlarıyla birlikte kurucuları arasında yer aldığı Sosyalist Partisi’nden milletvekili seçilerek toplumla ilişki kurmaya başlamıştır. Allende’nin toplumla aktif ilişkisi Halk Birliği (Unidad Popular) hükümeti döneminde Sağlık Bakanı olmasıyla başlamıştır.

Allende siyaset hayatında 1952, 1958 ve 1964 yıllarında gerçekleşen başkanlık seçimlerine solun ortak başkan adayı olarak katılmış ancak başarılı olamamıştır. 1970 yılında gerçekleşen başkanlık seçiminde ise başarılı olmuş ve ilk marksist lider unvanını kazanmıştır. Şili’de Soğuk Savaş Dönemi’nde siyasal istikrarsızlığın ve darbelerin yaşanması sonucunda Latin Amerika bölgesinde Küba Devrimi itibariyle sosyalizmi ve sosyalist yönetim şeklini savunanların sayısında artış olması ve sonraki süreçte Şili’de sosyalizmin sesi yükselmeye başlamışı Allende’nin başkan olarak seçilmesinde etkili olmuştur. Salvador Allende’de Şili’de sosyalizmin sesine öncülük etmiştir.

1. Salvador Allende’nin Politikaları
   Salvador Allende başkanlık yaptığı süreçte sosyalist yönetim anlayışını benimsemiştir. Uyguladığı politikalar Şili halkının iyiliğine yönelik olması yönünden halkın desteğini kazanırken aynı zamanda ABD’nin de tepkilerini almasına sebep olmuştur. Allende’nin uyguladığı politikalar neticesinde;
   • Hepsi ABD’ye ait şirketlerde olan Şili bakır madenleri ve bankaları millileştirildi. Uygulanan bu politika ABD’nin tepkisini toplamış ve Allende’ye yönelik tepki duymasına sebep olmuştur. Bundan sonraki süreçte ABD Allende’ye karşı hareket ve düşüncelerde bulunmuş ve Allende hükümetinin devrilmesinde etkili olmuştur. ABD’nin Allende’ye karşı bu tavrının esas sebebi, ABD’ nin bölgede güçlenmiş, kendisine ihtiyaç duymayan ve kendisinden bağımsız bir devlet istememesi olabilir.
   • Asgari ücret ve işçi ücretleri arttırıldı, küçük memurların maaşlarına zam geldi.
   • Toprak ve tarım reformuyla birlikte toprağı olmayan köylüye toprak verildi. Aynı zamanda ücretsiz gübre ve tohumda verildi.
   • Diğer kesimlere nazaran toplumun yoksul kesimine biraz daha fazla önem verildi. Yoksul kesime sosyal güvenlik yardımı, asgari geçim ve gıda yardımı yapıldı. Bu yardımların içerisinde yaşlılara ve çocuklara daha fazla yardım yapıldı.
   • Yüksek devlet memurlarının maaşlarına sınır koyuldu.
   • Bu dönemde yoksul kesim için sosyal konutlar yapılmış ve okuma-yazma seferberliği ilan edilmiştir. Bunun sonucunda Şili’nin bazı bölgelerinde fırsat eşitsizliğine maruz kalan çocuklar için okullar inşa edilmiştir.

2. Salvador Allende’nin Uyguladığı Politikaların Sonucu
Salvador Allende’nin uyguladığı politikalar başta ABD’yi, sonrasında uyguladığı politikalardan hoşnut olmayan burjuvayı ve Allende ile karşıt görüşler içerisinde olan muhalefetin tepkisini almıştır. Allende’nin bakır madenlerini millileştirmesi ABD’nin büyük bir tepki vermesine neden olmuştur. ABD bunun sonucunda Allende’yi ekonomik yaptırım uygulamakla tehdit etmiş ve tehdidini gerçekleştirmiştir. Allende her ne kadar uyguladığı ekonomik politikalarla Şili ekonomisinde ilk sene %8.3 bir büyüme yakalayarak başarılı bir çıkış yaşamış olsa da ABD’nin uyguladığı ekonomik ve ticari yaptırımlar sonucunda Şili ekonomisi kötüye gitmeye başlamıştır. Kötüye giden gidişatta enflasyon 1972 yılında %142’ye kadar çıkmıştır. Bu sırada dünya piyasasında bakırın fiyatında yaşanan ani ve yüksek orandaki düşüş durumun daha kötüye gitmesine neden olmuştur. Allende ekonomisi bununla birlikte bununla birlikte büyük bir darbe almıştır. Allende hükümeti bu kötü duruma rağmen 1973 seçimlerini kazanmışlardır. Ancak seçimin kazanan tarafı olmaları kötü gidişatı değiştirememiş ve Allende hükümeti kendisine karşı gerçekleştirilen bir darbe teşebbüsü ile karşı karşıya kalmıştır. Darbe teşebbüsü başarısız sonuçlanmış ve General Augusto Pinochet yeni Genelkurmay Başkanı olmuştur. Darbe teşebbüsü her ne kadar başarısız sonuçlansa da etkileri Allende hükümeti için iyi olmamıştır. Darbe teşebbüsünden sonra ülkedeki istikrarsızlık artmıştır. Aynı zamanda ülkeyi başarılı bir darbe ihtimaline karşı biraz daha yakınlaştırmıştır.

