Servi Çeşmesi
“Servi Cami Çeşmesi”, “Servi Çatal Çeşme” veya “Çatal Çeşme”
“Servili caminin giriş kapısının üstünde yer alan 5 satırlık kitabede yapının, Germiyanoğlu Süleyman Şah döneminde H. 783, M.1381–1382 yılında Ali Beyoğlu Hacı Süleyman tarafından yaptırıldığı yazılıdır. Kuzeybatısında yer alan çeşme ise Selçuklu devri Kütahya Fatihi olarak bilinen İmadüddin Hezar Dinari vakfı olduğu kaydedilmiştir.122 Bu bilgilerden yola çıkılarak, cami ile çeşmede kullanılan malzemenin aynı olması ve çeşmenin Hezar Dinari vakfı olmasından dolayı cami ile aynı dönemde yapılmış olduğu düşünülmektedir. İlyenli oğlu İsmail Ağa ismindeki bir hayırsever bu çeşmenin suyunun tamiri için yüklü miktar para verdiği ve öldükten sonra evinin vakfedilerek gelirin çeşmenin onarımında kullanılması vasiyet ettiği bilinmektedir.” -Yasemin Verim, 2019
“Çeşmenin mevcut durumundan alınan ölçüler doğrultusunda 4 m yüksekliğe, 3.80 m genişliğe sahip olduğu görülmektedir. Caminin kuzeybatı köşesinde olmasından dolayı bağımlı çeşmeler grubunda yer almaktadır. Büyük ölçülerde inşa edilmiş çeşmenin 2.40 m ölçülerinde oldukça geniş ve derin tutulan yuvarlak kemeri bulunmaktadır. Kemerin üzerine oturduğu ayaklar sıvandığı için mimarisi anlaşılamamıştır. Ayna taşı üzerinde devşirme malzemenin kullanıldığı “korkuluk levhası” yer almaktadır. Bu levha üzerinde açılan üç delik vasıtasıyla üç ayrı musluktan su akıtılmıştır. Derin ancak çeşmenin ölçülerine göre küçük tutulmuş kurnası mermerden yapılmıştır. Gelenlerin abdest alması için sonradan konulan üç adet oturak bu mermer kaide üzerinde yer almaktadır. Tamamı kesme taş malzemeden inşa edilen çeşme, üstte iki sıra kirpi saçak olarak düzenlenmiş ve kiremit bir çatı ile örtülmüştür.” -Yasemin Verim, 2019
“Çeşmede süsleme öğesi olarak ayna taşı üzerinde kullanılan “korkuluk levhası” ve iki sıra kirpi saçak uygulaması dikkat çeker. Ayna taşı üzerinde kullanılan devşirme malzemeli “korkuluk levhası” kısmen tahrip olmuştur. Bu levhanın ortasında geometrik bir süsleme kompozisyonu yer almaktadır. Kompozisyonun merkezinde üç şeritle çevrelenmiş madalyon vardır. Madalyon üç şeritli bir baklava dilimi motifi içinde bulunur. Bu baklava dilimini çapraz eksenlerinden dolanarak dışta yarım daire oluşturan üçlü bir şerit oluşturmuştur. Bu kompozisyon dört yönden iki silmeli bir bordürle çevrelenmiştir. Ortada yer alan kompozisyon üç yönden birbiri içine geçen madalyonlarla sınırlandırılmıştır. Çeşmenin örtüsünü tamamlayan kirpi saçak ise iki sıra halindedir.” -Yasemin Verim, 2019
“Çeşmede kesme taş malzeme kullanılmıştır. Ayna taşının devşirme mermer bir malzeme olduğu görülmektedir. Suyun akışını sağlayan üç muslukta pirinçten yapılmıştır.” -Yasemin Verim, 2019
“…iki ya da üç cepheli çeşmelere de “çatal çeşme” denilmektedir. Çatal çeşmeler, meydan çeşmelerinin bir grubunu teşkil ederler…” -Yasemin Verim
Servi Mahallesinde Çatal Mescit olarak bilinen mescidin yanında iki musluklu bir çeşme vardır. Kesme taştan kemerli ve üst kenarı kirpi saçaklı olan bu çeşmeye “Çatal” ismi yakıştırılmış ve mescide de bu çeşmeye istinaden Çatal Mescit denmiştir. Eskiden bu çeşmenin havuzuna iki musluktan su akardı. “Çatal” ismi onun için verilmiştir. -Mustafa Kalyon, 2010.
Çatal Çeşme olarak da bilinir. Camiinin giriş sağ tarafında caddeye bakmaktadır. İki çeşmesi olduğu için Çatal Çeşme adı ile anılmaktadır. Yapı büyüklüğü bakımından Kütahya’nın en büyük çeşmesidir. Kesme taşlardan ve devşirme mermerden yapılmıştır. Her iki yan tarafında birer uzun, birer
kısa mermer bloklar ve bu blokların üzerine kesme taşlardan yapılarak oturtulmuş kemer bloğu vardır. Alınlık bölümünde taş süslemesi olan çeşmenin çatısında iki sıra halinde kirpi saçak olduğu halde üzeri kiremit çatı ile örtülmüştür. Çeşme 4x3,80 m ölçülerindedir. -Ayşe Doğan Elarslan, 2022.
