Nagorno-Karabach
Het is een conflictgebied dat vaak vergeten wordt: Nagorno-Karabach. Wat begon met een eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring aan het begin van de jaren ’90 is uitgelopen op oorlogen en een (geopolitiek) conflict dat tot op de dag van vandaag regelmatig oplaait. De laatste oorlog was in 2020, maar hoe staat het er nu voor? Wat is er veranderd in 2021? En waar ligt de oorzaak van het conflict?
Hoe kon dit conflict ontstaan?
Het conflict in Nagorno-Karabach (Armeens: Leṙnayin Ġarabaġ of Artsakh, Azerbeidzjaans: Dağlıq Qarabağ of Yuxarı Qarabağ) wordt mede gevormd door vele gebeurtenissen die door een specifiek deel van de wereld als zeer controversieel of zelfs onwaar worden beschouwd. We gaan ruim 100 jaar terug in de tijd, naar het Ottomaanse Rijk in 1915. Toen heeft zich een tragische, maar voor dit conflict zeer belangrijke gebeurtenis voltrokken. De benaming hiervoor is in met name de landen om Armenië heen nog steeds controversieel: de Armeense genocide. (Amnesty) Hierbij kwamen naar schatting 1,5 miljoen Armenen om het leven. Tot op heden wordt deze nog niet door ieder land in de wereld als zodanig erkend, zoals Turkije. Zij spreken over de Armeense kwestie. De laatste jaren begint deze wel steeds meer officiële erkenning als genocide te krijgen, waar met name Turkije het totaal niet mee eens is. Ook in Nederland worden met regelmaat voor de erkenning ervan moties ingediend in de Tweede Kamer. (Tweede Kamer, 2021)
In 1922 wordt de Sovjet-Unie gevormd. Dan wordt Nagorno-Karabach toegewezen aan de Azerbeidzjaanse Sovjetrepubliek. Er wordt vaak gezegd dat dit door toedoen van Stalin is gebeurd, maar het is maar de vraag of dit terecht is. Door de overkoepelende Sovjet-identiteit lukt het de bevolkingsgroepen lange tijd vreedzaam samen te leven. (Martirosova, 2020) Maar in 1988 verandert dat, want dan begint de oorlog in Nagorno-Karabach. Terwijl deze woedt begint de Sovjet-Unie onder leiding van Gorbatsjov de eerste ‘barsten’ te vertonen. Dit wakkert nationalistische sentimenten aan in de verschillende Sovjetrepublieken. In 1991 wordt de Sovjet-Unie opgeheven en in 1992 verklaart Nagorno-Karabach zich onafhankelijk van Azerbeidzjan. (Wikipedia, 2021) De oorlog is dan nog gaande, want die duurt nog tot 1994. Na jaren van wat we nu als relatieve rust kunnen zien komt er in 2016 een vierdaagse oorlog, en in 2020 volgt de grootschalige oorlog (die bijna twee maanden duurt) met alle gevolgen van dien. Daarover straks meer. (Sillis en Nollet, 2021)
Wat eerst nog belangrijk is om te weten om de gebeurtenissen van dit moment in context te plaatsen, is dat de Kaukasus al langer een knelpunt is als het op geopolitieke conflicten aankomt. Zo zijn er in Georgië de twee niet-erkende staten Abchazië en Zuid-Ossetië, waar in 2008 ook oorlog om is geweest met Rusland. De Kaukasus heeft in haar geschiedenis overal wel bij gehoord, van de Rusland tot Perzië. Het is namelijk een bergachtige regio die zeer strategisch ligt voor verschillende geopolitieke machtsblokken. Zo wil Rusland zoveel mogelijk invloed hebben, bijvoorbeeld omdat de Kaukasus voormalig Sovjet-terrein is. Sinds de laatste jaren wil Turkije echter ook meer invloed in de regio. Turken en Azeri’s zijn aan elkaar verwante volkeren en zien elkaar dan ook als broeders. Turkije en Azerbeidzjan zijn islamitische landen en Armenië is christelijk. In dat opzicht ligt Armenië voor beide machtsblokken zeer strategisch, en zoals Robert Kaplan in zijn essay ‘The Revenge of Geography’ stelt: dat soort plekken (shatter zones) zijn het meest vatbaar voor conflicten. (Kaplan, 2009)
Het is een regio die zeer strategisch ligt voor verschillende geopolitieke machtsblokken.
Wat is er aan de hand?
