Simülasyon Teorisi 1
Öykücü Hayvan
“Everything that we call real, is made up of things we can not call real.” -Niels Bohr
“Yalan Dünya, herşey bomboş, hancı sarhoş, yolcu sarhoş.” -Behiye Aksoy
Gerçekliğimiz mağara duvarlarına yansıyan gölgelerden, bizler de kavanozda yüzen beyinlerden mi ibaretiz? Veya öyle olduğunu zanneden bilgisayar kodlarından? Bir simülasyonda yaşamak ne demek ve bunu nasıl anlayabiliriz? Alp Er Tunga hakikaten de öldü mü, yoksa o avatarı mıydı?
Beklediğinizin aksine, tüm bu sorulara Matrix’le veya Elon Musk röportajlarıyla başlamayacağız. Ağırdan alıp, bol bol hayal kuracağız. Şimdi fularlarınızı çıkarın, üstünüze rahat bir şeyler giyin, tostunuzu yiyin ve beni tarihin başında bekleyin.
Serinin Tüm Bölümleri
(Fularsız Entellik’teki orijinal linkler)
Tarihin İlk Simülasyonları
Dünya’nın yalan olup olmaması, uygarlıktan ve hatta Behiye Aksoy’dan da önceye dayanan bir muhabbet. İlk yalan dünyalar, muhtemelen en eski ikinci meslek olan öykücülükle kuruluyorlar. Mesela aborijinlerin Dreamtime öyküleri, bazı jeolojik bulgulara göre en az 10 bin senelik olabilirmiş. Düşünün, 500 nesil boyunca ağızdan ağıza, hayalden hayale aktarılmış bir kıta tarihi var.
En eski yazılı öykü olan Gılgamış Destanı daha da ilginç: Hem benzer bir kıta tarihi (büyük tufan), hem dini mitoloji (aşk tanrıçası İştar’ın entrikaları ve kezbanlıkları), hem karakter gelişimi (Enkidu’nun bir yabaniden insana, Gılgamış’ın da bir zalimden acı içindeki bir kahramana dönüşümü), hem de büyük fikirler içeriyor (ölümsüzlüğü kovalamak nafiledir, bulunsa bile hayatın değerini azaltır). Bonus olarak, aralıksız 7 gün süren bir ereksiyon ve seks sahnesi bile var, daha ne olsun?
Gılgamış’ın maceraları bize fazla fantastik gelebilir ama 4000 sene sonra dahi gerçekliğimizin bir parçasını oluşturuyor. En basitinden, Nuh Tufanı’nı okuyun, en ufak ayrıntıların bile aynı olduğunu göreceksiniz. Utnapiştim’in ölümsüz olmasına gülüp, 900 yaşındaki versiyonu olan Nuh’u ciddiye alıyoruz. İştar’ın veya daha sonraları Yunan Dionysus’un yeniden dirilişlerini masal olarak okuyup, İsa’nınkini tarihsel gerçek olarak görüyoruz. Öykü ile gerçek arasındaki ayrımımız epey yapay.
Neye masal, neye gerçek diyeceğimize sistematik biçimde karar vermiyoruz. Bir grup biyolog ve zombi uzmanı oturup, İsa’nın dirilişinin İştar’ınkinden daha gerçekçi olduğunu kanıtlamadı mesela. Bir Hrıstiyan için önemli olan, Occam’ın usturası ile dinini traş etmek yerine, hikayelerini capcanlı biçimde sonraki nesle aktarabilmektir. Tıpkı iyi bir milliyetçi olmanın yolunun, antropolojiden veya genetikten değil, bir ulus mitini paylaşmaktan geçmesi gibi.
Life of Pi filmini hatırlarsanız, fantastik bir öykü anlattıktan sonra konuyu bu gerçeklik ve seçim meselelerine getiriyordu: “Hayat öykülerden oluşur. Fazla fark yaratmayacaksa, güzel öyküleri seçmek dururken, niye daha inanılır olanlarında ısrar edelim ki?”
(Oradan da konu Tanrı’nın varlığına geliyor, O’nu içeren hikayenin alternatiflerinden daha güzel olduğu söyleniyordu. Eh, belki daha güzel ama her yeri spoiler dolu, filmin sonunu en baştan söylüyorlar. Ben daha belirsiz, daha deneysel senaryoları tercih ediyorum)
-“Thank you. And so it goes with God.”
