Waarom Lukashenko migranten gebruikt als wapen tegen de EU
Het rommelt aan de oostgrens van de Europese Unie. Op de grens tussen Polen en Belarus hebben duizenden migranten achter hekken en prikkeldraad hun blik gevestigd op een betere toekomst.
Terwijl de migranten door Belarussische soldaten aangespoord worden om de grens te doorbreken, heeft Polen de grensbewaking versterkt om ze tegen te houden. De pushbacks die daardoor ontstaan zorgen ervoor dat de migranten tussen wal en schip raken met soms de dood tot gevolg.
Veel Polen zien de spanningen tussen de EU en Belarus oplopen en vrezen een oorlog tussen het Westen en het Oosten. Welke rol speelt de Belarussische president Lukashenko in deze migratiecrisis?
Valse verkiezingen
Op 9 augustus 2020 waren de presidentsverkiezingen in Belarus. Op de vooravond van de verkiezingen werd Svetlana Tichanovskaja, de belangrijkse oppositiekandidaat van Lukashenko, opgepakt door Belarussische autoriteiten. Zij werd na de stembusgang vrijgelaten.
Volgens de verkiezingsuitslag zou Lukashenko 80,1% van de stemmen hebben en daarmee zijn zesde termijn tegemoet zien. Tichanovskaja zou 10,1% van de stemmen hebben. Al snel kwamen berichten naar buiten van verkiezingsfraude. De protesten die daarop volgden werden hardhandig neergeslagen. Meer dan 200.000 mensen gingen de straat op, waarvan er 35.000 zijn gearresteerd en duizenden werden mishandeld door overheidsgetrouwe politie en militairen.
Josep Borrell, die de EU vertegenwoordigt in het buitenland, zei dat de EU Lukashenko niet erkent als president van Belarus. Tegelijkertijd feliciteerde Putin Lukashenko met zijn overwinning. De oppositie in Belarus erkent de verkiezingsuitslag ook niet en blijft de strijd tegen het regime van Lukashenko voortzetten.
Tichanovskaja voelde zich genoodzaakt haar kinderen naar ‘‘een Europees land’’ te sturen vanwege dreigtelefoontjes dat zij gevangengezet zou worden en dat haar kinderen in een weeshuis geplaatst zouden worden. Dat is voor haar een lastige keuze geweest, maar ze zet haar strijd voort omdat er in Belarus ‘’een symbool van vrijheid moet zijn’’, aldus Tichanovskaja tegen Associated Press.
De Belarussische president Lukashenko is al sinds 1994 aan de macht en wordt de laatste dictator van Europa genoemd vanwege zijn autoritaire regeerstijl, censuur van onafhankelijke media en gewelddadige onderdrukking van protesten.
Sancties
Naar aanleiding van de frauduleuze verkiezingen en het gewelddadig optreden van het regime van Lukashenko heeft de EU hem en veertien andere hooggeplaatste Wit-Russen een reisverbod opgelegd en hun banktegoeden bevroren. Tevens mogen zij niet financieel geholpen worden door burgers en bedrijven uit EU-lidstaten.
Vliegtuigkaping
Op 23 mei 2021 reisde de Belarussische journalist en activist Ramon Protasevitsj met het vliegtuig van Athene naar Vilnius, totdat het Ryanair-vliegtuig onder valse voorwendselen van een bommelding werd omgeleid naar het vliegveld van Minsk. Daar werd Protasevitsj gearresteerd.
Internationaal werd met afschuw en ontsteltenis gereageerd op de vliegtuigkaping. Voorzitter van de Europese Commissie Ursula van dor Leyen schreef op Twitter dat ‘’het schandelijke en illegale gedrag van het regime in Belarus consequenties zal hebben’’.
Na een EU-top kwamen die er dan ook, die de tabaks- en olie-industrie en de Belarussische export van potas raakten en de verkoop stillegde van apparatuur die gebruikt kan worden om internet- en telefoonverkeer te monitoren. Ook werd Belarus de toegang tot de Europese markt ontnomen en kunnen Belarussische staatsbedrijven geen lening meer aanvragen bij de Europese Investeringsbank. De EU-landen stemden in met het weren van Belarussische luchtvaartmaatschappijen uit het EU-luchtruim.
