Dünyevi Zevkler Bahçesi’ne bir yolculuk
Dünyevi Zevkler Bahçesi (İngilizce The Garden of Earthly Delights; Orijinal dilinde(Hollandaca): Tuin der Lusten) Hollandalı ressam Hieronymus Bosch’un 1503 ve 1504 yılları arasında yapmış olduğu bir tablodur. Bosch, Erken Hollanda Rönesansı sanatının ustası olarak bilinir ve çalışmalarının çoğu ürkütücü tonlarla renklendirilmiştir. Bu eserini ise triptik çalışmıştır ve eser, 1939'dan beri Madrid’deki Prado Müzesi’nde bulunmaktadır. Peki triptik eser nedir? Triptik, yan yana ve birbiriyle ilişkili üç resmin oluşturduğu pano şeklindeki hareketli grup resimlerine verilen addır. Bu eserin ilgimi çekmesinin en büyük sebebi içerisindeki cennet, yeryüzü ve cehennem temalarıdır. Eserin kesin anlamı konusunda kesin bir sonuç çıkarılamıyor. Bu eser, Adem ve Havva ile başlayıp yaratıcı, aynı zamanda korkutucu bir cehennemle biten bir yaratılış ve yıkılış triptiği. Bosch’un dünyayı neden bu şekilde hayal ettiğini kimse bilmiyor, açıkçası anlamaya çalışmak da epey zor görünüyor. Bence, insan varoluşunun ne kadar basit olduğuna ve insanoğlunun temel zevklere nasıl da esir olduğunu anlatmak için oldukça detaylı bir çalışma.
Dünyevi Zevkler Bahçesi’nin içerisine dalmadan önce bu eserin kapalı haldeki görünümüne bir göz atalım;
Dış Paneller;
Eserin kapalı görünümünde rölyef (kabartma) üzerinde tanrının dünyayı yaratışı konulu eser görülmektedir. Dış panellerde dikkatimi çeken ilk şey sol üst köşedeki Papalık tacı takan Tanrı tasviri. Elinde açık bir kitap tutan minik Tanrı figürünün yanında ise, Mezmur(ilahi) 33: 9'dan bir yazıt var: “O konuştu ve oldu, O emretti ve durdu.”
Triptik kapalı konumdayken, grisaille’e (grimsi renkte yapılmış tablolara grisaille denir, büyük dekoratif şemalarda heykel taklidi olarak da kullanılabilir) boyanmış dış paneller birleşerek tam bir küre oluşturuyor. Kürenin yarısı su ile dolu gezegen şeklindeki şeffaf cam, bir gemiye benzetilmiş. Bu ya sel olarak ya da Tanrı’nın dünyayı yaratışının üçüncü günü olarak yorumlanır. Yaratılışın üçüncü gününde çiçeklerin, bitkilerin ve ağaçların ortaya çıktığı iddia edilir. Sel olarak yorumlanmasının sebebi ise eserin içerisini açtığımızdaki yoğun günah ve dünyevi zevki arındırıp temizlemektir. Eserin iç kısmına göre dış kısmının anlamı bu şekilde yorumlanıyor, ancak bir sanat eleştirmeni olan Gombrich detaylara bakıldığında öyle olmadığını iddia ediyor. Eğer bu dünyanın ilk yaratılmasının bir tasviri olsaydı, insan eline dair hiçbir kanıt olmazdı diyerek bu kapaktaki tasvirin nuh tufanı olduğunu düşünüyor Gombrich. Ayrıca çizimin ortasında gökkuşağına benzer bir ışık söz konusu. Kimilerinin yorumuna göre ise batı sanatı simge bilimine göre gökkuşağı nuh tufanı sonrasını işaret eder. Ben bu konuda ona katılıyorum. Bence eserin kapalı hali dünyanın da kapanışını temsil ediyor.
İlk Panel: Tanrı Havva’yı Adem’e Tanıtır
Eserin sol kısımdaki paneli ilk paneli olarak kabul edilir ve cennetin bir tasviri gözü ile bakılır. Çeşitli hayvanlar(bir fil, bir zürafa, bir tek boynuzlu at vs.), berrak bir su ve bol bol yeşillik bu panelde yer almakta. Resimlenen Cennet Bahçesi’nde üç ana figür Tanrı, Adem ve Havva’dır. Adem oturduğu yerde Tanrı’nın ayaklarına ayakları ile dokunmakta, Tanrı ise Havva’nın elini tutmaktadır. Böylece figürler arasında bir bağlantı oluşturulmuştur.
Havva, gözleri yere bakar biçimde masumca resmedilmiştir. Adem ise şaşkın bakışlara sahip. Adem’in arkasında bulunan ejderha ağacı, sonsuz yaşamı temsil etmektedir. Havva’nın hemen arkasında ise tavşanlar için ise doğurganlığa işaret ediyor deniliyor. Göletin içerisindeki kanatlı yunus ve okuyan balık-ördek için henüz bir yorum ile karşılaşmadım.
Diğer bir yorum ise Cennet Bahçesi olarak gördüğümüz sahnenin aslında ilk günahın işlenmesi olduğu yönünde(ilk günah: cennetten kovuluş). Bu görüş hakkında daha fazla bilgi edinmek isterseniz, dünyevi zevkler bahçesi isimli bir başka yazının Sol panel bölümüne göz atabilirsiniz.
