Galerius Kemeri Ve Rotunda
Selanik’te bulunan ve en önemli yapılarından biri olan Rotunda Ms. 4. Yüzyıl (300) yılda Tetrarşi dönemi Roma İmparatorluğu’nun dört büyük liderinden biri olan Sezar Galerious tarafından Yunan Tanrılarına ibadet için yaptırılmış bir yapıdır. Tıpkı Panteon tapınağı gibi. Rotunda Latince: Rotundus, İtalyanca ise: Rotonda anlamına gelen yapının dairesel şeklinden gelmektedir. Yapının iç çapı 24.5 boyu ise 29.8 metreye kadar uzanır. Kalınlığı ise 6.30 metredir. Tapınağın içinde dört adet büyük kubbe ve sekiz tane küçük kubbe bulunmaktadır.
İlk zamanlar Roma tanrılarına tapınmak için inşa edilen yapı daha sonraları ise Rotunda’nın bulunduğu bölgeler Bizans İmparatorluğu’nun eline geçince (330–1453) bu yapıya ek olarak doğu tarafına kutsal bir alan eklenerek hristiyan kilisesine dönüştürülmüştür. Yapının iç kısmı erken dönem Bizans (MS. 4–6) mozaik sanatlarıyla dekore edilmiş. 1524 ile 1591 yılları arasına kadar Selanik’in katedral kilisesi olarak kullanılmış. Daha sonraki yıllarda ise Osmanlı padişahları tarafından yanına minare eklenerek camiye dönüştürülmüştür. Selanik Osmanlı hakimiyetinden çıkana kadar (1912) cami olarak kalmaya devam etmiştir. O yıldan sonraki beş yıl boyunca tekrar Hristiyan inancı doğrultusunda kullanılmaya devam etti. Beş yılın sonunda ise (1917) Makedon müzesine dönüştürülmüş ve bu yıldan itibaren halen müze olarak faaliyetini devam ettirmektedir.
Rotunda içerisinde o döneme ait muhteşem diyebileceğimiz Roma ve Bizans döneminden kalma mozaik motifler dikkat çekiyor. Ancak mozaik işlemeler zaman içerisinde deformasyona uğradığı için hepsi günümüze kadar gelmeyi başaramamış. Fakat yinede dekoratif yapı başarılı bir şekilde çözülmüştür. Yapının içi üç eş merkezli bölgeden oluşuyor. Altın bir arka plana karşı en alçak bölgede, Helenistik ve Roma mimarisinin binalarını taklit eden lüks mimari kompozisyonun yanı sıra Pompeii ve Roma’nın duvar resimleri bulunmaktadır. Binaların içinden, ibadete âşık, laik ve dini görevliler, dindarlık ve ciddiyetle törende hazır bulunan inanılmaz güzellikteki adamlar ortaya çıkıyor. Orta bölgede, koyu yeşil bir arka plana karşı dairesel bir saygı dansına katılan beyaz giyimli yaklaşık 36 erkek görünüyor. Bu erkeklerin sandaletli ayakları korunabilmiştir. Kubbenin daha iç, üst bölgede, dört baş melek gök küresini tutarak yükseklerde uçuyor. Etrafı meyvelerle dolu dallarla ve gece gökyüzünde sekiz ışınlı yıldızlarla dokunmuş bir gökkuşağı ve bir çelenkle çevrilidir. Göğün ortasında, gümüş ışıkta, herkesin hitap ettiği onurlu şahsın halesi korunur. Bu chiton giyen ayakta duran bir erkek figürünün karakalem ön taslağı şeklindedir. Sadece sağ elinin parmakları (konuşma ya da zafer işaretiyle havaya kalktı), halesinin bir kısmı ve bir asanın ucu günümüze kadar hayatta kalmaya başarabilmiştir. Baş meleklerin ortasında, doğu yönüne bakan kısımda ise bu apotheosis alanının dışında, ebedi yenilenme ve ölümsüzlüğün sembolü olan efsanevi ankanın sembolü vardır. Ne var ki sadece baş kısmı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Anka kuşunun yüzü kuzeye baktığı yerde ışık huzmeleri muhtemelen büyük, parıldayan bir haçın varlığını gösteriyor. Hakim yorum ise şöyledir; merkezi figürün zaferle gelen Mesih olduğu, yok edilen figürlerin peygamberler, azizler ve melekler olduğu ve dua eden adamların Cennetteki Kudüs’ü simgeleyen binaların önünde duran Hristiyan inancının şehitleridir. Ancak şehitlerin kimliği varsayımsal olarak kalıyor ve Başka bir yorum, Roma imparatorluk sanatından sembolik temaları ve Hristiyanlığın unsurlarını (örneğin kitap ve taçlı tahtlar, haçlar, kuğular ve tavus kuşları) birleştiren bu şaheserin, Büyük Konstantin’i övdüğü ve onun tek imparator olarak ortaya çıkışını kutladığı yönündedir.
