Borsadaki emir çeşitleri
Bir arkadaş alış satış emirlerine ilişkin bir soru sormuş. Uzun bir yanıt yazdım ama yorumların arasında kaynamasın, belki başkalarının da işine yarar diye makale haline getirmemi tavsiye etti başka bir arkadaş. Borsadaki temel emir çeşitleri nedir, order book (emir defteri) nedir, market maker / market taker ayrımı nedir açıklamaya çalıştım.
Öncelikle borsalardaki iki tip rolden bahsedeceğim. Her alışveriş yaptığımızda bu iki rolden birini icra ediyoruz aslında. Aklınıza alıcı/satıcı gelmesin, değil. Bu roller hem alıcılar hem satıcılar için geçerli.
- Pazarı oluşturan (Market maker)
- Pazardan faydalanan (Market taker)
Pazarı oluşturanlar, order book’a tekliflerini giriyorlar. İşte biri diyor şu fiyattan şu kadar BTC satarım, diğeri diyor bu fiyattan bu kadar BTC alırım, başkası diyor ben daha da yüksekten alırım filan diye order book’u dolduruyorlar. (Order book, görselde sağdaki kırmızı-yeşil fiyatların olduğu alan. Kırmızılar satanlar, yeşiller alanlar) Bu order book’u aslında normal pazardaki tezgahlar olarak düşünebiliriz. Sağdaki yeşil tezgahlarda alıcıların teklifleri var, sol taraftaki kırmızı tezgahlarda da satıcıların teklifleri. En uygun teklif de sıra başına geçiyor. Yani biri 900'den satıyorsa ve ben 890'dan satarım diyorsam sıranın başına geçiyorum. (Aynı şekilde biri 900'den alırım diyorsa, bir başkası da 910'dan alırım diyorsa 910'dan alan sıra başına geçiyor)
Pazardan faydalananlar da geliyorlar, tezgahtaki teklifleri topluyorlar. Yani ben 5 BTC alacaksam önce en öndeki 890'dan satana gidiyorum. Fakat bu adam tezgaha sadece 3 BTC koyduysa, ondan sadece 3 BTC alabiliyorum. Kalan 2 BTC için 2. satıcıya gidiyorum ve o satıcıdan biraz daha pahalıya, 900'den alıyorum. (Eğer o satıcı da 2 BTC’den az miktarda satıyorsa 3.’ye geçiyorum vs.) Aynı şey pazardan faydalanan satıcılar için de geçerli, en önce en yüksek fiyattan alana satıyorlar, sonra malları bitmediyse 2. alıcıya, 3. alıcıya geçiyorlar. (Ama tabi fiyat da gittikçe düşüyor.)
Pazardan faydalananların verdiği emirlere Market Order deniyor. Yani order book’ta ne varsa en baştan başlayarak dolduruyorlar sepetlerini. Pazarı oluşturanların emirlerine ise Limit Order deniyor. Yani onlar şartlarını (fiyat ve miktar) öne sürüp bekliyorlar ki biri emirlerini doldursun, başka deyişle sıra onlara gelsin.
Not: Pazarı oluşturanların verdiği emre “limit order” denir dedik. Ama bazı durumlarda limit order’ın bir kısmı market order olarak işlem görebilir. Diyelim order book’taki en ucuz fiyat 890 ve 1 BTC satıyor. İkinci sırada 900’e 2 BTC satılıyor. Eğer ben 900’den 5 BTC almak için limit order verirsem 1. ve 2. sıradaki toplam 3 BTC’yi otomatikman alırım. Hatta ilk sıradaki 1 BTC’yi vermeye razı olduğum fiyattan daha da ucuza kapatmış olurum. Kalan 2 BTC içinse ilk sıradan 900 ile order book’a girerim ve gelip bir satıcının emrimi doldurmasını beklerim. Yani önce market taker olur, sonra market maker’a dönüşürüm.
Order book’u ince olan (yani kalabalığı az) borsalarda alış-satış makası çok geniş olabiliyor. Çünkü pazardan faydalananlar tezgahtakileri erittikçe satıcıların tarafında fiyat yükseliyor, alıcıların tarafında düşüyor, makas genişliyor. Bu yüzden borsanın kalabalık olması önemli. Ki boşalan tezgahların yerine başkaları teklif koyabilsin.
Kalabalığı da “pazarı oluşturanlar” sağladığı için çoğu borsada market maker’ların komisyonu market taker’lardan daha azdır. Hatta kimisi üstüne para bile öder. Çünkü bu adamlar ortamı kalabalıklaştırır, diğer bir deyimle likiditeyi arttırır. Böylece fiyatlar daha sabit kalır, “pazardan faydalananlar” yüksek hacimli işlemleri üç aşağı beş yukarı benzer kurlardan gerçekleştirebilirler.
Bir mala talep çoksa fiyatı artar. Sebebi, order book’un satış tarafının talep tarafından eritilmesi, giderek sıranın daha yüksek fiyatlara gelmesidir.
Aynı şey tersi için de geçerli. Bir mal piyasaya bolca sürülüyorsa fiyatı düşer. Çünkü order book’taki yüksek fiyat vermeye razı olan alıcılar giderek azalır ve sıra daha düşük fiyattan alanlara gelir, yani fiyat düşer.
Pazarı oluşturanlardan olmanın avantajı, alışverişini kendi seçtiğin fiyattan yapabilmektir. Ayrıca borsanın teşvikinden faydalanırsın, daha az komisyon öder hatta bazen üstüne komisyon alırsın. Dezavantajı da oturup beklemektir. (Hatta piyasa ters yöne gidiyorsa fiyat senin teklifinin seviyelerine hiç ulaşmayabilir, treni kaçırabilirsin yani bir süre sonra sana daha pahalıya patlayacak bir teklif koymak zorunda kalabilirsin)
Pazardan faydalananlardan olmanın avantajı da alışverişini hemen yapabilmektir. Emrini anında gerçekleştirebilirsin fakat dezavantajı da özellikle order book inceyse ortalama fiyat biraz pahalıya patlayabilir sana. Ayrıca daha yüksek komisyon ödersin.
Özetle, BTC borsalarındaki güncel kur diye gördüğümüz şey aslında son gerçekleşen işlemin fiyatından ibarettir, başka bir belirleyiciliği yoktur. Son işlem 700’den gerçekleşmiş olabilir ama order book’ta bir sonraki emir 900’de ise siz BTC’nizi 700’den değil 900’den alırsınız. Bu anlamda döviz bürosuna girip miktar ne olursa olsun işlemin tamamını o anki güncel kurdan gerçekleştirmek gibi bir mantıkla işlem yapılmaz borsalarda, her şey order book’un durumuna bağlıdır. (Başka deyişle grafikteki ani çakılmaları görüp ah be keşke o fiyata düştüğü anda 100 BTC alsaymışım demeyin, büyük ihtimalle o fiyattan satılan 100 BTC bulamayacaktınız zaten)
Son söz: Limit ve Market emirlerini anladığımıza göre bir diğer kritik emir cinsi olan Stop’u öğrenmek isteyenleri şöyle alalım.