2.1. Allende Hükümeti’nin Sonu: 1973 Şili Darbesi
11 Eylül 1973, Allende hükümeti için kaosun, kargaşanın zirveye çıktığı gündü. CIA’ in desteğini alan Augusto Pinochet liderliğindeki ordunun Allende Hükümeti’ni devirdiği gün ülkede bir savaş havası hakimdi. Sokaklarda ateş açan tanklar, gökyüzünde hükümet binasını bombalayan savaş uçakları ülkeyi adeta bir savaş bölgesine çevirmiş gibiydi. Pinochet, Allende’ye istifa etmesi ve istediği ülkeye gitmesi teklifinde bulunmuş olmasına rağmen Allende bu teklifi reddetmiştir. Pinochet, Allende’nin olumsuz bir cevapta bulunması üzerine hükümet sarayının bombalanması emrini vermiştir. Ancak Allende’nin silahıyla intihar ettiği söylenmektedir.
Augusto Pinochet, tüm devlet yetkilerini cunta lideri olarak devralmış ve askeri bir dikta rejimi kurmuştur. Pinochet’in yönetimi ele geçirmesiyle, yeni yönetim daha önceki devletleştirilen yerleri, önemli bir bakır madeni olan Chuquicamata hariç olmak üzere geri almıştır. Pinochet, neoliberal bir ekonomi politikası izleyerek tüm sendikal hakları da geri almıştır. Uyguladığı bu ekonomi politikalarıyla zengin ve fakir arasındaki fark daha da artmaya başlamıştır. Böylece Augusto Pinochet, Şili halkı için acı dolu dönemlerin baş aktörü olarak görülmüştür.

SONUÇ
Sosyalizmin öncülerinden ve Şili’nin ilk Marksist başkanı olan Salvador Allende her ne kadar kendi halkı için önemli işler yapmış olsa da günün sonunda kendisi ve onun uyguladığı politikalara karşı olan güçlerin, kişilerin tepkilerini ve uyarılarını almıştır. Ancak Allende bunları dinlemeyerek politikalarını uygulamaya devam etmesi onun ve hükümetinin sonunu getirmiştir. Monroe Doktrini ile bölgedeki hakimiyetini ilan eden ABD, bölgede kontrolü dışında gelişen durumlara müdahalelerde bulunarak sarsılmaz hakimiyetini korumaya çalışması ve buna karşılık olarak da Allende’nin Şili’de ABD’li şirketlerin elinde olan bakır madenlerini alarak onları millileştirmesi ABD’nin büyük bir tepkisine sebep olmuştur. ABD’nin yaptırım tehdidini umursamayan Allende siyasi hayatındaki en büyük hatayı burada ABD’yi karşısına alarak yapmıştır. ABD Allende Hükümeti’ne karşı ekonomik ve ticari yaptırımlar uygulayarak ekonominin kötüleşmesine sebep olmuş ve Allende Hükümeti’ne karşı gerçekleştirilen darbeyi destekleyerek hem Allende’yi hem de hükümetini geri dönüşü olmayacak şekilde cezalandırmıştır. Ancak her ne olursa olsun Allende, Şili halkı ve diğer halklar için toplumsal değişimin mümkün olduğunu göstermiştir.

KAYNAKÇA:
* https://stratejikortak.com/2020/09/salvador-allende-secimle-basa-gelen-ilk-marksist-devlet-baskani.html
* https://www.biyografi.info/kisi/salvador-allende
* https://kriterdergi.com/dis-politika/silide-ne-olmustu
* https://teyit.org/dosya/bastirilmis-bir-deneyim-allende-ve-sili
* https://www.indyturk.com/node/241876/d%C3%BCnya/1-y%C3%BCz-1-insan-salvador-allende
* Balkılıç, Ö. (2018). Şili Sosyalist Deneyiminin (1970–1973) Ekonomi- Politiğinin Tarih Yazını Üzerine . Mülkiye Dergisi , 42 (4) , 533–564 .

Nalan KARAKUŞOĞLU

Not: Bu yazıda geçen fikirler yazarların şahsi görüşüdür.