De Nederlandse soja paradox: welvaart hier, klimaateisen daar

Met open armen en warme felicitaties wordt de nieuwe Braziliaanse president Luiz Inácio Lula da Silva ontvangen door Europese leiders. Met zijn komst hebben zij de hoopvolle verwachting dat er gewerkt kan worden aan de bescherming van de Amazone en de onderbelichte Cerrado. Tegelijkertijd is Europa één van de grootste afzetmarkten voor soja, waar Nederland een flink aandeel in heeft. Van beiden zijn we afhankelijk, maar kunnen ze ook naast elkaar stand blijven houden?

De op twee na grootste landbouwexporteur ter wereld
In de afgelopen jaren is de Braziliaanse landbouwexport fors gestegen en het land is inmiddels de op twee na grootste landbouwexporteur ter wereld. Alleen al de soja-export vanuit de Braziliaanse staat Mato Grosso — de staat waar de meeste soja wordt verbouwd — naar Nederland is tussen 2019 en 2020 verdubbeld van één naar twee miljoen ton. Dit zal alleen maar blijven groeien, omdat Brazilië de dringende vraag om soja vanuit Europa blijft beantwoorden met het verhogen van hun productie. Een goede inkomstenbron, maar wel één die ten koste gaat van de Amazone en de Cerrado.

De Amazone en de Cerrado hebben een fragiel ecosysteem dat veel essentiële ecologische, economische en sociale functies verzorgt, zowel voor de lokale bevolking als voor de gehele planeet. Dit gebied, waar vroeger kleine boeren bos kapten voor hun zelfvoorzienende landbouw, wordt vandaag de dag gebruikt door grote boeren voor het aanleggen van mega plantages. ‘Uiteindelijk wordt slechts twintig tot dertig procent van al het ontboste land in de tropen gebruikt en blijft de rest verlaten achter. Een klein deel omdat de grond niet meer bruikbaar is, maar het gros wordt simpelweg niet gebruikt,’ vertelt Gabriele Russo Lopes, PhD kandidaat op het gebied van Amazonewoudbeheer aan het Centrum voor Latijns-Amerikaans Onderzoek en Documentatie.

DE SOJA SAVANNE VAN BRAZILIË
Gabriëlle Russo Lopes: “Het grootste gedeelte van de soja wordt niet geproduceerd in de Amazone, dit wordt gedaan in Cerrado, een savanne-achtig gebied in het centrale westen van Brazilië. Cerrado is een stuk kleiner dan de Amazone, de amazone is 400 miljoen m2. en Cerrado is 250 miljoen m2. Het schokkende is dat de helft van Cerrado al is ontbost. Het overgrote gedeelte is ontbost voor sojaplantages.”

‘Het probleem met de soja-industrie is dat de industrie zelf geen alternatieven probeert te vinden. Het gaat vooral om veel produceren op korte termijn tegen zo laag mogelijke kosten en het commercialiseren van het product,’ aldus Gabriela. ‘Daarnaast zijn boeren sneller geneigd tot het verbouwen van soja, omdat het wegens de grote vraag een erg winstgevend product is. Overigens hebben de boeren vaak al winstgevende bedrijven, want om te beginnen met het verbouwen van soja moet je een flink startkapitaal hebben.’

Een breder perspectief
Maar in hoeverre staat de aanpak van ontbossing hoog op de agenda in Brazilië? ‘In de afgelopen vier jaar kwamen zoveel andere problemen naar voren dat ontbossing niet bovenaan stond. Er waren problemen in de economie, zoals groeiende werkloosheid, toename van het hongerniveau en de pandemie. Er waren zoveel crises tegelijkertijd dat de milieucrisis niet van de grootste prioriteit was,’ aldus Lopes. Ook heeft het conservatieve beleid van Bolsenaro veel schade aangericht. Zo schortte hij in het budget van het Ministerie van Milieu, waarmee onder andere de illegale boskap, die bestaat uit 90% van de totale boskap, wordt aangepakt. ‘Daardoor werd er gedoogd op illegale praktijken in rurale gebieden, wat leidde tot aangestichte bosbranden, boskap, landjepik, waarbij ze met geweld inheems grondgebied innemen. Het wordt een uitdaging om de aangebrachte schade terug te draaien.’

Naast het feit dat de regering de afgelopen jaren bezig is geweest met het aanpakken van andere grote agendapunten, wordt er beweerd dat de immense verbouwing van soja nodig is voor de voedselzekerheid in Brazilië. Volgens Lopes gebeurt er het tegenovergestelde: ‘Het brengt Brazilië juist in de rare situatie waarin de hongersnood erg snel toeneemt en ze nog steeds de op twee na grootste exporteur ter wereld zijn. Er wordt dus ontzettend veel geld verdient met het verbouwen van soja, maar haar hoge concentratie leidt juist tot veel honger onder de bevolking.’

Nederland importland
Onder andere Nederland profiteert van deze gigantische markt: uit recente cijfers van het CBS blijkt dat Nederland, na China, de grootste importeur is van Braziliaanse soja. Bij aankomst wordt twee derde van de soja direct geëxporteerd, voornamelijk naar landen binnen Europa, als Duitsland, België en het Verenigd Koninkrijk. Het overige deel wordt in Nederland verder verwerkt. Als we hierin alleen inzoomen op sojameel, dan komt dat neer op een oppervlakte van ongeveer drie keer zo groot als de provincie Utrecht. Meer dan 85% van de sojaproducten worden uiteindelijk gebruikt als basis voor dierenvoer van vlees-, kweekvis-, zuivel- en eiproductie. Deze producten worden voornamelijk in Nederland geconsumeerd, maar een deel hiervan wordt ook weer opnieuw geëxporteerd.