Orta Panel
Bu, Dünyevi Zevkler Bahçesi başlığının türetildiği paneldir. Sol taraf ile aynı ufuk çizgisini kullanır ve benzer şekilde konumlanmış bir havuz bulunur. Burada, Adem ve Havva’nın çocukları olan insanlar, gerçeküstü bir cennet bahçesinde özgürce kumar oynuyor ve bolca “günah” işliyorlar. Burada da tam olarak maddesel bir dünya bulunmamakta. Bosch’un anlaması bir hayli güç bu saçma, yoğun keyif manzarasında tam olarak ne yapmaya çalıştığı hakkında bölünmüş fikirler mevcuttur.
Bosch’un, aşk yaşayan çıplak figürlere yaptığı vurgu göz önüne alındığında, cehennemi tasvir eden üçüncü panel ile bağlantı kurmak için şehveti kullandığını görüyoruz. Bosch’un, yalpalayan insanları tasviri bana oldukça korkunç geliyor. Tabloda insanların hayvanlardan neredeyse farkı yokmuş gibi çizilmiş. Umursamaz, yalnızca zevk, yiyecek ve eğlence için yaşıyorlarmışçasına. Kendi kendilerine eğlenip hayvanlarla oynadıkları ve doğayla bütünleştikleri görünen bu insanlar bir bakıma masum da görünmüyor değiller.
Sağ alt köşede bulunan adam resimdeki tek giysili figürdür. Fark ettiyseniz neredeyse boğazına kadar kapalı olan bir giysisi var. Üstelik saçları da diğer figürlere benzemiyor. Onunkisi koyu renkli. Bu figür kim kesin bir bilgi bulunmuyor ancak Adem olabileceğine dair söylentiler var.
Sanat tarihçilerinin yaptıkları yorumlara göre, bu merkez panel çöküş öncesi bizim deyişimizle “yalan” olan dünyayı, geçici ve eğlenceden ibaret yozlaşmayı gösteren bir alegori. Figürler cehennemden bihaber şekilde yozlaşarak günah işliyorlar.
Kimilerine göre ise resimde yaşlıların ve çocukların yer almaması sonsuz ve amaçsız bir yaşamı işaret ediyor. Siz karar verin, sizce hangisi doğru olabilir?
Sağ ve Son Panel: Cehennem
En iyiyi en sonra saklamak bu olsa gerek. Kaos, karmaşa, korku hepsi bir arada. Çok absürd sahneler barındıran bu panel cehennemin bir panoraması. Bunlardan bazıları şaşırtıcı derecede fazla rahatsız edici. Karanlık, kuraklık, kumar ve çeşitli yaratıklar barındıran, yer yer alevlerin yer aldığı bir görsel. Ne kadar bakılırsa bakılsın sonu gelmeyecek detayları bulunan lanetler, savaşlar, zebaniler ve insan yiyen yaratıklarla dolu korkunç bir sahne. Bu paneldeki çıplaklık diğer panellere göre örtülmüş ve gizlenmiş bir çıplaklıktır. İnsan figürlerinin suratlarında pişmanlık ve utanç vardır. Figürler ordular halinde toplanmış veya tuhaf giyimli cellatların ve hayvan-iblislerin ellerinde garip işkencelere maruz bırakılmıştır. Arka planda ise bir köprü resmedilmiş, nehir kana bulanmış, alevlerin içerisine itilen ve fenere tıkıştırılan insanlar çizilmiştir.
Ön planda ise en çok dikkatimi çeken figür kuş kafalı, kafasında kazan bulunduran bir insan figürü. Bu kuş kafalı yaratık bir yandan insan yerken, oturduğu tahtın alt kısmından onları çıkarmaktadır. Kafasındaki ters dönmüş kazanı taç misali takmış bu yaratık “Cehennemin Prensi” olarak adlandırılıyor. Çukurun içerisinde ise suyun altında girdap gibi döndüğü görülen pek çok insan bulunmakta. Ne kadar tüyler ürpertici ve rahatsız edici değil mi? Aslında, buradaki sembollerin ve işkencelerin çoğu, duyularımızın düşüncelerimizi aşırı tüketime yönlendirdiği Yedi Ölümcül Günaha vurgu yapmaktadır.
Son olarak bu rahatsız edici, yumurta görünümlü adam bazı açıklamalar gerektiriyor. Bu yumurta adamın çatlamış kabuklu gövdesi ölü bir ağacın dallarına kazığa geçirilmiş. Bu yumurta adamın Bosch’un bir otoportresi olduğuna dair inanışlar mevcut. Bazı yorumlara göre, tüm triptik çalışmanın anlatmak istediği şey şu; dünyayı yaratan ve insana özgür iradenin hem nimetini hem de lanetini bahşeden Tanrı’nın, insanın başarısızlığı karşısında tüm yarattıklarını yok edip etmeyeceği. Bu, bu iç paneller ile dış kanatlarda tasvir edilen yıkıcı sel arasındaki temel bağlantıyı kurmak için iyi bir anlam.
Bu eser, modernizme ve sanatta özgürlüğe karşı atılmış büyük bir adımdır. Dönemin çok ötesinde bir üslupta çizilmiş bu hem ilginç hem de korkunç olan eser sizce de unutulmaz ve üzerinde düşünülecek bir eser değil mi?
Farklı sitelerden araştırarak hakkında bu şekilde bilgiler derlediğim ve kendi fikirlerimi ortaya attığım bu yazıyı okuduğunuz için teşekkür ederim. Sanat sizinle olsun.
Kaynakça;
Bosch, The Garden of Earthly Delights
15 Facts You Need to Know About the Delightfully Weird ‘Garden of Earthly Delights’
