Hürriyet Çeşmesi
“Hürriyet Çeşmesi’nin üzerinde iki tane kitabe yer almaktadır ( Foto. 59). Yuvarlak kemerin üzerinde ince silmelerle hareketlendirilerek iki bölüme ayrılmış alınlıkta yer alan birinci kitabede: Var olâ Şâh-ı Cihân-âdil zeh-i kuds sıfat Sâye-i Şâhanesinin mülkü âbâdan olup Abd-i memlüklerin Hocazade akıttı bu çeşmeyi Afitâb-ı re’fethinden Rûşen oldu şeş cihâd Görmemiş zat-i gibi hakani çeşm-i kâinat Yapdı nâm-ı akdesine etti edâ-i vâcibât. Bu kitabede: Adil ve kutsal olan cihan padişahı var olsun, Çeşme imar edilince Şah’ın yani Padişahın gölgesi olacak, Çeşmeyi Memlük kulu Hocazade akıttı ve fetihten sonra güneş gibi aydınlattı altı cihanı, Kâinat onun gibi Hakanı görmemiştir. Şeklinde ifadeler yer almaktadır. İkinci kitabe ise kemer nişi içerinde bulunmaktadır. Bu kitabede: ”Yazdı Rıf’at mahlas cevher gibi tarihini Akdı işbu çeşmeden sâfi sular aynü’l-hayât 115 1325 (1908). Bu kitabeden hareketle çeşme 1908 yılında inşa ettirilmiştir.” -Yasemin Verim, 2019
“Hürriyet Çeşmesi Kütahya İli, Merkez İlçe, Zafer Meydanı’nda bulunmaktadır (Harita 1). Tapu kadastro bilgilerine göre Ada 170, Parsel 1, Pafta 8’de yer alan çeşmesinin koordinatları 39º25’08.44” K — 29º59’06.31" D’dur. Yapının eski fotoğrafları incelendiğinde Kütahya Lisesi’nin önünde olduğu görülmektedir (Fotoğraf 7), (Başgelen, 1986:9). 1980 yılında bilinmeyen bir sebeple bugünkü konumuna taşınmıştır (Altun, 1981–1982:444).” -Yasemin Verim, 2019
“Çeşmenin ön cephesi oldukça hareketlidir, bunun yanında yan ve arka cepheler sade tutulmuştur. Ön cephe dört bölümlü olarak düzenlenmiştir. En alttaki bölümün ortasında yani kurnanın dış yüzeyinde merkezinde bitkisel motiflerin işlendiği kabartma (rozet) yer alan levha yer almaktadır. Bu levha dört yönden ince ve kalın silmelerle çerçevelenmiştir. Levhanın sağ ve solunda ise sade ele alınmış, sadece üst kısmında silmeler yer alan kaideler yer almaktadır. İkinci bölümün merkezinde de yukarıdan yuvarlak kemerle sonlanan ve kemerin ortasında kilit taşının bulunduğu bir niş yer alır. Nişin yuvarlak kemerinde ince ve kalın silmeler görülür. Bu niş iki yönden basit tipli kaide ve başlıklarla sahip plasterlerle sınırlandırılmıştır. Nişli bölümün iki yanında da yine içerideki plasterlere benzeyen ancak daha büyük ele alınmış ikişer plasterlerle vertikal düzenlemeler yer alır. Üçüncü bölüm ise bir frizden meydana 116 gelmektedir. Frizin ortasında yatay bir kitabe kuşağı yer alırken alt ve üstten ince ve kalın içbükey-dışbükey silmeler ile sonlandırılmıştır. Dördüncü bölüm cephedeki en hareketli bölümdür. En ortada üç dilimli yuvarlak kör kemerli alınlık görülürken alınlığın merkezinde Sultan II. Abdülhamid’in arması yerleştirilmiştir. İki yanda ise daha küçük boyutlu üçüz kemerli alınlıklar bulunmaktadır. Bu alınlıkların merkezinde de beş kollu yıldız kabartmaları görülmektedir.” Yasemin Verim, 2019
Kütahya Merkez, Zafer Meydanı’nda bulunan Hürriyet Çeşmesi H. 1325 — M. 1909 yılında Sultan Abdülhamid Han saltanattan indirildiği sene Doğlarlı Ailesi tarafından yaptırılmıştır. Tümüyle mermer malzemeden yapılmıştır. Ortasında kemerli bir niş bulunur. Sağında ve solunda mermer üzerine nakşedilmiş ikişer sütun görünümü vardır. Lülenin üzeri aynada iki satır kitabesi, kemer nişi üzeri üç bölüm altı satır yine kitabesi bulunmaktadır.