Wereldleiders als Biden en Macron, en onze eigen Mark Rutte, zeggen uit te kijken naar een samenwerking in het beschermen van de Amazone. Tegelijkertijd zijn veel van deze landen, waarvan Nederland één is, sterk afhankelijk van de soja-industrie — zonder de soja zouden veel multinationals in de voedselindustrie in elkaar klappen.

WAT IS SOJA
Soja wordt gemaakt van de sojaboon, een peulvrucht die komt van de sojaplant. Het is een van de weinige grondstoffen die alleen bestaat uit proteïnen en olie. De meeste soja wordt verwerkt tot meel en olie. Het is eiwitrijk en wordt veel gebruikt als veevoer. Van 2017 tot 2021 importeerde Nederland gemiddeld 8,1 miljoen ton soja per jaar, zoals sojabonen, meel en olie. Naar schatting werd 85% van de geïmporteerde soja opnieuw geëxporteerd, meestal na het verwerken van geïmporteerde bonen tot sojameel, maar ook door een aanzienlijke export van biodiesel en pluimvee.

Initiatieven die mogelijk oplossingen bieden
Desalniettemin zijn er initiatieven en wetten om de Amazone en de Cerrado te beschermen. Zo maakt het Nederlands bedrijfsleven, zoals supermarkten, vaak gebruik van het RTRS (Round Table of Responsible Soy) certificaat. Een internationaal samenwerkingsverband dat probeert ontbossing tegen te gaan door de productie van soja te certificeren. Volgens een onderzoeksrapport van Milieudefensie is dit certificaat niet geheel representatief: van alle import ondanks de certificering niet worden aangetoond dat de soja ontbossingsvrij is en is het onwaarschijnlijk dat de certificering significant heeft bijgedragen aan het tegengaan van ontbossing.

Een ander initiatief is de Europese bossenwet die recent is aangenomen. Met deze wet wil de Europese Unie de verschraling van gebieden in Brazilië inperken, waar ze door eigen consumptie en productie een grote oorzaak van het probleem is. Via deze wet worden bedrijven verplicht om zorgvuldigheidsregels toe te passen als ze bepaalde producten naar de EU willen exporteren.

Tegelijkertijd ligt er een mogelijk handelsakkoord tussen de EU en de Zuid-Amerikaanse douane-unie Mercosur, ook wel het Mercosur-verdrag genoemd. Het doel van het verdrag is om de handel, dat jaarlijks over tientallen miljarden euro’s gaat, tussen beide blokken makkelijker, en dus goedkoper te maken. Dit verdrag is echter niet populair in een aantal Europese landen, waaronder Nederland. Partij van de Dieren diende in 2020 een motie in om de Nederlandse steun voor het verdrag in te trekken. De reden: lagere standaarden in de landbouw, oneerlijke concurrentie voor Europese boeren, fraude met Braziliaans vlees voor de Europese markten en bovenal zijn er geen dwingende afspraken gemaakt om de Amazone te beschermen. De motie werd door de meerderheid in de kamer gesteund.

Met het onder andere tegenstemmen op het Mercosur-verdrag neemt de kamer een standpunt in over de ontbossing in Brazilië en het beschermen van dit tropische regenwoud en savanne. Maar de toenemende groei van de Nederlandse soja-import vertelt een ander verhaal. Met de handel maken ze hun handen vuil aan de ontbossing in de Amazone en de Cerrado, terwijl ze deze juist graag willen beschermen. Kunnen deze twee naast elkaar blijven bestaan?

Het Nederlandse aandeel
‘Internationale handel is deel van het probleem, maar daarom ook deel van de oplossing,’ vertelt Lopes. Volgens haar staan Europa en Nederland juist in de goede positie om duidelijke restricties te stellen aan de soja. Daar is de restrictie van de Europa op het niet importeren van een product wanneer deze van een land afkomt dat na 2020 is gekapt een goed voorbeeld van. Lopes: ‘er zijn veel gebieden die voor 2020 zijn gekapt en goed kunnen worden gebruikt als landbouwgrond voor producten als soja. Maar Europa moet zich ook steeds meer bewust worden van deze positie. Naar mijn verwachting zal China, de grootste exporteur in de toekomst, haar afzetmarkt niet vergroten. Dat brengt Europa in de juiste positie om eisen te stellen aan de producten, ze hebben Europa namelijk nodig als afzetmarkt.

Daarnaast is het ook voor Europa van belang dat er strenge wetgeving komt. Bijvoorbeeld de toestemming van de Braziliaanse overheid voor het gebruik van agrochemicaliën op voedselplantages. Die zijn niet geschikt voor Europese wetgeving, maar komen hier alsnog terecht. ‘Europese burgers krijgen dit via hun voedsel alsnog binnen, omdat de producten die geïmporteerd worden hier niet op worden gemonitord,’ legt Lopes uit. Maar ook na de afgelopen verkiezingen is het belangrijk dat Europa duidelijke regels stelt. De afgelopen vier jaar is er veel verwoest en ook de afgelopen verkiezingen zullen de weg naar verduurzaming niet vergemakkelijken nu de conservatieven de meerderheid hebben in het parlement.

Op dit moment is Nederland via de Europese Unie betrokken bij verschillende vormen van wetgeving en laat zich uit over het beschermen van de Amazone en de Cerrado. Tegelijkertijd doen we aan massaconsumptie en genieten we de welvaart die de soja-industrie ons brengt. Het wordt tijd om te kijken naar hoe we als landen onderling constructief kunnen samenwerken, waarbij Nederland durft in te leveren in plaats van alleen regels uit te delen.