Hoe stel je in godsnaam een bloemlezing van lhbt-literatuur samen?

Door Nienke van Leverink

Afgelopen najaar vroeg Uitgeverij Atlas Contact mij om in samenwerking met Xandra Schutte een bloemlezing samen te stellen: QUEER, Zestig hoogtepunten uit de naoorlogse lhbt-literatuur van Nederland en Vlaanderen (lhbt staat voor Lesbisch, Homoseksueel, Biseksueel en Transgender). Hoe stel je in godsnaam zo’n boek samen?

In eerste instantie ben ik op zoek gegaan naar proza en poëzie met lhbt-personages of een lhbt-thema. Maar ik vond het ook interessant als het onderwerp niet nadrukkelijk werd benoemd, maar meer onder de oppervlakte broeide. In Gerbrand Bakkers roman Boven is het stil, bijvoorbeeld, wordt slechts subtiel gerefereerd aan homoseksualiteit, net als in het korte verhaal ‘De zwemmer’ van Anna Blaman. Zo probeer ik een zo groot mogelijke verscheidenheid aan representatie van lhbt te laten zien.

Representatie versus kwaliteit
Maar ik ben begonnen met de usual suspects. Reve, Komrij, Lodeizen, Burnier, Blaman. Reve viel vrijwel meteen af: zijn erfgenaam is een berucht afwijzer van bloemleesverzoeken. Bij die andere ‘grote’, Mulisch, denk je al snel aan Twee vrouwen. Op de literaire kwaliteit valt niks af te dingen, maar is het een interessante representatie van homoseksualiteit? Ik twijfel. De kwaliteit van de tragedie schuilt in het kunstmatige karakter en de zorgvuldige constructie. Je zou kunnen stellen dat die artificiële lesbische liefde minder interessant is. Aan de andere kant kan het juist de moeite waard zijn om een fragment op te nemen omdat het een heel andere manier van representatie van homoseksuele personages laat zien. Mystiek lichaam heeft ook een kunstmatig karakter, maar homoseksualiteit en aids vormen een duidelijk thema. Kellendonk maakt veel gebruik van ironie, waardoor er nooit een duidelijk denkbeeld uit zijn verhalen valt te destilleren, zelfs niet uit de beruchte antihomoseksuele tirade waardoor de roman van homofobie werd beschuldigd. Een heel interessante en gelaagde tekst, kortom, maar zijn korte verhaal ‘Achter het licht’ vind ik net zo interessant en relevant wat travestie betreft, wat Kellendonk de enige auteur zou maken van wie ik twee verschillende teksten opneem. Zo tob ik dus wat af.

‘Onvertelde’ verhalen
Waar wordt mijn aandacht door gevangen? Ik ben gevoelig voor stijl en voor ‘onvertelde’ verhalen. Hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde Yra van Dijk leerde me om niet op zoek te gaan naar eenheid, maar juist naar die plekken in de tekst die niet kloppend of passend zijn: daar waar het wringt, of daar waar het stil is. Probeer eens te lezen vanuit de positie van personages die in de marge verkeren. Deze manier van onderzoeken blijft me fascineren en is tijdens het samenstellen van deze bloemlezing af en toe ook van pas gekomen. Een voorbeeld: in het korte verhaal ‘Wat er gebeurde was dit’ (Hannah van Wieringen) breken vier jongens in bij een leeftijdsgenoot, betrappen hem in travestie en schoppen hem in elkaar. Dit verhaal bleef een tijd door mijn hoofd spoken. Waar wrong het? Uiteindelijk realiseerde ik me dat deze jongen niet alleen geweld wordt aangedaan door de handelingen van de andere personages, maar ook door het hem onthouden van persoonstekst. De taal, of juist het ontbreken ervan, doet hem ook geweld aan. Zo krachtig kan taal zijn.

Nienke van Leverink

Ook het gebruik van humor vind ik een niet te onderschatten kwaliteit in literatuur. Neem de hoofdpersoon in Adriaan van Dis’ Dubbelliefde die twijfelt aan zijn geaardheid en door de vader van een vriend uit de brand wordt geholpen:

‘“Wat vind je aantrekkelijk aan vrouwen?”

“Hun gezicht.”

“Gezicht, gezicht… wat heeft dat nou met seks te maken? Waar krijg je een stijve van?”

“Van sommige boeken.”

Meneer Schouten keek me aan of ik niet goed snik was.

“Boeken kun je niet neuken.”

“Ik heb me afgetrokken bij Ik Jan Cremer.”

“Goed zo, goed zo.”’

Gedoemd
Er zijn intussen ook al wat titels van De Lijst gevallen. Omdat ik ze in dit kader niet interessant vond, omdat ze leken op andere verhalen of omdat ik ze simpelweg niet goed genoeg vond. Sommige auteurs had ik er graag bij willen hebben, maar bleken geen materiaal te hebben dat zich leende voor een bloemlezing. Er zijn wel een paar praktische aspecten waar ik op probeer te letten, zoals de chronologische spreiding, de verscheidenheid aan uitgeverijen en de vertegenwoordiging van de Vlaamse literatuur, maar verder staat het me vrij teksten te kiezen die ik waardevol vind. Voorrecht van de samensteller. Waarmee dit project natuurlijk al meteen gedoemd is.

QUEER verschijnt 17 mei