De migratiecrisis
In september 2021 werd duidelijk dat de sancties Lukashenko niet in de koude kleren zijn gaan zitten. Als reactie op de sancties van de EU werd door hem een nieuwe migratieroute naar de EU georkestreerd. Door vluchten naar Minsk te faciliteren vanuit het Midden-Oosten en Noord-Afrika namen veel mensen het vliegtuig om vervolgens de oversteek te wagen naar de EU met veelal Duitsland als eindbestemming.
Volgens Frontex, een agentschap van de Europese Unie dat toeziet op de grensbewaking, komen de migranten voornamelijk uit Irak, Afghanistan en Syrië. De Irakezen zijn voornamelijk Koerden, een gemarginaliseerde groep in Irak. Om de illegale migratie tegen te gaan intensiveerde Polen de grensbewaking en versterkte het de grens met prikkeldraad en hekwerken. Onder toezien van Belarussische soldaten werden de migranten aangespoord en soms gedwongen om de grens over te steken.
In oktober laaide de toestroom van migranten op en bereikte op 8 november een hoogtepunt. Op Twitter, Telegram en andere social-mediakanalen was te zien hoe een karavaan van honderden migranten op weg was naar de grens. Aan de grens waren al 10.000 Poolse soldaten gestationeerd, daar kwamen er nu nog eens 12.000 bij. De Poolse regering vreesde een confrontatie met Belarus.
Migranten hebben geprobeerd de grens te doorbreken door prikkeldraad door te knippen en omgezaagde boomstammen te gebruiken als stormram. Migranten gooiden met stokken en stenen, de Poolse grensbewaking gebruikte traangas, waterkanonnen en losten waarschuwingsschoten om de migranten tegen te houden.
Pushbacks
Daardoor ontstaan pushbacks: Polen wilt de migranten niet en Belarus ook niet. ‘’Het is voor de migranten een lastige positie,’’ vertelt Volkskrantcorrespondent voor Centraal- en Oost-Europa Arnout le Clercq op 18 november. Hij reisde op woensdag 10 november vanuit Warschau naar zijn uitvalsbasis in Białystok en verbleef daar tot en met zondag 14 november. Vanuit Białystok ging hij naar dorpen in het grensbied zoals Michałowo, Sokółka en Narewka om daar verslag te doen. ‘’Ze willen graag naar de Europese Unie. Ze willen niet naar Polen, ze willen over het algemeen naar Duitsland. Tegelijkertijd worden ze gebruikt als wapen. Je merkt dat bij het oversteken van de grens veel geweld en dwang wordt gebruikt door Belarussische soldaten.’’
Volgens Le Clercq is het een omvangrijke humanitaire ramp. ‘’We richten ons nu op de grensovergang, wat ook een humanitaire ramp is, maar een veel grotere ramp speelt zich af in de bossen langs het grensgebied. Het is een heel onherbergzaam gebied vol moerassen en een hoge luchtvochtigheid. Als het kouder wordt, wordt het waterkoud. Dat lijken triviale details, maar kunnen het verschil maken tussen leven en dood.’’
Doden
Het moerasachtige en beboste grensgebied en de kou hebben minstens tien migranten het leven gekost. Zo ook de 19-jarige Ahmad Al Hasan uit Syrië. Hij verdronk in een poging de Westelijke Boeg over te steken. Hij werd op 15 november begraven in Bohoniki door leden van de lokale moslimgemeenschap in Polen, de Lipka-Tataren. Doordat in het grensgebied de noodtoestand is uitgeroepen, wordt het journalisten lastig gemaakt om daar verslag te doen en ligt het werkelijke dodenaantal waarschijnlijk hoger.
Berichtgeving
Dat het werk van journalisten bemoeilijkt wordt door de afgekondigde noodtoestand, heeft invloed op de berichtgeving over de crisis. ‘’Het geeft de Poolse regering veel invloed op wat naar buiten komt of niet. Het geeft de Poolse regering ook veel invloed op hoe er over de crisis gesproken wordt. Wat je als journalist vaak doet is grote politieke gebeurtenissen en crises een menselijk gezicht geven. Dat wordt je nu onmogelijk gemaakt door de Poolse overheid. Dat zorgt ervoor dat de Poolse regering de beeldvorming en de taal naar zich toe kan trekken. Dan gaat het over een hybride-oorlog, aanvallen op de grens, doorbraken, migrantenstromen. PiS* is er veel aan gelegen om onafhankelijke berichtgeving uit het gebied tegen te houden.’’