Rotunda,çok lüks dekoratif kabartmalar ile dekore edilmiş fakat bunlardan sadece ön taraftaki iki tane oyuk hayatta kalabilmiştir. Bunlar ya heykeller, tanrılar ya da adaklar içindi. Kubbenin iç kısmı mozaiklerle dekore edilmiştir. Mozaikler bazıları iyi durumda ve geniş bir alanda günümüze ulaşmıştır. Günümüze kadar ulaşan mozaikler iyi bir şekilde korunmakta ve uzun bir süre boyunca da öyle olacağı gözüküyor. Rotunda, 4. ve 6. yüzyıllar arasında en az iki ayrı dönemde mozaiklerle süslenmiştir. Roma ve Ravenna mozaikleriyle birlikte erken Hristiyanlık sanatının başyapıtları arasında yer alan benzersiz sanatsal kaliteye, özgün ikonografiye* ve üstün üsluba sahip eserlerdi.
Selanik bölgesi, Bizans İmparatorluğu’nun eline geçince Rotunda’nın doğu bölümüne ek yapılarak Hristiyan kilisesine dönüştürüldüğünü söyledik. Bu bölüm Kutsal Bema olarak biliniyor. Kutsal Bema, Rotunda’yı Hristiyan kilisesine dönüştürmek için yapılan en önemli — ve hayatta kalan — tek mimari eklentidir (4. — 6.y. sonları). Bu bölüm küçük kubbe biçimiyle orjinal yapıya bağlanmıştır. Bu kutsal alanın görkemli boyutu, Rotunda’nın Hristiyanlık işlevini açık bir şekilde ilan eder ve huşu ve yüceltmeyi çağrıştırır.
Rotunda’dan çıkıp aşağıya doğru yürümeye başladığımızda ise Selanik’in meydanında bizi Galerius kemeri karşılıyor. Günümüze kadar ancak bu şekilde kendini koruyabilen yapı, o dönemlerde daha büyük yapının parçası olarak iş görüyordu. Kemer tuğladan yapılmış ve ayak bölgeleri ise tuğla üzerine mermer heykel oymalarla dekore edilmiştir. Günümüze kadar ulaşan çift yapılı kemerin büyük kısmı, 9.7 metre genişliğe yüksekliği ise 12.5 metreye ulaşmaktadır. Küçük olan ise 4.8 metre genişliğe, 6.5 metre yüksekliğe sahiptir. Kemerin heykelsi programının anlaşılması, mermer panellerin çoğunluğunun kaybıyla sınırlıdır, ancak kalıntılar bütünün bir izlenimini vermektedir. Kemerde atlı bir Galerius, pençelerinde zafer çelengi taşıyan bir kartal Galerius’a yaklaşırken, benzer şekilde atlı Narses’e mızrakla saldırır. Pers kralı neredeyse atsız görünürken, Sezar büyüyen atının üzerinde güvenli bir şekilde oturuyor. Dehşete kapılmış Persler, savaşın kargaşasında Sezar’ın atının toynakları altında sinerler. Panel, Caesar Galerius’un gücünü ifade ediyor.
Kemerin sol çaprazında modern yapıların arasında Hypapante kilisesi (Church of Ypapanti) bulunuyor. Bu kilise, 16. yüzyılın başlarında, Halkidiki’deki Angia Anastasia Manastırı’nın metochi’siydi** ve 1841 tarihli bir yazıttan, bu kilisenin Meryem Ana’ya adanmış bir manastır olduğu bilinmektedir. Bu manastır 1531 yılında yıkılmıştır. Daha sonra Agia Anastasia manastırının başrahibi ve daha sonra Selanik Metropoliti Theonas tarafından restore edilmiştir.