Emektar Kalıplar
Eski destanlardan ve mitlerden bize kalan asıl önemli miras, içerikten ziyade, başarılı hikaye kalıpları olsa gerek. Bu kalıpları, simülasyon kodundaki temel fonksiyonlar olarak hayal ediyorum. Hikayenin içeriği de, o fonksiyona verilen değişkenler oluyor. (Mühendis olduğum çok belli oluyor mu?)
Bu kalıpları ilk inceleyen tabii ki Aristo idi. Aranızdaki inekler Aristo yazılarımdan bilirler, tarihte ilk defa yapılan şeylerin %90'ı Aristo’ya aitt zaten. Poetics eserinde de, zamanının ünlü tradejilerini incelemiş ve iyi bir öykünün sahip olması gerekenleri listelemişti (spoiler: aşk, ihtiras, 1000 Hintli dansçı, biraz patlayıcı, bol bol meme ve karakter gelişimi).
Fakat ben size The Seven Basic Plots: Why We Tell Stories kitabını önereyim. 700 sayfa okuyacak zamanınız yoksa, özeti burada. Yazarı 34 sene çalışmış üzerinde, çünkü hikaye öğelerinden ziyade, popüler “senaryoları” analiz etmiş. Örneğin “canavarın üstesinden gelmek”, Gılgamış Destanından Harry Potter’a uzanan bir kalıp. Batı edebiyatının temeli sayılabilecek İliad ise, “quest/görev” kalıbının öncüsü. (İndiana Jones’un asıl babası Homer’dir yani, Sean Connery değil).
Tabii her hikaye illa bir kalıba uyacak diye bir şey yok. Gılgamış’ı okurken sıkılıp ikinci yarısında çıkmadıysanız, canavardan sonra hikayenin bir trajediye, sonra da ölümsüzlüğü bulmakla alakalı bir yolculuğa dönüştüğünü görürsünüz.
Bu kalıplar ve öğeler, elbette klasik edebiyatla veya Hollywood’la sınırlı kalmıyor. Reklamcılık ve satış bunun en bariz örneği. Birçok şirket, fiziksel bir üründen ziyade bir hikaye satıyor. Johnnie Walker’ın şu reklamını bir izleyin, 6 dakika boyunca tek çekimde bir hikaye anlatılıyor ki of of. 40 yıllık Lagavulinciyim, böyle bir şey görmedim.
Yahut son ABD seçim kampanyalarını içeriden takip eden bir belgeselciye bakın, Trump’ın başarısını şöyle özetlemiş:
“Nasıl öykü anlatırsınız? Bir tehdit belirler (eski hayat tarzının kaybolması), canavarları suçlar (Meksikalı göçmenler, Çin, siyasi elitler), kurbanlardan bahseder (işlerini kaybeden mavi yakalılar), sonra kahramanı ortaya çıkarıp sorunu çözersiniz (sınıra duvar inşa edecek, kötü ticaret anlaşmalarını yırtıp atacak, asla politik doğruculuk yapmayacak Trump). Hillary’nin öyküsü neydi ki?”
Hillary’nin zekası, bağlantıları, planları vardı ama insanları bağlayacak bir Gılgamış’ı, bir İliad’ı yoktu. Sadece başkasının öyküsünde bir “canavar” olarak rol alabildi. Siyaset senaryolarımız da hala binlerce senelik formüllerle yazılıyor.
Matrix’te Bir Hata Oluştu
Siyasetten reklamcılığa, ahlaktan tarihe kadar her alanda içselleştirdiğimiz hikayeleri çoğu zaman farketmiyoruz bile. Ama bazen simülasyon takılıyor ve aynı olayı, iki farklı açıdan, iki farklı hikaye olarak görebiliyoruz. Garip bir deja vu gibi. Mesela bir Avustralyalı’nın açısından Çanakkale bir bozgun değil, İngiliz İmparatorluğu’ndan kopuşla ilgili bambaşka bir hikayenin parçasıdır muhtemelen.
Ama illa başka bir coğrafyaya ışınlanmanıza gerek yok, aynı coğrafyayı farklı zamanlarda gözlemlemek de yararlı. ABD’nin kuruluş miti buna özellikle uygun bir örnek, zira liberalizm denen başka bir değişken hikayeyle özdeşleşmiş durumda:
“Özgürlük arayışı içindeki göçmenler, köhne Avrupa’dan çıkıp yeni fırsatlara yelken açtılar ve din, dil, ırk ayrımı gözetmeksizin bu özgürlük sayesinde zenginleştiler.”