De strijd om Nagorno-Karabach is een uiterst complex conflict. Dit komt niet alleen doordat beide strijdende partijen eigenlijk geen concessies willen doen. Er komen namelijk twee landen tegenover elkaar te staan die in alles van elkaar verschillen, vooral qua cultuur en geschiedenis. Zoals al gezegd is Armenië een christelijk land en Azerbeidzjan een islamitisch land. Echte duidelijke standpunten van de specifieke partijen zijn door de gevoeligheid niet meer aan te wijzen, maar ik doe wel een voorzichtige poging. Azerbeidzjan geeft aan dat vele aangenomen VN-resoluties bepalen dat het gebied van Azerbeidzjan is en dat Armenië daarom een illegale bezetter is. Juridisch gezien klopt dit, maar VN-resoluties zijn niet bindend. Armenië maakt vooral duidelijk dat de regio voor de Armeense cultuur cruciaal is geweest en dat ze de Armeense bevolking willen beschermen. De complexiteit van het conflict zit hem echter voornamelijk in de zeer belangrijke geopolitieke factoren die erbij komen kijken, in het bijzonder de invloeden van Rusland en Turkije in de Kaukasus. Ook zeer relevant is de olie uit dit gebied, waar al verschillende leidingen voor gelegd zijn. (Clingendael, 2020)
Het conflict in Nagorno-Karabach is tot op heden niet opgelost, met name doordat beide landen niet tot een duidelijke overeenkomst komen en zo hun eigen redenen hebben om het standpunt van de ander niet te accepteren. Wel wordt er geprobeerd via onderhandelingen vrede te sluiten. Een probleem is dat als er een wapenstilstand komt, deze al snel geschonden wordt; eén keer zelfs al binnen een minuut. Zoals reeds vermeld heeft het Armeense volk een geschiedenis die je op z’n zachtst gezegd als stormachtig kunt beschouwen. Armenië is nu een qua oppervlak klein land, maar de meeste Armenen wonen er allang niet meer. De Armeense diaspora is over de hele wereld verspreid, van Amerika tot Afrika. Voor hen telt elk territoriaal verlies zou je kunnen zeggen. Voor Azeri’s is dit echter totaal anders, want hun geschiedenis verschilt op dat gebied veel van die van hun buurland. Een incident dat Azerbeidzjan Armenië zeer zwaar aanrekent is wat zij aanduiden als de ‘Chodzjali-genocide.’ Internationaal wordt de term ‘Bloedbad van Chodzjali’ gehanteerd. Hierbij kwamen minstens 161 Azeri’s om het leven door een aanval van Armeense troepen. Azerbeidzjaanse autoriteiten melden aantallen tussen de 600 en 800. (Human Rights Watch, 1993) (Wikipedia, 2021)
Het is in ieder geval zo dat er aan beide kanten slachtoffers te betreuren zijn, maar bepalen wie gelijk heeft in dit conflict is onmogelijk. Dat is het doel van deze tekst dan ook niet. Er wordt namelijk voortdurend over en weer geschoten in de grensstreken van het gebied. Zo ziet de situatie er op dit moment uit. De voornaamste bemiddelaar in het conflict is Rusland. Vanwege een militair verdrag met Armenië heeft Rusland een vredesmacht naar Nagorno-Karabach gestuurd, die daar nog steeds actief is. Turkije ondersteunt Azerbeidzjan militair, later meer hierover. Mede door het ingrijpen van zowel Rusland als Turkije heeft het conflict in Nagorno-Karabach ook een geopolitieke dimensie gekregen waardoor het nog ingewikkelder wordt. Er is dus een zogenaamde clash ontstaan. Een dergelijk verschijnsel wordt beschreven in het essay The Clash of Civilizations van Samuel Huntington. Daarin beschrijft hij dat landen met vergelijkbare culturen zich steeds meer met elkaar identificeren. Rusland is een overwegend orthodox land, en Turkije overwegend islamitisch. Dat sluit heel sterk aan op de culturen van Armenië en Azerbeidzjan. (Huntington, 1993)
Bepalen wie gelijk heeft in dit conflict is onmogelijk.
Analisten zien de rol van Rusland en Turkije als zeer cruciale geopolitieke factor: “Wat je ziet is dat Rusland overwegend Armenië steunt en Turkije Azerbeidzjan. Wat tegelijkertijd speelt is dat Azerbeidzjan ook economische belangen heeft in Rusland, en omgekeerd. Daarom heeft Rusland gezegd tegen Azerbeidzjan: “Jullie mogen wel in Nagorno-Karabach zijn, maar niet het hele gebied innemen. Rusland probeert namelijk Turkse invloed zoveel mogelijk buiten de deur te houden in de Kaukasus. Door het militaire verdrag wat Rusland met Armenië heeft is Rusland verplicht om Azerbeidzjan aan te vallen als Armenië door hen wordt aangevallen. Door de zakelijke belangen die Azerbeidzjan bij Rusland heeft zullen ze dit niet zo snel doen.” Trouw-correspondent Jarron Kamphorst woont in Moskou en krijgt daar ook het een en ander mee van wat er gebeurt in de regio. Bovendien heeft hij er veel over geschreven voor Trouw. Hij deelt deze visie. “Rusland heeft dat verdrag wel, maar zal Azerbeidzjan echt niet heel hard aanvallen als het geschonden wordt. Daarvoor zijn de zakelijke belangen toch te groot denk ik.”