Bircephe çeşmesi olan bu küçük ölçüdeki anıt, üç bölümlü alınlık kısmına sahiptir. Ortada tuğralı, sancaklı, mızraklı saltanat arması yer almaktadır. İki yanda da birer, beşer kollu yıldız kabartması bulunmaktadır. Yalak taşının korkuluğu ortasında iç içe geçmiş iki beş kollu yıldız kabartması görülüyor. Lülesi pirinçtir ve devamlı akan suyu bulunmaktadır.
Üstteki Kitabe:
Var olâ Cihân-1 âdil zeh-i kuds sifat Sâye-i Şahânesinin mülkü âbâdan olub Abd-i memlûkleri Hocazade akıtdı bu çeşmeyi Afitab-1 re’fetinden rûşen oldu şeş cihât Görmemiş zat-ı gibi hakanı çeşm-i kâinat Yaptı nâm-ı akdesine etti edâ-i vâcibât
Ortadaki Nişin Aynasında Bulunan Kitabe:
Yazdı Rıf’at mahlas cevher gibi tarihini:
Akdı işbu çeşmeden sâfi sular ‘aynü’l hayât Sene 1325 (1908) -Ayşe Doğan Elarslan, 2022.
“Bağımsız çeşmeler grubunda yer alan Hürriyet Çeşmesi, dikdörtgen bir plana sahip olup Batılı üslup ve Osmanlı mimari özellikleri yansıtan Eklektik üslupta inşa edilmiştir. Çeşmenin yüksekliği 3.40 m, genişliği 2.05 m ve derinliği de 1 metredir. 4 cepheli olarak inşa edilen çeşmenin üç yüzü sağır tutulmuş, yalnızca bir yüzü çeşme formunda inşa edilmiştir (Foto. 60). Ön cephe dört bölümlü olarak düzenlenmiştir. En altta horizontal düzenlenmiş kurnalı bölüm yer alır. Bu bölümün ortasında, dış yüzeyine 100 cm genişlik ve 60 cm yüksekliğe sahip levha yerleştirilmiş kurna bulunur ve kurnanın iki yanında orta bölümdeki plasterlerin oturduğu 60 cm genişlik ve 60 cm yüksekliğe sahip kaideler yer almaktadır (Foto. 61). En alttaki bölümün üstünde cephede en çok yer kaplayan vertikal düzenlenmiş nişli bölüm bulunmaktadır. Bu bölümün ortasında 47 cm derinlik ve 80 cm genişliğe sahip, yukarından yuvarlak kemerle sonlanan ortasında bakırdan yapılmış lüle bulunan niş yer almaktadır. Bu niş iki yandan 5 cm genişlik, 47 cm derinlik ve 98 cm yükseklikteki plasterlerle çevrelenmiştir (Foto. 62). Nişli bölümün sağ ve solundan da 40 cm genişlik ve 150 cm yüksekliklere sahip ikişer plasterle hareketlendirilmiş vertikal alanlar yer almaktadır. Üçüncü bölüm ise bir frizden oluşmaktadır. Bu bölümün ortasında kitabe bandı yer alır. Çeşme cephesinin en üstünde yer alan dördüncü bölüm ise yine horizontal düzenlenmiş olup oldukça hareketli bir görünüme sahiptir. Ortada üç dilimli yuvarlak kemerle sonlanan alınlık bulunmaktadır. Bunun iki yanında üçlü kemerle hareketlendirilmiş daha küçük iki alınlık görülmektedir.” -Yasemin Verim
“Çeşme, üzerinde yer alan kitabesine göre H. 1325, M. 1909 yılında inşa edilmiştir. Hürriyet Çeşmesi’nin üzerinde iki tane kitabe yer almaktadır (Fotoğraf 8–9). Yuvarlak kemerin üzerinde ince silmelerle hareketlendirilerek iki bölüme ayrılmış alınlıkta yer alan I. kitabenin Osmanlı Türkçesi’ndeki karşılığı şu şekildedir:
