Het kabinet heeft 25 mei een voorstel ingediend voor een noodwet. Deze noodwet stelt telecomdata op gemeenteniveau beschikbaar aan het RIVM om te gebruiken in de strijd tegen corona. Op wat korte berichten na, is uitgebreide media aandacht of publiek debat tot nu toe uitgebleven. Dat is opvallend aangezien het wetsvoorstel, net als de veelbesproken corona-app, zich richt op telecomdata. Deze corona-app werd wegens zorgen over privacy door experts, politici en burgers bedolven onder een laag van kritiek. Dit terwijl deelname aan de corona-app op vrijwillige basis was en je bij de noodwet niet kunt weigeren deel te nemen.
Bij gebrek aan publiek debat, delen wij onze mening; De privacy is bij de noodwet beter geborgd dan bij de corona-apps, maar de toegevoegde waarde van deze data is in de praktijk niet overtuigend. Bovendien wil beter geborgd niet zeggen dat het voorstel helemaal privacy veilig is. Het huidige voorstel moet daarom, net als bij de corona-apps, door onafhankelijke expert-panels openbaar worden beoordeeld zodat privacy risico’s en maatschappelijke baten tegen elkaar kunnen worden gewogen.
Noodwet gebruikt telecomdata tegen corona
De noodwet, die al 1 juli zou moeten ingaan, stelt een jaar lang geanonimiseerde telecomdata beschikbaar aan het RIVM. Deze telecomdata wordt door telefoonproviders verzameld en bevat informatie over telefoonverbindingen die klanten maken met zendmasten. Door die gegevens van meerdere zendmasten te combineren — zoals ook gebeurt met satellietdata bij GPS — kan redelijk accuraat de locatie van de klant worden bepaald.
In het voorstel voor de noodwet wordt de locatiedata opgeteld tot gemeenteniveau. Het RIVM krijgt deze gegevens niet rechtstreeks van de telecomproviders. Telecomproviders leveren de data op persoonsniveau, waarbij het is ontdaan van persoonlijke informatie. De data kan hierdoor in theorie niet terug worden herleid tot personen. Deze data wordt geleverd aan het CBS, die op haar beurt de data optelt tot gemeenteniveau en doorgeeft aan het RIVM. De data die het RIVM krijgt bevat een telling, per uur, per gemeente, van het totaal aantal mobiele telefoons dat daar aanwezig is vanuit andere gemeente. Daarmee kan je bijvoorbeeld voor gemeente Arnhem zien dat er tussen 13:00 en 14:00 op 5 juni 100 telefoons uit gemeente Utrecht aanwezig waren. Voor buitenlandse telefoons worden meer geaggregeerde categorieën gebruikt, zoals ‘België’, ‘Duitsland’ en ‘Noord-Amerika’.
De afweging tussen privacy en toegevoegde waarde
Zoals bijna elke wet is de noodwet het resultaat van een compromis. Het gebruik van telecomdata met locatiebepaling kan helpen bij het indammen van corona, maar de prijs hiervoor wordt betaald met inleveren van privacy. In Korea is bijvoorbeeld gekozen veel privacy in te leveren in de strijd tegen corona: data wordt op persoonsniveau verzameld en opgeslagen en deelname is verplicht. Hoewel daar momenteel een tweede opleving van het virus is, heeft Zuid Korea tijdens de eerste golf de curve sterk weten af te vlakken. De data wordt bijvoorbeeld gebruikt om te controleren of patiënten in quarantaine blijven, en te onderzoeken waar besmette mensen vlak voor besmetting zijn geweest en met wie ze in aanraking zijn geweest.
Dergelijk gebruik van telecomdata is in Nederland niet mogelijk door de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). De privacy van het individu is in het huidige voorstel van de noodwet dan ook gewaarborgd door de locatiedata te sommeren tot gemeenteniveau en nergens aantallen onder de 15 te rapporteren. Dat wil niet zeggen dat het voorstel zonder risico is. Het recente datalek in de Infectieradar van het RIVM laat zien dat de beveiliging van data vaak te wensen over laat. Een relevante vraag is dan ook of de beveiliging voor het delen van de data tussen de telecomproviders en het CBS wel op orde is. Een datalek van de gegevens voordat ze gesommeerd zijn zou betekenen dat de persoonlijke locatiegegevens per uur van alle Nederlanders op straat liggen.
Daarnaast beperkt sommeren van de data de toepassingsmogelijkheden. De rijksoverheid beschrijft het volgende voorbeeld: “Stel dat uit de zendmastgegevens blijkt dat op een zaterdagmiddag bijzonder veel mensen uit bijvoorbeeld Rijswijk in Delft zijn geweest. Als er in één van de twee gemeenten (nieuwe) besmettingen worden gevonden, kan het RIVM de lokale GGD informeren dat dat ook zo zou kunnen zijn in de andere. Dit maakt het mogelijk om regionaal maatwerk te leveren.” Bij ons rijst de vraag hoe dat maatwerk er in de praktijk uitziet. Zelfs als er bijzonder veel mensen uit Rijswijk in Delft zijn geweest is het niet mogelijk met zekerheid conclusies te trekken over de bewegingen van het virus. De gesommeerde locatiedata geeft de illusie van inzicht, maar zegt weinig over het virus en besmettingsrisico’s. Wat de toegevoegde waarde in de praktijk is van zulke onzekere inzichten is ons niet duidelijk.
Publiek debat en expert-panels zijn weer nodig
Er zijn dus nog onbeantwoorde vragen over de noodwet, de bijkomende risico’s qua privacy en de toegevoegde waarde in de praktijk. Dat het kabinet heeft besloten, in contrast met de corona-apps, hier voorbij te gaan aan publiek debat en onafhankelijke expert-opinie vinden wij dan ook een vergissing. Zeker gezien het bewezen nut van expert-panels bij de corona-apps: de haastig ingediende app-ontwerpen bleken van alle kanten te rammelen.
Ook de noodwet loopt het risico steken te laten vallen door de haast waarmee deze ingevoerd moet worden. Gelukkig kijkt de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) mee, maar hun beoordelingsrapport over de noodwet is niet openbaar gemaakt en dus is het onmogelijk te beoordelen welke risico’s er in kaart zijn gebracht en hoe die worden afgedekt. Daarnaast kan de AP enkel bepalen of het voorstel wettelijk is. Niet of het voorstel wenselijk is. Daarvoor is andere expertise nodig. Het kabinet zegt constant te varen op de inzichten van onafhankelijke experts. Vraag dan ook nu naar hun kritische blik zodat zij de input kunnen leveren voor een publiek debat waarin de privacy risico’s tegen de maatschappelijke baten beter worden afgewogen.
Met dank aan: Tim Weelinck, Rens Naeff en Roel Stijl. Voor informatie: info@navara.nl