Over de rol van de EU en de VS zeggen analisten: “Zij hebben geen duidelijke cruciale rol gespeeld, men beperkt zich tot toekijken en veroordelen. In de jaren ’90 waren de VS en Frankrijk nog enigszins relevant als bemiddelaars, maar dat is nu anders. Er is een soort vacuüm ontstaan door dit gebrek aan actie. Het is vooral een ‘regionale competitie’ geworden waar Turkije meer Turkse invloed wil hebben in de regio, en Rusland juist zoveel mogelijk Russische invloed wil. Dat maakt de Kaukasus op dit moment zo’n complex gebied.” Maar het blijft niet alleen bij deze landen. “Er wordt door internationale media gemeld dat Azerbeidzjan in 2020 wapens heeft ingezet die geleverd werden door Turkije en Israël. Ook huurlingen uit Syrië zouden ingezet zijn, maar dit is erg moeilijk om te bewijzen. (Kamphorst, 2021)
Iets anders wat cruciaal is, is de Groep van Minsk. Deze is opgericht om te zorgen voor een vreedzame oplossing in Nagorno-Karabach. “Hier is men inmiddels van afgestapt, want Poetin heeft nu rechtstreeks onderhandeld met de premier en president van de twee strijdende partijen. Dat zij met elkaar spreken in één ruimte is heel zeldzaam. Rusland heeft geen formeel bondgenootschap met Azerbeidzjan, maar ze hebben wel zakelijke belangen”, aldus analisten. Deze gesprekken vinden tot op heden plaats, want inmiddels hebben de partijen besloten om de economische blokkades in het gebied op te heffen. (News.am, 2021)
Poetin heeft nu rechtstreeks onderhandeld met de twee strijdende partijen.
Uitingen van het conflict vinden ook plaats op het internet. Een voorbeeld: als op Facebook een kaart verschijnt met de suggestie dat Nagorno-Karabach bij Armenië hoort, dan wordt dit door veel Azerbeidzjaanse internetgebruikers absoluut niet gewaardeerd. Het bericht wordt gebombardeerd met reacties waarin gevoelige foto’s verschijnen en hashtags als #stoparmenianagression. Een paar dagen later volgen dan de Armeense internetgebruikers die juist steunbetuigingen plaatsen en de maker van de post bedanken voor het verspreiden van de waarheid. (Facebook, 2020) Het is een fascinerend fenomeen, wat voor velen in het Westen misschien onbegrijpelijk is: een vorm van nationalisme waarbij een specifiek gebied zoveel emotie kan oproepen.
Ook de media in de verschillende landen doen hier enigszins aan mee. De Azerbeidzjaanse nieuwssite AzerNews heeft speciale nieuwsrubrieken over dit conflict, zoals “Armenian-Azerbaijani conflict” en “Armenian Agression”. (AzerNews, 2021). De Armeense nieuwssite News.am heeft juist de rubriek “War in Artsakh” erop staan. (News.am, 2021)
Armenië in 2021
Door het vredesakkoord dat in november 2020 werd getekend, is Armenië in feite aangewezen als de ‘verliezende partij’. Doordat de Armeense president water bij de wijn moest doen door dit akkoord, is er een grote politieke impasse ontstaan in het land. Kort na het eind van de oorlog van 2020 werd het parlement door Armeense demonstranten bestormd. De Armeniërs zien het vredesakkoord namelijk als een grote nederlaag. (Wikipedia, 2021)
“Sinds vorig jaar zijn er veel Armeniërs vertrokken naar Armenië, omdat hun gebieden weer onder controle zijn van Azerbeidzjan. Sommige delen zijn echter nog onder Armeens bestuur, zoals de ‘hoofdstad’ Stepanakert. De mensen die gevlucht zijn naar Armenië hebben ook hun huizen vernield. De gedachte daarachter is dat als hun kinderen er niet kunnen wonen, dan al helemaal niet de Azeri’s. Kortom: er is onderling heel veel haat en nijd. Het conflict roept dan ook enorm veel sentimenten op”, aldus Kamphorst.