Buranın aşağısında ise Navarino meydanına bulunuyor. Navarinou meydanındaki arkeolojik alanda, Sezar Galerius’un ikametgahının bir parçası bulunuyor. Burası, İmparatorun ve sarayının Selanik’te geçici olarak ikametgahı sırasında konaklaması için inşası MS 4. yüzyılın başlarında başlamış olan bir yapı kompleksidir. Rotunda” ve “Galerius’ tetrapylon (Kamara) arasında Dim.Gounari caddesindeki kemerli salon, resepsiyon salonları görkemli zeminler (Basilica, Octagon), hamamlar, sarnıçlar, Hipodrom ve Nea panagia kilisesi bulunmaktadır. Ancak ne yazık ki bu bölgede bulunan çoğu yapı (Hipodrom dahil) günümüzdeki modern yapıların altında kalmıştır. Tabi, bazı yapılarda bunlara rağmen korunmayı başarmıştır.
Bu bölgede hipodromun olduğunu belirttim ancak bundan da bahsetmek gerekiyor, zira hipodrom o dönemlerdeki çok önemli yapılardan birisiydi. Kazılar, Hipodromun yaklaşık 450 metre uzunluğunda ve 95 metre genişliğinde olduğunu göstermektedir. Hipodrom, Tetrarşi*** döneminde önemli bir kamu binasıydı, çünkü orada düzenlenen yarışmanın yanı sıra, insanların imparatorla iletişim kurduğu ve halkın iradesini ifade ettiği mükemmel bir siyasi alandı. Selanik Hipodromu, Galerius Kemeri’nin altından geçen ana caddenin güneyinde, surlarla sarayın doğu sınırı arasında inşa edilmiştir. Bu konum, imparatorun, batı tarafında bulunan saray binaları aracılığıyla imparatorluk kutusuna girmesine izin verdi. Hipodromun inşaatı MS 4. yüzyılın başlarına tarihlenir ve yazılı kaynaklara göre en az 6. yüzyıla kadar faaliyetini sürdürmüştür. Yarışların başladığı kuzey ucu (carceres) yaklaşık olarak Hypapante Kilisesi ile aynı seviyedeydi ve yarım daire şeklindeki güney ucu (sphendone) Mitropoleos Caddesi’nin güneyindeydi. Şimdilerde ise bu hipodromun yalnızca batı tarafının küçük bir bölümü Nea Panagia kilisesinin doğu tarafında görülüyor. Diğer kısımları modern yapıların altındadır.
Son olarak hipodromun hemen yanında bulunan Nea Panagia kilisesindeyiz. Nea Panagia (Megali Panagia olarak da bilinir) kilisesi Meryem’in Göğe Kabulü’ne adanmıştır. Tapınağın güney girişine yerleştirilen mermer kitabeden anlaşıldığına göre 1727 yılında yapılmıştır. Aynı yerde daha önce 1690 civarında bir yangında yok olan 12. yüzyıldan kalma bir Bizans manastırı vardı. Tapınak, batı tarafında bir galeri ve açık bir revak bulunan üç nefli bir bazilikadır. Güney cephedeki neoklasik sundurma daha sonraki bir eklemedir. 18. yüzyıla tarihlenen önemli duvar resimleri, tapınağın içinde korunmuş ve Paleologian resim geleneğine atıfta bulunmaktadır.
Galerius Kemeri ve Rotunda, o dönemin en önemli ve en büyük eserlerinden birisiydi ve burası günümüze nazaran küçük bir şehir olarak kullanılıyordu. İnsanların kaldığı, ibadet ettiği, toplantılar düzenlediği, eğlendiği bir şehirdi fakat günümüze kadar tam anlamıyla hepsi ulaşamadı. Yine de her ne kadar anlatılsa anlatılsın her daim eksiklerin kalacağı bu bölgenin ziyaret edilmesinde fayda var. Öyle ki bunun gibi tarihi yerleri ne okumakla ne de internetten resimlerini görmek yetmiyor. Gidip içinde bulunmak insanı farklı yerlere götürüyor. Dolayısıyla eğer yarın öbürgün yolun Selanik’e düşerse burayı ziyaret etmeni tavsiye ederim
Baran Bulut
* İkonoklazm, bir kültürün kendi dini ikona ve diğer sembollerine ya da anıtlarına dini ya da politik güdülerle planlı saldırısıdır.
** μετοχή (metochí) : paylaşmak
*** Tetrarşi, Antik Romalıların MS 3. yüzyıl sonlarında devleti daha kolay idare edebilmek için uyguladıkları dörtlü hükûmet sistemidir.
https://gezimanya.com/selanik/gezilecek-yerler/rotunda
https://www.thessalonikitourism.gr/index.php/en/component/k2/item/160-church-of-ypapanti
https://en.wikipedia.org/wiki/Arch_of_Galerius_and_Rotunda
https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0konoklazm