Hey nîqaşek e didome li ser peyvên “pêşeroj” û “paşeroj”ê di civata kurdînivîsan de. Gelek kes heyirîne bê ka divê kîjan ji vana ji bo “demên çûyî” û kîjan ji bo “demên bê” were bikaranîn. Ta van pêlên dawî ez jî dudilî bûm. Lê piştî min hinekî lê kola min dît ev heyirîn nebe jî, rewşa qaşo “duwateyî” di gelek zimanên cîhanê de jî heye.
Lê em hinekî bala xwe bidinê, kûr binêrin dibe ku bibînin dibe ku ti duwateyî tune be jî.
Gelo ev herdû têgih çima tên tev li hev kirin? Eşkere ye ku ji ber vê mantiqê ye:
Pêşeroj, rojên li “pêşiya” me û paşeroj jî rojên li “paşiya” me ne. Ez dixwazim bêjim çewtî ji vir dest pê dike. Wek heyberekî, cismekî li demê tê nêrîn. Lê divê em bi bîr bînin ku dem têgiheke neberçav e, loma em nikarin bi wî awayî behsê bikin.
pêş- û paş- li vir bûne pêşgir, ka em binêrin wek peyvên xwerû di behsa demê de çawa tên bikaranîn:
pêşî tu here, paşê ez ê bêm
me pêşî xwarin xwar, paşê çay vexwar
Di cihî de bi vî rengî ye:
ew li pêşiya malê bû, ez li paşiya malê
pêşiya erebeyê pelixîbû, tişt bi paşiya wê nehatibû
Belkî hinan mesele fêm kiribe, an jî bi ya hinekan ev wek nakokiyekê xwanê bike. Lê ya rast em lê hayî bibin ku hem di demê de hem di cihî de; pêş destpêk e û paş jî dawî ye, mijar zelal dibe.
Pêşiya mehê destpêka mehê ye; ew rojên ewil in. Pêşiya pirtûkê destpêka wê ye; berg, pêşgotin û wd. li wir in. Paşiya mehê dawiya wê ye; ew jî rojên talî ne. Paşiya pirtûkê dawiya wê ye; encama wê li wir e. Dîsa pêşiya xênî destpêka wî ye, bi adetî mirov ji deriyê pêşî dikevin hundir.
Bi vî rengî peyvine dinê jî hene, bo nimûne ber û pişt. Em wan jî bi heman awayî bi kar tînin.
Lawikek li ber derî bû, yê din li pişta derî.
Em berî wan çûn, ew piştî me çûn.
Rewşa destpêk û dawiyê li vir jî li kar e.
Wek me serê pêşî gotibû di zimanên dinê de jî ev heye. Ji bo mînak em li inglîzî binerin.
forefather — rasterast “pêşbav” e, yanî bavûkal û pêşiyên yekî.
forearm — rtr. “pêşmil” e, yanî pêşiya milî, zend.
before — hem “pêşber” e hem jî “pêşî, ewil” e. Mîna “nobody can stand before him”; kes nikare li pêşberî wî bisekine. “they were here before everyone”; pêşiya her kesî ew li vir bûn.
Wek çawa peyva “pêş” di kurdiyê de bûye pêşgir, di inglîzî de jî pêşgireke wisa heye bi heman du wateyan; pre- (bnr. pre-before)
Hin peyvên bi wê çêkirî ev in:
precerebral — (têkildarî) pêşiya mejî
predate — pêşî pêkhatin, berî tiştekî hatin
preaxial — li pêşiya tewereyê, rtr. “pêştewereyî”
pre-war — berî şer
Bi heman awayî wek “paş”ê di inglîzî de jî pêşgireke bi heman du wateyan heye; post- (bnr. post-after)
Peyvine pê çêkirî ev in:
postcerebral — (têkildarî) paşiya mejî
postdate — paşê pêkhatin, piştî tiştekî hatin
postaxial — li paşiya tewereyê, rtr. “paştewereyî”
post-war — piştî şer
Di tirkî de jî ev heye, bi “ön” (pêş) û “ar(t)” (paş).
ön — pêşî
arka — paşî
öncül — yê pêşî tê (pêşîn)
ardıl — yê paşê tê (paşîn)
önü — pêşiya (tiştekî)
ardı — paşiya (tiştekî)
dağın ardı — paşiya çiyê, pişta wî
günün ardı — paşiya rojê, dawiya wê
“önce onlar başlayacak, ardından biz” — “pêşî ew ê dest pê bikin, paşê em”
Bi kurt û kurmancî; pêşeroj, rojên pêşî ye, ewil e, berî niha ye, demên çûyî ye û paşeroj, rojên paşî ye, talî ye, piştî niha ye, demên bê ye.