Bugünkü hakim anlatı özetle bu. Halbuki o kolonilerde etnik temizlik ve kölelik vardı, inanç özgürlüğü ve ticaret serbestliği ise yoktu. Bunları konuşmak yasak değil, herkes de biliyor ama yukardaki iki satırlık özet daha temiz, daha güzel. Bozmayın keyfimizi.
Bağımsızlık bildirgesine “tüm insanlar eşit yaratılmıştır” yazdıran Thomas Jefferson, zencilerin mantık ve hayalgücü bakımından beyazlardan çok daha geride olduklarını düşünüyordu. Yüzlerce de kölesi vardı. (Hatta birine aşık oldu ve yıllarca beraber yaşadı. Jefferson ilginç adamdır, okuyun zamanınız olursa).
Dolayısıyla o günlerdeki hikayelerin, beyaz ırkın üstünlüğü fikri ile elele gitmesi doğal. “Irk, din, dil gözetmeksizin” kalıbı yoktu kimsenin hayatında. Şimdi ise en azılı milliyetçi bile, yeni yüzyılın besmelesi olan “ırkçı değilim ama” ile başlıyor her lafına. ABD’nin kuruluşunu bir beyaz Hrıstiyan projesi olarak görmek, liberalizmi kadın haklarından ayrı düşünmek kadar zor artık. Toplumlar tarihlerini yeniden yazdıkça, yani bu ortak simülasyon koduna patch geçildiği sırada, hata mesajlarını görmemiz kolaylaşıyor.
Ama ancak eski versiyonunu hatırlayabildiğimiz sürece. Bunun için de olaylara tarihsel bakabilme yetisi şart. Bu günümüzde özellikle önemli çünkü medya, bir kara delik misali, yanına fazla yaklaşanın zaman algısını bozuyor. 5 senede sanki 500 sene yaşamış gibi hissediyoruz ve kollektif hafıza iflas ediyor. O yüzden de yakın geçmiş, tarihin bize en uzak kısmı.
Öykücü Hayvanın MR Sonuçları
The Storytelling Animal kitabında, bizim Homo Sapiens değil, Homo Fictus olduğumuzdan bahsedilir. Sapiens Latince “akıllı” demek, fictus ise fictio’dan geliyor, yani “hayali”. Müthiş bir alçakgönüllülükle kendimize sapiens diyerek, bizi diğer hayvanlardan ayıran şeyin akıl olduğunu ima etmişiz. Halbuki bir sürü akıllı hayvan var, bir sürü de akılsız insan. Oysa hayali, yani ilk elden tecrübe edemediğimiz şeylerden bahsedilme yeteneğimiz çok daha özel. Evet, bazı hayvanlar da hayal kuruyor, hatta yalan söyleyebiliyor, ama hayali şeyler uğruna birbirini veya kendini öldüren başka bir hayvan yok.
Bunu zekamızın bir yan etkisi olarak görebilirsiniz ama işin aslı -ve öykücülüğün gücü- beynin daha temel bir mekanizmasında saklı: İyi bir öyküyü dinlerken, beyin olan biteni hakikaten tecrübe ettiğini sanıyor. Anlatılanları bizzat yaşayan biriyle, onları dinleyenin fMRI sonuçları aynı (ilgili TED konuşması).
Bu kısım bir tekrarı hakediyor: Bir yandan, şu ana kadar anlattığım gibi irili ufaklı binlerce hikayeden oluşan, kültürel seviyede faaliyet gösteren, uzun soluklu bir sanal gerçeklik var. Bir yandan da, her öykünün biyolojik seviyede yarattığı mini-simülasyonlar.
Dahası, bu ortak bir simülasyon: Öyküyü anlatan da, dinleyenler de aynı gerçekliğe giriyorlar. Zira normalde beyin aktiviteleri tamamen farklı olan bu insanlar, hikaye başlar başlamaz aktivitelerini senkronize ediyorlar. Buna İngilizce’de neural coupling, Star Trekçe’de ise mind meld deniyor.
İkinci elden anlatılan hikayelerde de aynı etki gözlemlenmiş, yani neural coupling bir dalga gibi insanlara yayılıyor. Eğer memetics kavramına aşinaysanız, hikayeleri büyük ve doğal meme’lere benzetebiliriz (tarihin en kritik apostrof kullanımı). Nasıl ki genetik bilgiyi DNA yayıyor, hikayedeki memetik bilgiyi de bu nörolojik benzeşme mekanizması yayıyor.
Burada empati kurmanın en saf halini görüyoruz. Kendinizi başkasının yerine koymak için, nöronlarını taklit etmekten daha iyi bir yol olabilir mi?