Kitabesi: Çeşmenin inşa veya tamirine ait herhangi bir kitabe mevcut değildir. -Ali Tekin, 2021.
Malzeme ve Teknik: Çeşmede taş, mermer, tuğla, devşirme malzeme ve harç kullanımı görülmektedir. Kemerde, üst ve arka cephelerde kesme taş, niş cephesinde ve köşelerde küfeki taş, derz aralarında harç kullanılmıştır. Ayna taşı ise devşirme mermer (templon levhası) malzemedendir. Yalak da betonarme harç malzemeden yapılmıştır. Saçak bölümü tuğladan, ayaklar mermer malzemedendir. -Ali Tekin, 2021.
Mimari: Mescidin kuzeybatı cephesine bitişik çeşme, tek kemerli ve tek cepheli olup, yüksekliği 4.13 m, genişliği 3.62 m ve derinliği ise güneybatı cephede 0.99 m’dir. 0.60x2.37 m ölçülerindeki çeşme nişini örten yarım daire kemer, yanlarda başlıksız yekpare ayaklar üzerine oturmaktadır. Mustafa Kalyon, çeşmenin önceden iki lüleli olduğunu ve Çatal ismini de bu lülelerden aldığını,293 önünde de yarım metre derinliğinde havuz olduğunu ve sonraki yıllarda çocukların düşmemesi için doldurulduğunu belirtmektedir294 . 0.65x0.91 m ölçülerindeki ayna taşı üzerinde lüle bulunmamaktadır. Çeşmeye su, ayna taşının yanındaki bir borudan bağlanan üç adet muslukla sağlanmaktadır. Ayna taşının hemen üzerinde, 0.14x0.24 m ölçülerinde, sivri kemerli bir tas nişi bulunmaktadır. Çeşme, iki sıra tuğla kirpi saçaktan sonra, alaturka kiremit kaplı kırma çatıyla son bulmaktadır. -Ali Tekin, 2021.
Süsleme: Birbirine düğümlenen daire (antrolak) motifli devşirme malzeme, çeşmedeki süslemeye örnek olarak verilebilir. Üst kısımdaki kirpi saçak da yapıyı hareketlendiren unsurlardandır. -Ali Tekin, 2021.
Tarihlendirme: İnşa kitabesi bulunmayan çeşmenin, ne zaman yapıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Bitişiğindeki Servi Mescit kitabesine göre, 1381–82 yılında Germiyanoğlu Süleyman Şah (1361–1387) zamanında, Ali Bey oğlu Hacı Süleyman tarafından yaptırılmıştır295. Kaynaklar, çeşmenin camiden önce yapıldığını ve çeşmenin 19 numaralı Şer’iyye Sicilinde, Hezar Dinari Vakfı’ndan olduğunu belirtmektedir296 . 15 Ocak 1879 tarihli bir belgede İlyanlıoğlu İsmail’in, Servi Mahallesi’nde, Hacı Ahmet Efendi’nin evi, Övezoğlu Abdülkadir’in bahçesi, akarsu ve hususi yolla çevrili altta üç ve üstte de iki odası, bir ahır ve bir samanlıkla bir miktar avlusu bulunan, etrafı kerpiç duvar örülü, meyveli ve meyvesiz ağaçları müştemil 1800 arşın bahçeyi müştemil bir kapı mülk, evin kendisine dedesi İsmail Ağa’dan kaldığını ve bir kısmını vakfettiğini aktarmaktadır. Vakfiye şartlarında ise “aynı mahallede yaptırmış olduğu çeşmenin su yollarının tamirine çalışılacaktır” şeklinde beyan ettiği geçmektedir297. Mustafa Kalyon’a göre bahsedilen çeşme Çatal Çeşme’dir.
Ali Osman Uysal, mescitteki ve dolayısıyla çeşmedeki kirpi saçağın son onarımların ürünü olduğunu, çeşmenin ayna taşının, Afyon Taş Medrese Çeşmesi ayna taşını anımsattığını aktarmaktadır298 . Bütün bu bilgilerden hareketle, çeşmenin XIII. yüzyıl ortalarında Hezar Dinari tarafından yaptırılmış, İlyanlıoğlu İsmail’in dedesi İsmail Ağa tarafından muhtemelen XVII. yüzyılda su yollarıyla birlikte onarılmıştır. Fakat aradan geçen zaman zarfında büyük onarımlar geçirmiştir. Saçak altındaki iki taş sırası ve arka cephedeki taşlar sonradan konulmuştur. Yarım daire kemer formu, Geç Osmanlı dönemine tarihlendirilebilir. -Ali Tekin, 2021.
Mevcut Durum: Kültür ve Turizm Bakanlığı Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu tarafından 17.07.1987 tarih ve 3552 sayılı kararla tescillenen çeşme, günümüzde sağlamdır ve kullanılmaktadır. -Ali Tekin, 2021.