Azerbeidzjan in 2021
Bij het vredesakkoord dat in november 2020 werd getekend, is besloten dat de gebieden die door Armeense troepen bezet werden, moeten worden teruggegeven aan Azerbeidzjan. In meerdere VN-resoluties is vastgelegd dat Nagorno-Karabach bij Azerbeidzjan hoort. Hier moet echter wel bij gezegd worden dat deze resoluties niet bindend zijn. Ook dit is een factor die het conflict complex maakt, want over welke feiten kun je het eens worden? Is Nagorno-Karabach een republiek of niet? Het antwoord daarop is zeer complex, maar moeten we voorlopig in ieder geval beschouwen als ‘nee.’ In Azerbeidzjan zal hierop zelfs een resoluut ‘nee’ worden gegeven. Het gebied gedraagt zich echter wel als een autonome republiek. Het heeft een eigen regering, een eigen parlement, een eigen grondwet, etc. De Republiek Nagorno-Karabach heeft zichzelf onafhankelijk verklaard in 1992 maar wordt als zodanig niet erkend, zelfs niet door Armenië. Men deed dat om de vredesonderhandelingen niet bij voorbaat kansloos te maken.
Azerbeidzjan heeft het afgelopen jaar duidelijk gemaakt dat het grootse plannen heeft met de regio. Zo wordt er gesproken over de komst van ‘smart villages’. Dit concept houdt in: nieuwe dorpen die volledig voorzien zijn van de nieuwste technologische innovaties op het gebied van duurzaamheid. Doordat veel gebied in Nagorno-Karabach door de oorlog verwoest is, ziet de Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev dit als een ideale kans om groots uit te pakken en het terrein een nieuwe bestemming te geven. Hij is daar dan ook erg enthousiast over. (Isayev, 2021) (Hodgetts, 2021) “Ik denk eerlijk gezegd dat het eerder een PR-stunt is, maar we gaan het meemaken”, meent Kamphorst.
Kort samengevat: zoals het er nu naar uitziet zal het conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan nog lang niet opgelost zijn. Bemiddelingen helpen wel om tijdelijk vrede te sluiten, maar het is de grote vraag hoe lang die vrede gaat duren. Eén schot kan namelijk alles weer veranderen en de verhoudingen nog verder op scherp zetten, ook al zijn die al uiterst gespannen.
Bronnenlijst
Armeens-Azerbeidzjaanse Oorlog. (2018, 6 september) In Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/wiki/Armeens-Azerbeidzjaanse_Oorlog
Armenia’s Pashinyan, Russia’s Putin and Azerbaijan’s Aliyev adopt joint statement. (2021, 26 november) https://news.am/eng/news/674537.html
Armenië en Azerbeidzjan. Grote zorgen om oorlog om Nagorno-Karabach: Wat is er aan de hand? (n.d.) https://www.amnesty.nl/wat-is-er-aan-de-hand-in-nagorno-karabach
AzerNews. (2021) https://www.azernews.az/
Bayramov, A. Why the Armenian-Azerbaijani conflict matters to the EU. (2020, 7 oktober) https://spectator.clingendael.org/nl/publicatie/why-armenian-azerbaijani-conflict-matters-eu
Bloedbad van Chodzjali. (2021, 22 juli) In Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/wiki/Bloedbad_van_Chodzjali
Hodgetts, H. (2021, 26 oktober). Van oorlogsgebied tot ‘smart village’: Nagorno-Karabach moet hightech-paradijs worden. https://www.trouw.nl/buitenland/van-oorlogsgebied-tot-smart-village-nagorno-karabach-moet-hightech-paradijs-worden~bb1d0daa/
Human Rights Watch (1993?) Human Rights Developments. https://www.hrw.org/reports/1993/WR93/Hsw-07.htm
Huntington, S. ‘The Clash of Civilizations?’ (Foreign Affairs, Summer 1993)
Isayev, H. (2021, 20 oktober). Azerbaijan prepares for Karabakh resettlement in “smart villages” https://eurasianet.org/azerbaijan-prepares-for-karabakh-resettlement-in-smart-villages
Kamphorst, J. (Trouw-correspondent Rusland/Kaukasus, persoonlijke communicatie, 30 november 2021)
Kaplan, R. ‘The Revenge of Geography’ (Foreign Policy, mei/juni 2009)
Martirosova, L. (2020, 9 oktober). Het conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan. Deel 1: Wat is de achtergrond? https://www.bnnvara.nl/zembla/artikelen/het-conflict-tussen-armeni-en-azerbeidzjan-deel-1-wat-is-de-achtergrond
Motie van het lid Voordewind c.s. over erkennen van de Armeense genocide (2021, 25 februari) https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/moties/detail?id=2021Z03864&did=2021D08391
Sillis & R. Nollet, M. (2021, 27 oktober). Een jaar na de wapenstilstand in Nagorno-Karabach: ‘De oorlog is nooit gestopt.’ https://www.mo.be/reportage/de-oorlog-nooit-gestopt
Wilson, K. (2020, 30 oktober). Allow me to use this platform for something else about culture… [Link bijgevoegd] [Plaatje, Statusupdate]. Facebook. https://www.facebook.com/kelvinwilsonillustrator/posts/3651683108184341