Zaten bu yüzden televizyonun sosyal konulara etkisi büyük. Sadece 20 sene önce, Ellen dizisinin ana karakteri, bir bölümde gay olduğunu açıkladığı için ABD’de büyük fırtına kopmuştu. Aya insan yolladıktan 30 sene sonra oluyor bu. Aradan geçen zamanda pozitif veya nötr biçimde resmedilen gay karakterler katlanarak arttı ve insanların katı refleksleri, bu hikayelerdeki sanal tecrübeleri sonucu yumuşadı. Bir araştırmada, gay tanıdığı olmayan insanlara 10 bölüm Six Feet Under izletmişler, önyargıları %12 düşmüş, nasıl ölçmüşlerse artık. Baskı azalınca da herkesin etrafında gay tanıdıklar belirdi, bu sefer TV dizilerine gerek kalmadı. Her konuda böyle bir öncü işlevi oluyor TV’nin, iyi veya kötü yönde.
Eğitim Şart
Bu etkileri, istatistiki bilgi veya analitik argüman yoluyla yaratamıyoruz. O tip bir iletişim, beynin ufak bir kısmını aktive ediyor sadece, simülatörü hakkıyla çalıştıramıyor. O bilgiler kalıcı da olmuyorlar pek. Sıkça atıf alan edilen bir rakama göre, hikayelere yedirilmiş bir bilgi, saf haline kıyasla 22 kat daha kolay hatırlanıyormuş (bu bilgiyi bir hikaye halinde vermeliydim).
Nerede okuduğumu unuttum, öyküleri bir eğitim simülasyonu olarak düşünme fikri hoşuma gitmişti. Düşünün, bir çocuğa komut verdiğinizde (“sakın yabancılarla konuşma!”) ilk fırsatta o komutu unutacaktır. Ama yabancılarla konuştuğu için kaçırılıp, kazanlarda kaynatılan bir çocuğun hikayesi daha eğitici olur (eğitim tavsiyesi değildir, bana uyup çocuğunuzu manyak etmeyin).
İki senaryo arasındaki bu farkın özünde audience surrogate kavramı yatıyor, yani hikayeyi dinleyenin kendini özdeşleştireceği karakter. Biz simülasyon dilini kullanmaya devam ederek ona avatar diyebiliriz. Çocuk, bu avatar üzerinden, gerçekte maliyetli olacak hataları yapıyor ve öğreniyor. Kendisi yerine avatarı ormanda kurtla konuşup ona yemek oluyor. Yani çocuğun kendisine değil, avatarına hitap edecek dersler ve komutlar daha etkili olmalı.
Tabii ben “çocuk” diyorum ama gelinim sen anla; bu eğitim simülasyonunu yetişkinler daha çok kullanıyor. Adem dediğimiz avatar yasak elmayı yiyince, biz de iktidarın sözünün dışına çıkmanın ve haddimize olmayan şeyleri okumanın kötü olduğunu öğreniyoruz. (Bu arada “yasak meyve” demek daha doğru, elma bir uydurma. Her önemli tarihsel uydurmada elma başrolde nedense, Newton’un kafasına da düşmedi)
Buna yakın bir kavram analoji de çok etkili yetişkinler için, çünkü çoğu analoji birer mini-hikaye. Mesela Mad Men’deki esas oğlana, Conrad Hilton’ın iş teklif ettiği bir sahne var. Hilton garibim, torunu Paris’in yiyeceği haltlardan haberi yok, aklı fikri işinde, bizimkine diyor ki “bir dahaki sefere benim gibi biri sana ne istediğini sorduğunda, daha büyük düşün”. Bizimkisi o anda teknik bir açıklamaya girişmek yerine, yılanlardan örnek veriyor: “Bazı yılanlar aylarca yemek yemeden yaşayabilirler. Ama sonunda bir av bulduklarında o kadar açtırlar ki, yerken boğulurlar”. Argümanı zayıf bile olsa, Hilton’u o analojisinin görselliğine ortak edebildiği için ikna edici oldu.
Tüm bunlara bakınca anlaşılıyor ki, biz sanki rasyonel olmak için değil de, hikaye dinlemek için evrilmişiz. Şimdi şu evrim konusuna bir bakalım…
Hikayelerin Evrimi
Neredeyse ananemin bile okuyacağı kadar meşhur olan Sapiens kitabının ana tezlerinden biri, dedikodunun ve sonrasında da öykücülüğün evrimsel bir avantaj sağlaması hakkındaydı. Kısaca:
- Kan bağıyla bağlı bir grup sağlam olur ama ufak kalmaya mahkumdur.