*PiS is de regeringspartij in Polen.
Geopolitiek
De redenen die ten grondslag liggen aan de manier waarop Lukashenko zich naar Polen en de EU gedraagt, hebben alles te maken met de sancties die de EU aan Belarus heeft opgelegd. ‘’De migranten worden geïnstrumentaliseerd als wapen,’’ zegt Le Clercq. ‘’De toestroom van migranten naar Belarus is deels gestopt, omdat een aantal vliegtuigmaatschappijen er niet meer aan meewerken. Maar wat gebeurt er met de mensen die er nu zitten? Volgens de Belarussische staatsmedia, voor zover we die kunnen geloven, zijn het er ongeveer 7000.’’
Wat er met de migranten gebeurt, hangt af van wat de gesprekken tussen de EU en Lukashenko zullen opleveren. ‘’Lukashenko heeft gezegd: ‘’We willen de terugkeer faciliteren, maar we gaan niemand dwingen. Je wilt mensen niet dwingen, dan deporteer je ze. Maar je sluit ook niet uit dat mensen zullen blijven proberen om de grens over te komen. Dan krijg je weer kleinere groepen die de oversteek proberen te maken met alle gevolgen van dien.’’
‘’Lukashenko wilt dat de sancties stoppen tegen Wit-Rusland en met name Wit-Russische functionarissen, himself included, en dat zijn legitimiteit als president door de EU erkend wordt. Heel cynisch, maar je zou kunnen duiden dat de migranten door Belarus worden ingezet als geopolitiek wapen tegen de EU.’’
Clash of Civilizations
Dat juist aan de grens tussen Polen en Belarus spanningen zijn, is te verklaren a.d.h.v. theorieën van de Amerikaanse psycholoog Samuel P. Huntington. Hij stelt in Clash of Civilizations dat cultuur de voornaamste bron van conflict is in de wereld. Die conflicten ontstaan aan de fault lines (grenzen) van beschavingen. Zo valt de EU onder het Westen en maakt Belarus deel uit van de Orthodoxe wereld.
‘’The fault lines between civilizations are replacing the political and ideological boundaries of the Cold War as the flash points for crisis and bloodshed’’, schrijft Huntington. ‘’As the ideological division of Europe has disappeared, the cultural division of Europe between Western Christianity, on the one hand, and Orthodox Christianity and Islam, on the other, has reemerged.’’ En dat is te merken aan de grens tussen Polen en Belarus.
Daarnaast is zowel bij Polen als Belarus te het kin-country syndrome te zien, wat inhoudt dat groepen of landen die in conflict zijn met een groep of land uit een andere beschaving, toenadering en steun zullen zoeken bij groepen of landen van dezelfde beschaving. Dit heet civilization rallying. Polen doet een oproep aan de EU en NATO om de grenzen te beschermen, omdat Polen niet alleen zijn eigen grenzen verdedigt maar ook die van de EU en NATO. Op zijn beurt zoekt Belarus toenadering bij Rusland, wat te zien is aan de economische samenwerking en gezamenlijke militaire oefeningen aan de grens met Oekraïne.
De Americaanse socioloog en politicoloog Francis Fukuyama schrijft in zijn essay The end of History? dat de liberale democratie zal triomferen omdat er geen beter ideologisch alternatief bestaat dat de vrijheid van het individu waarborgt en geeft o.a. de democratische protesten in Oost-Europa als voorbeeld. De Baltische Staten zijn succesverhalen op het gebied van democratische protesten, maar Belarus is beslist geen succesverhaal. Fukuyama is zich hiervan bewust en schrijft in At the ‘End of History’ Still Stands Democracy dat landen niet alleen autoritairder worden, maar dat bestaande democratieën het ook slechter doen (zoals bijv. Polen). Toch gelooft Fukuyama dat op de lange termijn de democratie zal zegevieren. De manifestaties voor een democratisch Belarus zouden hier een voorbeeld van kunnen zijn.