“Var olâ Şâh-ı Cihân-âdil zeh-i kuds sıfat
Sâye-i Şâhanesinin mülkü âbâdan olup
Abd-i memlüklerin Hocazade akıttı bu çeşmeyi
Afitâb-ı re’fethinden Rûşen oldu şeş cihâd
Görmemiş zat-i gibi hakani çeşm-i kâinat
Yapdı nâm-ı akdesine etti edâ-i vâcibât.”
Kitabenin Türkçe çeviri ise şu şekildedir:
“Adil ve kutsal olan cihan padişahı var olsun,
çeşme imar edilince şahın yani padişahın gölgesi olacak,
çeşmeyi Memlük kulu Hocazade akıttı
ve fetihten sonra güneş gibi aydınlattı altı cihanı,
kâinat onun gibi hakanı görmemiştir.”
Çeşmenin II. kitabesi kemer nişi içerinde bulunmaktadır. Bu kitabenin Osmanlı Türkçesi’ndeki karşılığı şu şekildedir:
”Yazdı Rıf’at mahlas cevher gibi tarihini,
Akdı işbu çeşmeden sâfi sular aynü’l-hayât.”
Kitabenin altında ise rakamla hicri 1325 yılı yazılmıştır. Bu kitabeden anlaşıldığı kadarıyla çeşme yapımı 1908 yılında tamamlanmıştır.” -Yasemin Verim, 2019
“Bağımsız çeşmeler grubunda yer alan Hürriyet Çeşmesi, dikdörtgen bir plana sahip olup Batılı üslup ve Osmanlı mimari özellikleri yansıtan Eklektik üslupta inşa edilmiştir (Çizim 3). Çeşmenin yüksekliği 3.40 m, genişliği 2.05 m ve derinliği de 1 metredir. 4 cepheli olarak inşa edilen çeşmenin üç yüzü sağır tutulmuş, yalnızca bir yüzü çeşme formunda inşa edilmiştir (Fotoğraf 10). Ön cephe dört bölümlü olarak düzenlenmiştir (Çizim 4, Fotoğraf 11). En altta horizontal düzenlenmiş kurnalı bölüm yer alır. Bu bölümün ortasında, dış yüzeyine 100 cm genişlik ve 60 cm yüksekliğe sahip levha yerleştirilmiş kurna bulunur ve kurnanın iki yanında orta bölümdeki plasterlerin oturduğu 60 cm genişlik ve 60 cm yüksekliğe sahip kaideler yer almaktadır. En alttaki bölümün üstünde cephede en çok yer kaplayan vertikal düzenlenmiş nişli bölüm bulunmaktadır (Fotoğraf 12). Bu bölümün ortasında 47 cm derinlik ve 80 cm genişliğe sahip, yukarından yuvarlak kemerle sonlanan ortasında bakırdan yapılmış lüle bulunan niş yer almaktadır. Bu niş iki yandan 5 cm genişlik, 47 cm derinlik ve 98 cm yükseklikteki plasterlerle çevrelenmiştir. Bu bölümün sağ ve soluna 40 cm genişlik ve 150 cm yüksekliklere sahip ikişer plaster yerleştirilmiştir. Üçüncü bölüm ise bir frizden oluşmaktadır. Frizin ortasında yatay kitabe bandı yer alır. Çeşme cephesinin en üstünde yer alan dördüncü bölüm ise yine horizontal düzenlenmiş olup oldukça hareketli bir görünüme sahiptir. Ortada üç dilimli yuvarlak kemerle sonlanan alınlık bulunmaktadır. Bunun iki yanında ortadaki daha büyük ele alınmış olan üçlü kemerle hareketlendirilmiş daha küçük iki alınlık görülmektedir.” -Yasemin Verim, 2019
