Yeni medyada haber sunumunda karşılaşılan etik problemler
Giriş
Bu çalışmada, öncelikle gazetecilik ve haber kavramları anımsatıldıktan sonra haber ve iletişim dünyasında yaşanan dijital dönüşüm anlatılacaktır. İkinci bölümde yeni medyada haber sunumunda karşılaşılan etik problemler maddeler ve örneklerle desteklenerek açıklanacaktır. Çalışmanın üçüncü parçasında ise “internet ve güvenlik” başlığı “Şifrepunk” başlıklı kitap temelinde sorgulanacaktır. Son bölüm ise bir değerlendirme ve sonuç olarak tartışılacaktır.
Haber ve gazetecilik
Bilgi, düşünce ve davranışların aktarılması süreci temel olarak iletişimin tanımıdır. Bu süreç, çeşitli teknik araçlarlarla yapıldığında ise bunu kitle iletişimi olarak adlandırıyoruz. Kitle iletişimi, yazı, görsel, ses ya da video içeriğinin yayınlanmasıyla gerçekleşiyor. Bugün haber almak için kullandığımız televizyon, radyo ve internet teknolojisi esasında birer kitle iletişim aracıdır.
Haber ise, bir olayın kitlelere aktarılma sürecidir. Haberin de en önemli özelliği hakikati aktardığı iddiasını kendiliğinden taşımasıdır.
Gazeteci ise, haber üretim sürecinde yer alan, haberi üreten/oluşturan ve kitlelere aktarılmasını sağlayan profesyonellerdir.
Bu süreçte Yeni Medya kavramını tanımlamak hayati bir önem taşımaktadır. Yeni Medya alanında araştırmalar yapan ve Gazetecilik 2.0: İnternet Gazateciliğinde Hipermetinsellik kitabının yazarı Bilge Narin’e göre Yeni Medya üç temel ayırt edici özelliğe sahiptir. Birincisi, ses, görüntü ve görselin aynı haber anlatısı içerisinde sunulabilmesi, ikincisi, etkileşimin olması yani kullanıcıların da içeriğe dahil olabilmesi, üçüncüsü ise, hipermetinsel olması. Yani, çeşitli bağlantılar, ek pencereler, bitiş ekranları ya da benzeri vasıtalarla başka linklere gidilebilmesi. (1)
İletişim alanında çalışmalar yürüten akademisyen Mutlu Binark’a göre, yeni medyayı internet üzerinden çeşitli cihazlar ve ortamlarla gerçekleşen iletişim etkinliği olarak tanımlamaktadır. Yine Binark, yeni medya ortamının özelliklerini; dijitallik, etkileşimsellik, multimedya biçemselliği, hipermetinsellik, kullanıcı türevi içerik, yayılım, sanallık, süreklilik olarak sıralamıştır. (2)
Himmet Hülür ve Cem Yaşın da, yeni medya ve gazeteciliğin geleceğini çerçevelemek başlıklı makalelerinde, haberin biçimsel olarak değiştiğine dikkat çekmektedirler. (Hülür & Yaşın, 2017, s. 10)
Dijitale geçiş
Geleneksel medyadan dijitale geçiş ise 2000'li yıllar ile hız kazanmıştır. Yeni iletişim teknolojilerinin ortaya çıkması, Web teknolojisinin yaygınlaşması gazetecilik mesleğini de dijital ortama taşımıştır.
Gazeteciliğin dijital ortama taşınması süreci uzaktan bakıldığında iki aşamada gerçekleşmiştir ve bugün de devam etmektedir. Gazetecilik, web teknolojisinin 90'lı yıllarda kullanılmaya başlanması ile beraber internet sitelerine ulaştı. Haber içeriği üreten haber sitelerinin kurulması ve haber sunmaya başlaması, internetin gelişimiyle doğru orantılı bir şekilde devam etti. Bu süreçte diğer kırılma noktası ise akıllı telefonların ortaya çıkması ile oldu. Özellikle 2010 sonrasında yaygınlaşan akıllı telefon teknolojisi, sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla birleşince çok farklı bir noktaya ulaştı. İnternet sitelerine sosyal medya ve arama motorları kanalıyla kullanıcı ve okuyucu çeken haber siteleri görüntülenme sayılarını yukarıya çekti.
Dijital dönüşüm gerçekleşirken iki temel problemi de doğurmuştur. Aslında önceden de medyanın problemlerinden biri olan ticari kaygının ön plana alınıyor olması ve anlık görünürlüğün öncelenmesi.
İletişim tarihi incelendiğinde haber ve haberciliğin bir altın çağının olmadığını ancak anlık haberlerle çeşitli parlamalar, “parıltılı anlar” yaşadığını söyleyebiliriz.