Manifestaties in Krakau
Krakau, 20/11— Op Rynek Główny, de Grote Markt van Krakau, klinkt vanuit een speaker het Poolse volkslied. Bij de speaker staat een groep mensen te zwaaien met de Poolse vlag en de historische vlag van Belarus: drie horizontale banen in de volgorde wit-rood-wit. De vlag staat symbool voor vreedzaam protest en een democratisch Belarus. Voor de Raadhuistoren staan mannen schouder aan schouder en houden een wit spanddoek vast: ‘’Murem za Polskim mundurem’’, wat betekent: ‘’We staan achter het Poolse uniform’’. Een verwijzing naar de Poolse militairen die zich in het grensgebied bevinden om de migranten tegen te houden. Zo nu en dan wordt de leus over het plein gebruld. Een omstander roept mee.
‘’We danken de verdedigers’’ staat met koeienletters op een spandoek. Een man met een platte pet staat in het midden van de groep en houdt een redevoering om ‘’de helden aan de grens te herinneren en om hen solidariteit te tonen’’. Uit de speaker klinkt een vers uit het Poolse volkslied: ‘’Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy’’. ‘’Nog is Polen niet verloren, zolang wij leven.’’
Aan de overkant van het plein staat een vrouw met een spanddoek waar juist op staat: ‘’Nog is Polen niet verloren, maar jullie proberen het.’’ Ze staat bij een groep mensen die naast de Poolse vlag ook met de EU-vlag zwaait. Een man heeft een bord vast: ‘’Stop war, not refugees.’’ Naast hem staat een vrouw met dezelfde tekst, maar dan in het Pools.’’
Een jonge Pool uit Bydgoszcz vertelt in het Engels dat de situatie aan de grens beangstigend is. ‘’Omdat het een crisis is die gemakkelijk een gevaar kan worden, bijvoorbeeld in de vorm van een potentiële oorlog of schietpartijen zoals op Cyprus tussen Turkse en Griekse soldaten. Belarussische en Poolse soldaten schelden elkaar al uit aan de grens, dus voor ons is het eng omdat het kan uitbarsten in iets groters dan het nu al is. We kunnen niet iedereen binnenlaten vanwege ons goede hart. We weten niet wie deze mensen zijn. Maar er zijn zeker mensen die echt hulp nodig hebben.’’
Krakau, 21/11 — Bij het standbeeld van Adam Mickiewicz voor Sukiennice, de lakenhal van Krakau, vindt een dag later weer een manifestatie plaats. Er wordt met dezelfde vlaggen gezwaaid als de dag ervoor, maar met een ander motief: protest tegen de gesloten grens. Op een bord staat dat Lukashenko berecht zou moeten worden door het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Twee mensen houden een kartonnen plaat vast met daarop de verhalen van mensen die gearresteerd zijn door het regime van Lukashenko. ‘’You don’t have to be an immigrant to become a hostage of the dictator.’’ Yana, een jonge activiste deelt flyers uit met informatie over de migratiecrisis. ‘’Żywie Biełaruś!’’ roept de groep: leve Belarus.
Bronnen (literatuur)
Barigazzi, J. (2020, 15 september). EU doesn’t recognize Lukashenko as president of Belarus, says top diplomat. Politico. https://www.politico.eu/article/josep-borrell-eu-belarus-alexander-lukashenko/
BBC News. (2020, 10 augustus). Belarus election: Opposition disputes Lukashenko landslide win. BBC News. https://www.bbc.com/news/world-europe-53721410
CNBC. (2020, 25 oktober). More than 200,000 protest in Belarus capital as leader faces deadline to meet demands. CNBC. https://www.cnbc.com/2020/10/25/more-than-200000-protest-in-belarus-capital-.html
Cooke, M. (2021, 8 november). 12,000 soldiers sent to Polish border to stop ‘mass breach’ of migrants entering EU. Daily Express. https://www.express.co.uk/news/world/1518352/migrant-crisis-soldiers-polish-border-eu-belarus-lukashenko
Dekkers, S. (2021, 20 september). Hoe een Poolse noodtoestand de toestand van migranten onzichtbaar maakt. NOS. https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2398588-hoe-een-poolse-noodtoestand-de-toestand-van-migranten-onzichtbaar-maakt