“Çeşmenin ön cephesi oldukça hareketlidir, bunun yanında yan ve arka cepheler sağır tutulmuştur (Fotoğraf 11). Ön cephe dört bölümlü olarak düzenlenmiştir. En alttaki bölümün ortasında yani kurnanın dış yüzeyinde merkezinde bitkisel motiflerin işlendiği kabartma (rozet) yer alan levha yer almaktadır. Bu levha dört yönden ince ve kalın silmelerle çerçevelenmiştir. Levhanın sağ ve solunda ise sade ele alınmış, sadece üst kısmında silmeler yer alan kaideler yer almaktadır. İkinci bölümün merkezinde de yukarıdan yuvarlak kemerle sonlanan ve kemerin ortasında kilit taşının bulunduğu bir niş yer alır. Nişin yuvarlak kemerinde ince ve kalın silmeler görülür. Bu niş iki yönden basit tipli kaide ve başlıklarla sahip plasterlerle sınırlandırılmıştır. Nişli bölümün iki yanında da yine içerideki plasterlere benzeyen ancak daha büyük ele alınmış ikişer plasterlerle vertikal düzenlemeler yer alır (Fotoğraf 12). Üçüncü bölüm ise bir frizden meydana gelmektedir. Frizin ortasında yatay bir kitabe kuşağı yer alırken alt ve üstten ince ve kalın içbükey-dışbükey silmeler ile sonlandırılmıştır. Dördüncü bölüm cephedeki en hareketli bölümdür (Fotoğraf 13). En ortada üç dilimli yuvarlak kör kemerli alınlık görülürken alınlığın merkezinde Sultan II. Abdülhamid’in arması yerleştirilmiştir. İki yanda ise daha küçük boyutlu üçüz kemerli alınlıklar bulunmaktadır. Bu alınlıkların merkezinde de beş kollu yıldız kabartmaları görülmektedir.” -Yasemin Verim, 2019
“Çeşmede yapı malzemesi olarak düzgün kesme taş ve mermer kullanılmıştır. Çeşme cephesinin ön cephesi tamamen mermerle kaplanmıştır. Cephedeki arma, yıldızlar ve lüle ise pirinç dökümden yapılmıştır.” -Yasemin Verim, 2019
“Çinili Çeşme ve Hürriyet Çeşmesi Geç Osmanlı Dönemi’nde inşa edilmiş olup mimari ve süsleme özelliklerinde Neo-Klasik ve Eklektik Üslup hâkimdir. Bu iki çeşme kendine has mimari ve süsleme özelliklerine sahiptir, bu nedenle Osmanlı mimarisi içinde birebir benzerleri bulunmamaktadır. Ancak, Geç Osmanlı Dönemi’ne tarihlendirilen Kütahya’daki bazı çeşmeler ile İstanbul, Afyon, Balıkesir, Manisa, Bursa, İzmir, Adana ve Uşak gibi illerde yer alan çeşmelerin bazı mimari ve süsleme özellikleri bu iki çeşmeyle benzeşmektedir (Özmen vd., 2000:157–167 ; Karasu, 2006:108–111 ; Karakuş vd., 2006:84; Uçar, 2009:129–132; Çetinkaya, 2012:52–54 ; Işıkakdoğan, 2013:38–39 ; Durman, 2014:36–38 ; Bülbül ve Şenarslan, 2016:220). Kütahya’daki Çinili Çeşme ve Hürriyet Çeşmesi, kitabelerinden, mimari