Dijital medyanın hızlı yükselişine getirilen eleştirel yaklaşımlardan birisi bir gazetecilik ve alakalı meslekler özelinde bir işsizlik doğuracağına yönelikti. Günümüzde elbette geleneksel medya çeşitli küçülmelere gitti, gidiyor ve gitmeye devam edeceği öngörülebiliyor.
Dijital medyanın yükselişi, yeni medyaya olan talepteki artış yeni ve çeşitli “yeni gazetecilik” pozisyonlarını ortaya çıkardı. İçerik editörlüğü, SEO ( Arama Motoru Optimizasyonu) uzmanlığı, Sosyal medya editörü gibi çeşitli pozisyonlar, gazeteciliğin cenaze marşı okunduğu sırada gazeteciliğin yeni doğan yüzü oldu.
Yakın zamanda Washington Post’un, çoğunluğunu medya kuruluşunun dijital tarafında istihdam etmek üzere işe aldığı 300 gazeteci bunun en güzel örneklerinden bir tanesi.
Karşılaşılan etik problemler
Peki, yeni medya üzerinde haber sunumu sırasında karşılaşılan etik problemler neler? Birçok etik problemle karşılaşmak mümkün. Temel olarak güvenilirlik ve doğruluk ile alakalı problemler olsa da “yeni nesil” etik problemler de geleneksel medyadan farklı olarak karşımıza çıkabiliyor.
Clickbait (Tık tuzağı)
Clickbait, bugün sosyal medya ve haber başlıklarında çok sık şekilde kullanılan aldatıcı, gerçeği yansıtmayan başlıklar olarak tanımlanabilir.
Genelde, haberin ana unsuru olan 5N1K’dan birini ya da birkaçını gizleyerek yazılan başlıklar, tık tuzağı olarak kullanılmaktadır.
Glancejournalism
Akıllı telefonlardaki gazetecilik/haber uygulamalarına düşen kısa başlıklar ve spotlar “glancejournalism” olarak adlandırılıyor. Bu “bildirim gazeteciliği” yine “clickbait” gibi uygulamaya trafik sevk etmek için kullanılabiliyor.
Bildirimler, son dakika, flaş, rutin olabildiği gibi uygulamalar özel içeriklerini haber vermek için de akıllı telefonlara bildirim göndermeyi tercih ediyor.
Yapısal sorunlardan kaynaklı yasal problemler
Yeni medya yapısı gereği sürekli şekilde kendini yeniliyor. Bu yapı içerisinde, yeni oluşan platformlar ve kanunların o konu hakkında bir hüküm getirmemiş olması çeşitli problemlere neden olabiliyor.
Örnek olarak, 2008'de YouTube’a erişimin, Atatürk’e hakaret içeren görüntülere yer vermesi nedeniyle tamamen engellenmesi gösterilebilir. Yasal zeminde düzenlemelerde eksiklik nedeniyle, erişim sadece o videoya değil tüm siteye uygulanmaktaydı.
Bugün için erişim engellemeleri linkler üzerinden karara bağlanıyor.
Editöryal problemler
Yeni medya içerik üreticileri zaman zaman masabaşı habercilik yapmaları nedeniyle, hakim olmadıkları konularda paylaşımlar yapmak durumunda kalabiliyor. Konunun uzmanı olmadığı gibi uzmanlık gerektiren bazı konularda yapılan paylaşımlarda ciddi hatalar ortaya çıkabiliyor.
Teyit konusunda sıkıntılı içerikler
Gazeteciliğin temel prensiplerinden biri olan çifte teyit (double check) gibi, temel basamakların tamamlanmaması sonucu ortaya çıkan çeşitli problemler mevcuttur.
İnternet ortamında ticari ve isim kaygısıyla, hem kendinden bahsettirmek hem de site trafiği ile sosyal medya etkileşimini artırmak için teyit konusunda problemlere sahip içerikler paylaşılabiliyor.
Bazı haber kuruluşları, bu haberi yayına verdikten sonra hem etkileşim hem de trafik anlamında ciddi kazançlar sağladıktan sonra haberi teyit edemediğini söyleyen bir mesaj yayınlıyorlar.
Tüm bu süreç gerçekleşirken, diğer haber site ve platformları da bu haberi, ilk paylaşan siteden kaynak göstererek haberin yayılmasını sağlıyorlar.
Yapılan bir araştırmaya göre, Twitter’da yalan haberler (fake news) gerçek haberlere oranla 6 kat daha hızlı yayılmaktadır.
Bu konuda teyit.org çeşitli çalışmalar yürüterek sosyal medya ve haber sitelerindeki tartışmalı içeriklerin doğru olup-olmadığını değerlendiriyor.