European Council on Refugees and Exiles. (2021, 8 oktober). EU Eastern Borders: Poland Ignores Commission Pressure for Frontex Deployment, Eastern States Move to “Legalise” Pushbacks, Belarus Suspends Return Agreement. European Council on Refugees and Exiles. https://ecre.org/eu-eastern-borders-poland-ignores-commission-pressure-for-frontex-deployment-eastern-states-move-to-legalise-pushbacks-belarus-suspends-return-agreement/
Fukuyama, F. (1989). The end of History? The National Interest. https://www.jstor.org/stable/24027184
Fukuyama, F. (2014, 6 juni). At ‘The End of History’ Still Stands Democracy. The Wall Street Journal. https://www.wsj.com/articles/at-the-end-of-history-still-stands-democracy-1402080661
Gera, S. Scislowska, M. (2021, 9 november). Poland-Belarus border reinforced by riot police, leaving hundreds of migrants stuck. Global News. https://globalnews.ca/news/8360546/poland-belarus-border-migrants-police/
Gizcan, T. [@TadeuszGizcan]. (2021, 15 november). Something very bad is reportedly happening at the Poland-Belarus border! Belarusian soldiers are pushing migrants onto the fence. A [Tweet]. Twitter. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://twitter.com/TadeuszGiczan/status/1460352369783418889
Huntington, S. P. (1993). The Clash of Civilizations? Foreign Affairs. https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/1993-06-01/clash-civilizations
InfoMigrants. (2021, 2 november). Tenth migrant found dead on Belarus-Polish border. InfoMigrants. https://www.infomigrants.net/en/post/36166/tenth-migrant-found-dead-on-belaruspolish-border
ITAR-TASS. (2020, 10 augustus). Putin congratulates Lukashenko on victory in Belarusian presidential election. ITAR-TASS. https://tass.com/politics/1187635
Karmanau, Y. (2020, 4 augustus). Ex-teacher hopes to free Belarus from president’s iron fist. Associated Press. https://apnews.com/article/virus-outbreak-alexander-lukashenko-belarus-international-news-elections-c9ba5be40472ac02673a4d8bdec8a9ea
Kranz, Michal. (2021, 26 november). How the Belarus Crisis Boosted Poland’s Ruling Party. Foreign Policy. https://foreignpolicy.com/2021/11/26/belarus-poland-border-migrants-refugees-pis-law-justice-eu-brussels/
Kinkartz, S. (2020, 16 november). Germany faces dilemma over how to deal with Belarus. Deutsche Welle. https://www.dw.com/en/germany-faces-dilemma-over-how-to-deal-with-belarus/a-59800118
Meesterburrie, A. (2021, 25 mei). 5 dingen die je moet weten over Aleksandr Loekasjenko, de ‘laatste dictator van Europa’ die al 27 jaar in het zadel zit. Business Insider. https://www.businessinsider.nl/aleksandr-loekasjenko-wit-rusland/
News.com.au. (2021, 11 november). Belarus migrants: Polish guards fire warning shots. News.com.au. https://www.news.com.au/national/belarus-migrants-polish-guards-fire-warning-shots/video/7c07512e8c159b8d7fd2ae5295247754
NEWS WIRES. (2021, 16 november). Poland turns water cannon, tear gas on migrants at Belarus border. France 24. https://www.france24.com/en/europe/20211116-belarus-leader-lukashenko-says-he-wants-to-avoid-confrontation-in-migrant-standoff-at-polish-border
NOS. (2020, 8 augustus). Leden oppositie in Wit-Rusland opgepakt op vooravond verkiezingen. NOS. https://nos.nl/artikel/2343390-leden-oppositie-in-wit-rusland-opgepakt-op-vooravond-verkiezingen
NOS. (2020, 9 augustus). Rellen Wit-Rusland na uitroepen Loekasjenko tot winnaar verkiezingen. NOS. https://nos.nl/artikel/2343501-rellen-wit-rusland-na-uitroepen-loekasjenko-tot-winnaar-verkiezingen
NOS. (2020, 6 november). Europese Unie kondigt sancties af tegen Wit-Russische leider Loekasjenko. NOS. https://nos.nl/artikel/2355476-europese-unie-kondigt-sancties-af-tegen-wit-russische-leider-loekasjenko
NOS. (2021, 23 mei). EU en VS veroordelen ‘ongekende kaping vliegtuig door Wit-Rusland’. NOS. https://nos.nl/artikel/2382051-eu-en-vs-veroordelen-ongekende-kaping-vliegtuig-door-wit-rusland
NOS. (2021, 24 juni). EU legt zwaardere sancties op aan Wit-Rusland. NOS. https://nos.nl/artikel/2386500-eu-legt-zwaardere-sancties-op-aan-wit-rusland
NOS. (2021, 8 november). Grote groep migranten bij grens Wit-Rusland en Polen, vrees voor confrontatie. NOS. https://nos.nl/collectie/13882/artikel/2404851-grote-groep-migranten-bij-grens-wit-rusland-en-polen-vrees-voor-confrontatie