ve süsleme özelliklerinden anlaşılacağı üzere Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde (1876–1909) yaptırılmıştır. II. Abdülhamid Dönemi’nde Osmanlı İmparatorluğu topraklarına bağlı yerleşimlerde farklı özelliklere sahip çok sayıda çeşme yaptırılmıştır ki makalenin konusu olan çeşmelere benzeyen diğer çeşmeler de genellikle bu tarih aralığında inşa edilmiştir.” -Yasemin Verim, 2019
“Hürriyet Çeşmesi de tıpkı Çinili Çeşme gibi özgün mimari ve süsleme özelliklerine sahiptir. Bu sebepten ötürü diğer Osmanlı çeşmeleri içinde birebir benzeri bulunmamaktadır. İstanbul, Beyoğlu’nda yer alan ve 1797–1798 yıllarına tarihlendirilen Fatma Sultan Çeşmesi, yapı malzemesi ve cephe düzenlemesi açısından Hürriyet Çeşmesi ile oldukça benzerdir (Karakuş, 2006:111). Fatih’teki 1845–1846 tarihli Abdülmecid Han Çeşmesi de malzeme ve cephe düzenlemeleri ile Hürriyet Çeşmesi ile benzer özellikler göstermektedir (Karakuş, 2006:18). Çeşme nişinin iki yanında plasterler yer alırken üst kısımda da yatay kitabe kuşağı yer almaktadır. Çeşme cephesi vertikal ve horizontal düzenlenmiş olup sağ ve solunda ikili plaster uygulaması görülmektedir. Fatih’teki 1862–1863 tarihli Pertevniyal Valide Sultan Çeşmesi, yapı malzemesi ve cephe düzenlemesi ile Hürriyet Çeşmesi ile benzer özellikler göstermektedir (Karakuş, 2006: 22). Ön cephedeki çeşme nişinin sağ ve solunda profilli kaide ve başlıkları olan plasterlere yer verilmiştir. Cephenin üst kısmında çeşme nişi ile silmeli bir kornişle ayrılmış yatay kitabe kuşağı yer alır. Kadıköy, Caferağa Mahallesindeki, 1863–1864 tarihli Hasan Rıza Paşa Çeşmesi, yapı malzemesi, ön cephesindeki vertikal ve horizontal düzenlemeler ve süsleme özellikleri ile Hürriyet Çeşmesi ile benzeşmektedir (Karakuş, 2006:18). Hürriyet Çeşmesi gibi mermer malzemeden inşa edilmiş çeşmenin nişi üstten kilit taşlı yuvarlak kemerle sonlanmakta olup, sağ ve soldan plasterlerle sınırlandırılmıştır. 1870 yılında inşa edilmiş, Fatih’teki Şerife Zeliha Hanım Çeşmesi, malzeme olarak olmasa bile cephe düzenlemesi açısından Hürriyet Çeşmesi ile oldukça benzer özellikler göstermektedir (Bülbül ve Şenarslan, 2016:220). Cephe vertikal ve horizontal biçimde düzenlenmiş ve çeşme nişinin iki tarafında tuğladan yapılmış plasterler yerleştirilmiştir. Bu bölümün üzerinde de alt ve üstten silmeli kornişle sınırlandırılmış yatay bir kitabe kuşağına yer verilmiştir. İki çeşme arasındaki farklar ise yapı malzemesi, alınlık ve niş kemer formlarıdır.” -Yasemin Verim, 2019