Ayrıca “Doğrulama El Kitabı” sosyal medyadan bir içeriğin doğruluğunun nasıl hangi durumlarda kabul edilebileceğini açıklıyor.
Doğrulama ve güvenilirlik konusundaki problemin temel sebeplerinin hız baskısı ve ticari kaygılar kaynaklı oluştuğunu ifade etmekte fayda var.
Sponsorlu içerik ve reklam problemi
Yeni medya ortamlarında haberler hazırlanırken tıpkı geleneksel medyada olduğu gibi ekonomik bir dayanağa ihityaç duyuyor. Bunu da genellikle reklamlar vasıtasıyla gideriyor.
Ancak bu reklamlar, ses ve görüntünün de içerikte kullanılabiliyor olması sebebiyle farklı boyutlara ulaşabiliyor. Tıklanan bir link maskelenmiş şekilde bizi asıl içeriğe değil bir reklama yönlendirebiliyor ya da bizi reklam izlemeye zorlayabiliyor.
Ayrıca yine haber metni içinde herhangi bir noktaya tıkladığımızda açılan yeni bir pencere (pop-up) kullanıcıyı haber içeriğinden farklı bir reklama götürebiliyor.
Telifsiz kullanım ve kopyala-yapıştır kullanımı
Yeni medya ortamları telif konusunda ciddi sıkıntılar içermektedir. Telifli bir içeriğin, ya da başkası tarafından hazırlanmış bir içerik, bir kullanıcı tarafından izinsiz kullanılabiliyor.
ABD ve Avrupa’da İngilizce haber içeriği üreten bazı kuruluşlar, acil olaylarda çekilen ve sosyal medyada yer alan görüntüleri izin isteyerek kullanmaktadır.
Sıradan kullanıcıların da haber üretim sürecine katılması
Twitter gibi sosyal ağlar sayesinde, kurumsal haber ağları ve profesyonel gazeteciler dışında, sıradan kullanıcılar da haber üretim sürecine dahil oldu. Anonim haber sunan hesapların da olması, habercinin kim olduğunu bilmiyor olmamız, haber üretim sürecinin şeffaflığını zedelemektedir.
Sosyal medya ve internetin vaadi; haber alma sürecinin “sosyalistleşmesi”, “yurttaş gazeteciliği” kavramının doğması sonrasında haber kaynaklarının ve haber verenlerin çoğullaşması ile anonimleşmesi çeşitli problemleri beraberinde getirmiştir. Haberin kaynağı ve güvenilirliği konusu flulaşmıştır.
Nefret söylemi ve küfürlü içeriklerin gözükmesi
Sosyal medya üzerinden haber sunumu yapılırken, anlık gelen yorumlar kontrol edilmediğinde, veya bahse konu platformda içerik silinemiyorsa haber kuruluşuna ya da üçüncü şahıs ve kuruluşlara küfür/hakaret ve nefret içeriği görünür kalabilir.
Bu durumun getireceği dezavantaj ise, nefret/küfür/hakaret içeriklerinin sosyal medya kullanıcıları tarafından giderek normal karşılanıyor olmasıdır.
Algoritmalara göre yönlendirme
Sosyal paylaşım siteleri, sürekli şekilde algoritmalarını değiştirerek kullanıcılara hangi içeriğin ön plana çıkarılacağını belirlemektedir. Kullanıcı akışlarına sürekli müdahale de haber içeriklerinin bu algoritma doğrultusunda hazırlanmasına neden olmaktadır.
Buzzfeed’den Katie Notopoulos’un makalesine göre, Facebook algoritması, yorum alan içerikleri kullanıcıların timeline’ında en yukarıya taşımaktadır.
İnternet Güvenliği
İnternet girişimcisi Julian Assange ve arkadaşlarının bu teknoloji hakkındaki fikirlerinin ve tartışmalarının yer aldığı “Şifrepunk” kitabına Jacb Appelbaum, “En karanlık gecenin ardından daima daha zifiri bir karanlık gelir.” diyor. İnternet girişimcileri internetin güvenliği konusunda çok da iyimser sayılmazlar.
Facebook’un son günlerde ortaya çıkan Cambridge Analytica skandalı bu gerçeği gözler önüne seriyor. Kişisel bilgilerimizin dahi güvende olmadığı bir durumda, haberlerin sosyal medya kanalıyla manipüle edilip edilmediğini nasıl bilebiliriz? Sadece kişisel bilgilerimiz değil haberler de tehlikede görünüyor.
Sahte haberlerin 6 kat hızlı yayıldığı, Getcontact gibi uygulamalar vasıtasıyla yatak odamızın dahi tehdit altında olduğu bir ortamda haberlerin güvenliği de ciddi anlamda problemli görülüyor.