Reality Check. (26 november, 2021). Belarus border crisis: How are migrants getting there? BBC News. https://www.bbc.com/news/59233244
Statista Research Department. (2020, 18 augustus). Results of the presidential election in Belarus on August 9, 2020. Geraadpleegd van https://www.statista.com/statistics/1147363/belarus-presidential-election-results/
Von der Leyen, U. [@vonderleyen]. (2021, 23 mei). The outrageous and illegal behaviour of the regime in Belarus will have consequences. Those responsible for the #Ryanair hijacking must [Tweet]. Twitter. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://twitter.com/vonderleyen/status/1396566441370001413
Bronnen (afbeeldingen)
AFP. (2020). Svetlana Tichanovskaja tijdens haar bezoek aan Berlijn [Foto]. NOS. https://nos.nl/artikel/2357175-verdreven-tichanovskaja-bezoekt-nederland-een-rolmodel-met-beperkt-succes
Cronan, K. Olahus. (2009). Clash of Civilizations mapn2.png [Afbeelding]. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Clash_of_Civilizations_mapn2.png (GFDL)
Dorozanski, I. DWOT/Handout via REUTERS. Polish soldiers and police watch migrants at the Poland/Belarus border near Kuznica, Poland, in this photograph released by the Territorial Defence Forces, November 12, 2021 [Foto]. Reuters. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://www.reuters.com/world/europe/polish-police-say-group-50-migrants-broke-through-belarus-border-2021-11-14/
Guchek, M. BelTA via REUTERS. Belarusian President Alexander Lukashenko holds a news conference in Minsk, Belarus August 9, 2021 [Foto]. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://www.reuters.com/world/europe/lukashenko-strikes-defiant-note-year-after-contested-belarus-election-2021-08-09/
Hoffmann, B. Getty Images. This year’s major Zapad military exercise comes with questions about Russian forces staying behind in Belarus [Foto]. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://breakingdefense.com/2021/10/biggest-takeaway-from-russias-zapad-exercise-putins-forces-linger-in-belarus/
Maps4News.com. (2021). Der Schleuser-Flugplan von Minsk [Foto]. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://www.bild.de/bild-plus/politik/ausland/politik-ausland/ansturm-auf-polen-grenze-putin-und-erdogan-stecken-dahinter-78183128,view=conversionToLogin.bild.html (© HERE)
Petrov, N. (2021). Belarusian President Alexander Lukashenko chairs a meeting, dedicated to the migrant crisis on the Belarusian-Polish border, in Minsk, Belarus [Foto]. Reuters. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://www.reuters.com/world/europe/belarus-helped-migrants-cross-into-eu-lukashenko-says-bbc-2021-11-19/
Radwanski, W. AFP. (2021). Imam Aleksander Bazarewicz says a prayer at the funeral of 19-year-old Syrian refugee Ahmad who drowned in the border river Bug trying to reach Poland, Bohoniki, Nov 15, 2021 [Foto]. Euronews. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://www.euronews.com/2021/11/16/families-mourn-young-migrants-who-died-at-belarus-poland-border
Shcheglov, L. BelTA via AP. (2021). Polish border guards stand near the barbed wire as migrants from the Middle East and elsewhere gather at the Belarus-Poland border near Grodno, Belarus, Monday, Nov. 8, 2021 [Foto]. The Philadelphia Inquirer. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://www.inquirer.com/wires/ap/migrants-aided-by-belarus-try-storm-border-into-poland-20211108.html
Statista Research Department. (2020). Results of the presidential election in Belarus on August 9, 2020 [Screenshot]. Statista. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://www.statista.com/statistics/1147363/belarus-presidential-election-results/
Wikipedia. (2020). Gevlogen route van Ryanair-vlucht 4978 met de omleiding naar Minsk [Screenshot]. Geraadpleegd op 2 december 2021, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Ryanair-vlucht_4978#/map/0 (© OpenStreetMap-bijdragers, CC BY-SA 2.0)