“Balıkesir’de bulunan iki çeşme de bazı özellikleri ile Hürriyet Çeşmesi’ni anımsatmaktadır. Şehir merkezinde yer alan, 1741 yılında inşa edilmiş olup 1924 yılında yeniden yaptırılan Fatıpınar Çeşmesi, cephesindeki ikili plaster uygulaması ile Hürriyet Çeşmesi ile benzeşmektedir (Işıkakdoğan, 2013:22–23). Fatıpınar Çeşmesi’ndeki plasterler yivli olup Hürriyet Çeşmesi’ne göre daha kaba bir işçiliğe sahiptir. Yine şehir merkezinde yer alan, 1902 tarihli Hacı Hüseyin Ağa Çeşmesi, Hürriyet Çeşmesi gibi Eklektik üslupta inşa edilmiştir (Işıkakdoğan, 2013:58–59). Çeşmesin cepheleri horizontal ve vertikal düzenlenmiştir. Doğu cephesinde ikili plaster uygulamaları görülürken üst kısmında da kornişe yer verilmiştir. Bahsi geçen bu çeşmeler dışında, İstanbul Eyüp’te bulunan ve 1808–1809 yılında yapılmış Alemdar Mustafa Paşa Çeşmesi (Karakuş, 2006:42), 1839 tarihli İstanbul Beşiktaş Bezm-i Âlem Valide Sultan Çeşmesi (Bülbül ve Şenarslan, 2016:122), İstanbul Fatih’teki 1862 tarihli Hacı Eyüpzade Şükrü Bey Çeşmesi (Bülbül ve Şenarslan, 2016:24), Uşak’ta yer alan ve 1898–1899 yıllarına tarihlendirilen Cimcim Çeşmesi (Durman, 2014:36–38), 1909 tarihli İstanbul Beşiktaş Kadın Efendi Çeşmesi (Bülbül ve Şenarslan, 2016:236) ve daha birçok Osmanlı Dönemi çeşmesi yapı malzemesi, mimari formu, bazı cephe ve süsleme özellikleri ile Hürriyet Çeşmesi ile benzer özellikler göstermektedir.” -Yasemin Verim, 2019
Bir cephe çeşmesi olan bu küçük ölçüdeki anıt, üç bölümlü alınlık kısmına sahiptir. Ortada tuğralı, sancaklı, mızraklı saltanat arması yer almaktadır. İki yanda da birer, beşer kollu yıldız kabartması bulunmaktadır. Yalak taşının korkuluğu ortasında iç içe geçmiş iki beş kollu yıldız kabartması görülüyor. Lülesi pirinçtir ve devamlı akan suyu bulunmaktadır.
Üstteki Kitabe:
Var olâ Cihân-1 âdil zeh-i kuds sifat Sâye-i Şahânesinin mülkü âbâdan olub Abd-i memlûkleri Hocazade akıtdı bu çeşmeyi Afitab-1 re’fetinden rûşen oldu şeş cihât Görmemiş zat-1 gibi hakanı çeşm-i kâinat Yaptı nâm-ı akdesine etti edâ-i vâcibât Ortadaki Nişin Aynasında Bulunan Kitabe:
Yazdı Rıf’at mahlas cevher gibi tarihini: Akdı işbu çeşmeden sâfi sular ‘aynü’l hayât Sene 1325 (1908) -Ayşe Doğan Elarslan, 2022.
Kütahya Merkez, Zafer Meydanı’nda bulunan Hürriyet Çeşmesi H. 1325 — M. 1909 yılında Sultan Abdülhamid Han saltanattan indirildiği sene Doğlarlı Ailesi tarafından yaptırılmıştır. Tümüyle mermer malzemeden yapılmıştır. Ortasında kemerli bir niş bulunur. Sağında ve solunda mermer üzerine nakşedilmiş ikişer sütun görünümü vardır. Lülenin üzeri aynada iki satır kitabesi, kemer nişi üzeri üç bölüm altı satır yine kitabesi bulunmaktadır. -Ayşe Doğan Elarslan, 2022.