Bu açıdan bakıldığında yeni medya hususunda etik sadece kanun koyucu yani devlet, sosyal medya kullanıcıları yani teba, ve profesyoneller yani gazeteciler arasında değil. Bu kez olaya dışarıdan müdahale olan yeni nesil global teknoloji şirketleri var. Bu konuda ne olacağını henüz bilmiyoruz.
Değerlendirme
Hubb Evers, internet gazeteciliğinin yeni etik problemler doğurmakla, geleneksel medyanın etik problemlerinin bir devamı olup olmadığını sorguluyordu. Bunu kısaca şu şekilde cevaplayabiliriz. Evet, geleneksel medyadaki etik problemlerden bazıları günümüzde de devam ediyor. Ancak sosyal medya ve yeni medyanın doğası gereği yeni problemler de ortaya çıkmaktadır. Bu sorunların bazılarının daha ön plana çıktığını söylerken, yeni medya yaşamaya devam ettikçe ve internet de var olduğu sürece yeni etik problemlerle de karşılaşacağız.
Tüm bunlarla beraber, temel problemin doğruluk/doğrulama, güven/güvenilirlik olduğunu görebiliyoruz. Yurttaş gazeteciliği haber kaynaklarını flulaştırdı. Anonim hesaplar, kullanıcılara duymak istediklerini duymak istediği tonda sunmaya başladı. Herkes kendi gerçeğinin peşine gitti. Kendi gördüğünü gerçek kabul etmeye bağladı. Gerçeğin çoğullaştığı bu dönemde hatırlamamız gereken detay hakikatin tek olduğu ve çoğul bir hakikat anlayışının mümkün olmadığıdır.
Bugün, yeni medyadaki tüm etik problemlere rağmen haber, etiksel problemlerini gidermeye çalışarak serüvenine devam etmektedir. Temelden kaynaklı etik problemlerden bazıları zaman zaman ön plana çıkacak, zaman zaman geri çekilecek. Bununla beraber yeni iletişim teknolojileri ve platformlar ortaya çıkmaya devam ettikçe yeni etik problemler de ortaya çıkacak. Güvenilirlik ve doğrulama gibi temelden kaynaklı etik problemler ile bugün konuştuğumuz “clikbait” gibi yeni nesil etik problemler birbirleriyle yakından ilişkili durumda.
Kaynakça
Aydoğan, F. (Ed.) (2017). Yeni Medya Kuramları. İstanbul: Der Yayınları
Neuberger, C.,vom Hofe, H., Nuernbergk, C. (2016) .Profesyonel Gazetecilerin Twitter Kullanımı. Katrin Weller, Axel Bruns, Jean Burgess, Merja Mahrt, Cornelius Puschmann(Ed.), Twitter ve Toplum içinde (s. 451–465). İstanbul: Kafka.
Hermida A. (2016). Sanal Ortam Haber Ağı olarak Twitter. Katrin Weller, Axel Bruns, Jean Burgess, Merja Mahrt, Cornelius Puschmann (Ed.), Twitter ve Toplum içinde (s. 466–483). İstanbul: Kafka.
Hülür H., Yaşın C. (2017). Yeni Medya ve Geleceğin Gazeteciliğini Çerçevelemek.. Himmet Hülür, Cem Yaşın (Ed.), Yeni Medya Geleceğin Gazeteciliği içinde (s. 9–38). Ankara: Ütopya.
Asssange J., Appelbaum J., Müller-Maguhn A., Zimmermann J. (2013). Şifrepunk: Özgürlük ve İnternetin Geleceği Üzerine Bir Tartışma. Ayşe Deniz Temiz (Çev.). İstanbul: Metis
Araslı, O. (2011). İnternet ve internet haberciliği: Türkiye’deki popüler haber sitelerinin etiksel açıdan incelenmesi (Doctoral dissertation, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
Özyal, B. (2016). Tık Odaklı Habercilik: Tık Odaklı Haberciliğin Türk Dijital Gazetelerindeki Kullanım Biçimleri. Global Media Journal: Turkish Edition, 6(12).
Geray, H., & Aydoğan, A. (2010). Yeni iletişim teknolojileri ve etik. Fersa Yayınları, Ankara.
Evers, H. (2010). İnternet Haberciliği: Yeni Etik Sorunlar mı?. Fersa Yayınları, Ankara.
Binark, M. (2015). Sosyal Medya ve Etik 2.0. 31 Mart 2018 tarihinde https://www.academia.edu/19706170/Sosyal_Medya_ve_Etik_2.0 adresinden erişildi.