- Ortak çıkarlara bağlı (yani rasyonel gerekçeleri olan) bir grup kalabalık olabilir ama kavga gürültü yüzünden kısa sürede parçalanacaktır.
- Oysa birbirine öyküler sayesinde bağlanmış insanlar, hem istikrarlı hem de kalabalık gruplar oluşturabilir. Genleri ortak olmasa bile beyin aktiviteleri, dünyaya bakışları gayet benzer. Zamanla bu tip grupların hakim olması kaçınılmaz.
Yani hem öyküler bir seçilime uğruyorlar (memetics), hem de öykücülüğe daha yatkın bireyler seçiliyorlar (mirror neuron’ları daha aktif olanlar mesela). Bizler, en akıllı sapienslerin değil, en iyi öykü anlatan fictusların torunlarıyız.
Belki de bu yüzden, doğurganlıklarını çoktan kaybetmiş ihtiyarlara grup tarafından yıllarca bakılıyor. Hikayeler yoluyla grubun hafızasını ve kimliğini taşıdıkları için değerliler. Onlarsız ne grup büyüyebilir, ne de FRP oyunlarında iyi bir GM bulunabilir. Yoksa onlarıboş yere kaynak tüketen parazitler olarak görecek, onlardan iğrenecek şekilde de gelişmiş olabilirdik.
Diğer bir olasılıksa şu: Öykülere yatkınlık bir adaptasyon değil, bize avantaj sağlayan başka bir adaptasyonun yan etkisi. Örneğin, belki de önce empati yeteneğimiz (sosyal bir hayvan için önemli) ve hayal kurma yetimiz gelişti (strateji kurabilmek için hayal etmek şart). Bu iki yetenek sayesinde sosyal bağlar kurduk ve stratejik biçimde avlandık, savaştık. Daha sonra hayalgücünün bir yan etkisi olarak, öyküler hayal ettik. Empatimiz sayesinde başkasının öykülerini “yaşadık” ve onları ciddiye aldık.
Ben ilk adaptasyon teorisini daha çok tutuyorum. Güçlü empatiye ve yakın ilişkilere dayalı gruplar pek büyüyemiyorlar (en fazla 150 deniyor). Daha etkili bir grup mekanizmasının seçilmiş olması doğal. Daha ilginci, öykülere yatkınlığımız yan etki olamayacak kadar aşırı görünüyor. Mesela yukardaki TED konuşmasında bir psikoloji deneyinden söz edilmiş:
120 kişiye üçgenlerden ve çizgilerden oluşan kısa bir animasyon izletmişler. Tam 117'si, o rastgele animasyonlardan bir senaryo çıkarmış. Hem o şekillerin bir şeyleri sembolize ettiğini varsaymış, hem de sonra birbirine bağlamışlar. Sadece üç kişi “üçgenlerden ve çizgilerden oluşan anlamsız bir şeye baktım” demiş. 120 kişide sadece üç “düz adam” var, kalanı Homo Fictus. Bunu, iki boyutlu ucuz bir animasyon için yapıyorsak, kaliteli bir üç boyutlu simülasyonda neler yapabileceğimizi düşünün.
Bir başka deyişle, öykücülük bir seçenek değil, bir boş zaman lüksü değil, otomatik ve zorunlu bir biyolojik sistem. Zaten bu yüzden başta “Dünya’yı öykülerle anlıyoruz” demiştim. Ne yazık ki günlük konuşmada, öyküyü çocuk masalı ile eşanlamlı kullanıyoruz. Yahut, boktan Amerikan filmlerini savunmak için “sinema eğlencedir, günlük hayatın monotonluğundan kaçmak içindir” gibi klişelerde boğuluyoruz. Halbuki sinemada veya edebiyatta anlatılan hikayelerin ezici çoğunluğu eğlenceli değil. Hikayeler, gerçekler yerine aldığımız bir hap değil, gerçekleri anlamlandırmak için kullandığımız temel araçlardır.
Evet, etrafımızı ve kafatasımızın içini saran sanal gerçekliklerden bahsettik, ve böylece simülasyon konusuna değişik bir başlangıç yapmış olduk. Bir sonraki bölümde (Pazartesi geliyor), daha derin bir sanallık anlayışına sahip Budizmden, İslam’dan, Plato’dan bahsedeceğiz, rüyalarda buluşacağız.
Serinin Tüm Bölümleri
(Fularsız Entellik’teki orijinal linkler)