Bu çeşme 1909 Miladi 1325 Rumi senesinde Sultan Abdulhamid-i Sanî Han’ın saltanattan hâl edildiği sene Doğlarlı sülalesi tarafından yaptırılmıştır. Kütahya Mutasarrıfı Ahmet Fuad Paşa da, gene Sultan Abdülhamid’e karşı olan İttihatçı bir şahıs tarafından para ile tutulan bazı ayaktakımı şahıslar tarafından teneke çaldırılarak gönderilmiştir. Bu hareketin bütün Kütahyalılara ait bir hareket imiş gibi gösterilmesi yanlıştır. Bunu bilhassa açıklamak istiyorum.
Üstünde Osmanlı Ambleminin bulunduğu tamamı mermer olan çeşmenin kitabesinde: Yazdı Rifat mahlas-ı ceher gibi tarihini Akdı işbu çeşmeden safi sular ayn-el Hayat -Mustafa Kalyon, 2010.
Kitabesi: Çeşmenin saçağı altında ta‘lik hatlı Osmanlı Türkçesiyle hakkedilmiş, üç kartuşluk inşa kitabesi mevcuttur.
Metin: -١ وار اولى شاه جھان عادل زهى قدس صفت افتاب رأفتدن روشن اولدى شش جھات -۲ سايه شاهانسن ملکى آبادان اولب ٔنات کورممش زاتى کبى خاقن چشم کاى -۳ عبد مملوکلري خواجه زاده اصدقى بوچشمه يى ياپدى نام اقدسن ايتدى اداى واجبات
Okunuşu: Var ola şâh-ı cihân âdil zehi kuds-sıfât Âfitâb-ı re’fetinden rûşen oldu şeş cihât 2- Saye-i şahânesinin mülkü âbâdan olub Görmemiş zâtı gibi hâkân çeşm-i kâinât 3- Abd-i memlûkleri Hâce-zâde Sıdkî346 bu çeşmeyi Yapdı nâm-ı akdesine itdi edâ-yı vâcibât -Ali Tekin, 2021.
Niş içerisinde, ta‘lik hatlı Osmanlı Türkçesiyle hakkedilmiş, iki satırlık inşa kitabesi vardır. Metin: ١يازد رقعت مخلص جوهر کبى تاريخنى -۲ اقدى اشبو چشمه دن صافى صولر عين الحيات سنه ١۳۲٥
Okunuşu: Yazdı Rıf’at mahlas cevher gibi târihini 2- Akdı işbu çeşmeden sâfi sular ‘aynü’l-hayât Sene 1325
Malzeme ve Teknik: Çeşme tamamen mermer malzemeden yapılmıştır. Arma ve yıldızlar pirinç dökümdür. -Ali Tekin, 2021.
Mimari: Bağımsız olarak inşa edilen, tek cepheli çeşme 3.38 m yüksekliğinde, 2.04 m genişliğinde ve 0.90 m derinliğinde olup, dikey dikdörtgen prizma bir kütle arz etmektedir. Yüzeyden hafif ileri çıkan, 1.41 m uzunluğunda, dikdörtgen gövdeli, dört pilastrın belirlediği cephenin ortasında, kemer açıklığı, tek lüle ve yalak kısmı yer almaktadır. Yalak iki yandan 0.60x0.60 m ölçülerindeki bir kaideyle sınırlandırılmış olup, bu kaideler dinlenme sekisi görüntüsünde değildir. 0.50x0.87 m ölçülerindeki çeşme nişini örten yarım daire kemer, bu kaide üzerindeki 0.84 m uzunluğundaki iki pilastr üzerine oturmaktadır. Kemer kavsi, çubuk silmelerle hareketlendirilmiş, kilit taşı ise öne doğru çıkıntılı bir şekilde verilmiştir. Kilit taşının hemen üzerinde iki bölümlü bir arşitrav yer almaktadır. İlk bölüm çubuk silme, ikinci bölüm ise kitabelik olarak ele alınmıştır. Çeşme, yanlardan 0.13 m taşıntı yapan saçağın üstündeki, tepeleri üç dilimli kemerle sonuçlanan, ikisi küçük, diğeri büyük üçlü alınlıkla son bulur. Alınlığın gerisinde kalan bölüm beşik çatıyla kapatılmıştır. -Ali Tekin, 2021.
Süsleme: Hürriyet Çeşmesi, Batılı sanat akımlarının bir arada görüldüğü Eklektik üslubun özelliklerini yansıtmaktadır. Roma taklarını anımsatan çeşmede, Barok ve rokoko üslupta silme takımları, yarım daire kemer, dışa taşkın kilit taşı ve pilastrlar göze çarpmaktadır. Yalak cephesi, biri düz, diğeri içbükey bir silmeyle çerçevelenmiş, merkeze de bir rozet yerleştirilmiştir. Yalağın iki yanındaki kaideler de içbükey silmelerle hareketlendirilmiştir. Profilli ve dilimli kemer şeklinde sonuçlanan alınlığın ortasında, Ampir üslupta bezemeye katılan Osmanlı arması ve yanlardaki alınlıklarda da merkezde ikisi küçük, biri büyük yarım daire kemerli bir düzenleme yer almaktadır. Ortalarında ise beş kollu yıldızlar bulunmaktadır. -Ali Tekin, 2021.
Tarihlendirme: Çeşme, kitabesine göre H. 1325/M. 1907–1908 yılında Hocazâde Sıdkı tarafından yaptırılmıştır. Kitabenin şairi Rıfat’tır. Hocazâde Sıdkı hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Mustafa Kalyon’un, çeşme Doğalarlı sülalesi tarafından yaptırılmıştır348 ifadesinden Hocazâde Sıdkı’nın merkez Doğalar Köyü’nden olduğu sonucuna varabiliriz. Birçok kez yer değiştiren çeşme, ilk olarak Kütahya Lisesi önünde, daha sonra 1980’de Hükümet Konağının altında, Emniyetin karşısına, Saray Hamamı yakınına getirilmiştir. Şimdiki yerine ne zaman getirildiği bilinmemektedir. -Ali Tekin, 2021.
Mevcut Durum: Kültür ve Turizm Bakanlığı Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu tarafından 17.07.1987 tarih ve 3552 sayılı kararla tescillenen çeşme kullanılmaktadır. -Ali Tekin, 2021.
Hürriyet Çeşmesine, 1909 yılında II. Meşrutiyetten sonra yapıldığı için, Meşrutiyet Çeşmesi de denilmektedir. II. Abdülhamid’in saltanattan hâl edildiği 1909 yılında Doğlarlı sülalesi tarafından yaptırılmıştır. Yapıldığı yıllarda Kütahyalılarca pek sevilmediği söylenmektedir. Çeşme yapıldığında yeri şimdiki Tarım Kredi İş Merkezi’nin oralarda idi. 1930'lu yıllarda çekilmiş fotoğraflarda, çeşmenin biraz ilerisinde Kütahya Lisesi görülmektedir. Çeşme 1950'li yıllara kadar yerinde kalmış daha sonra çevre düzenlemesi yapılırken, çeşme sökülerek yerinden kaldırılmıştır.
Daha sonraki yıllarda çeşmenin mermerleri Belediye depolarında bulunmuş, araştırılınca bu mermerlerin Hürriyet çeşmesinin mermerleri olduğu anlaşılmıştır. Hürriyet Çeşmesi, Vazonun karşısına, bugünkü yerine kurulmuştur. Çeşme kısa süreliğine buradan da sökülerek Saray Hamamının oraya götürülmüş; daha sonra oradan da kaldırılarak şimdiki yerine tekrar monte edilmiştir. Çeşmenin alnında Osmanlı Devlet arması bulunmaktadır. Görünüş itibariyle zarif ve güzel bir çeşmedir. -Nurullah Özdemir, 2022.
