Armaların İzinde: Portsmouth FC
1898'de İngiltere’nin güneyinde kurulan Portsmouth FC, tarihinde iki kez İngiltere Şampiyonluğu, iki kez de FA Kupası şampiyonluğu görmüş başarılı bir ekip. 2000'li yıllarda Premier League’de mücadele eden takım, şu sıralarda İngiltere’nin üçüncü lig klasmanı olan League One’da yer alıyor. Portsmouth, armasında yer alan ay ve yıldız nedeniyle çoğu Türk futbolseverin bilerek veya bilmeyerek sempati duyduğu bir takım. Peki bu 120 yıllık köklü kulübün armasında yer alan ay-yıldız figürü nereden geliyor? Bunun Türkler veya Osmanlılar ile herhangi bir bağlantısı var mı? “Armaların İzinde” yazı dizisinin bu ilk bölümünde, Portsmouth FC’nin armasını, armasının kökeniyle ilgili iddiaları ve gerçekleri incelemeye çalışacağım.
ŞEHİT LEVENTLER
Portsmouth FC’nin 1913 yılından beri kullandığı ay-yıldızlı armasının, Osmanlı ile bağlantısı olduğuna dair özellikle Türk kamuoyunda birçok iddia yer alıyor. Bu iddialardan ilki, Kasım 1850'de Portsmouth limanına demirleyen iki Osmanlı gemisi; Mirat-ı Zafer ve Sirag-i Bahri Birik ile ilgili. Bu iki geminin İngiltere’ye gönderilmesinin nedeni ise eğitim. Zamanın yenilikçi padişahı Sultan Abdülmecid, özellikle donanma topçuluğu ve mühendislik alanlarında eğitim alınması için, bu iki gemiyi ve mürettebatını dönemin müttefik ülkesi Büyük Britanya’ya yollar. Portsmouth, Gosport ve Londra limanlarına uğrayan bu iki Osmanlı gemisi özellikle Portsmouth limanında yoğun bir ilgiyle karşılaşır. Türk mürettebat da bölge halkının bu ilgisine kayıtsız kalmaz. Gemileri ziyaret etmek isteyen yerel halka izin verilir, hatta ziyarete gelenlere çeşitli ikramlar yapılır. Türk mürettebatın limanda eğitim aldığı bu sırada, şehirde büyük bir kolera salgını patlak verir. Salgın, kanalizasyon sisteminin olmadığı liman bölgesinde de hızla yayılmaya başlar. Portsmouth ve Gosport limanında çalışan binlerce liman işçisi bu bulaşıcı hastalık nedeniyle can verir. Kısa bir süre içinde Portsmouth limanında bulunan Türk mürettebatın da bir kısmı koleraya yakalanır. Hastalığa yakalanan leventler, Gosport’taki İngiliz donanmasına ait Haslar Askeri Hastanesi’nde tedavi altına alınırlar. Fakat maalesef ki tedavi gören leventlerden 26'sı hastalığa yenik düşer ve gurbet topraklarda şehit olurlar. Şehit düşen 26 levent, bu hastanenin bahçesinde Türklere özel olarak tahsis edilen bir araziye defnedilir. 1902 yılında yeni bir hastane inşaatı nedeniyle şehitlerin naaşları Gosport’ta bulunan Clayhall Bahriye Mezarlığı’na nakledilir. Leventlerimizin yattığı bu askeri mezarlık, 1985 yılında Türkiye Cumhuriyeti tarafından restore edilir. Mezarlığa, Genelkurmay Başkanlığı tarafından şehitlik statüsü verilir ve adı “Portsmouth Türk Deniz Şehitliği” olarak değiştirilir. Rivayet odur ki; Portsmouth halkı bu üzücü hadiseden fazlasıyla etkilenir ve o dönem Büyük Britanya’nın müttefiki olan Osmanlı’ya bir jest yapmak ister. Bunun üzerine yerel halk şehrin takımı olan Portsmouth FC’nin armasına Osmanlı gemilerinden gördükleri ay ve yıldızı eklerler.
PORTSMOUTH’DA YER ALAN TÜRK VARLIĞI
Bu noktada konuyla ilgili ekstra bir parantez açmakta yarar var. Zira Portsmouth bölgesindeki tek Türk varlığı, 26 şehit leventimizin yattığı bu şehitlik değil. Portsmouth’un hemen karşısında yer alan Gosport Limanı, rivayetlere göre eski dönemlerde “Turk Town” yani Türk Kasabası olarak adlandırılan bir bölgeymiş. Haçlı Seferleri’nden dönen İngiliz ordusu beraberlerinde getirdikleri Türk ve Müslüman esirleri Gosport Limanı’na hapsederlermiş. Uzun süre Türk esirlerin bulunduğu bu liman bölgesine, daha sonrasında yerel halk Turk Town demeye başlamış.
Avrupa ve Britanya’yı ziyaret eden ilk Osmanlı padişahı olan Sultan Abdülaziz’in 1867 yılındaki Britanya seyahati sırasında, Portsmouth limanında demirli bulunan HMS Triumph adındaki bir İngiliz zırhlısının ismi Sultan’a jest olarak “HMS Sultan” olarak değiştirilir. Ayrıca yine bu bölgede bulunan donanma eğitim okulunun adı da Sultan Abdülaziz’e başka bir jest olarak HMS Sultan olarak revize edilir. Tabi ki İngiliz zırhlısına yapılan bu isim değişikliği sadece basit bir jestten ibaret değil. Sonraki dönemlerde HMS Sultan zırhlısı, Müslümanların yoğun olarak yaşadığı Hindistan ve Afrika gibi bölgelerdeki İngiliz sömürgelerinde uzun yıllar kullanılmış. Bu sömürgelerdeki Müslüman yerel halk, geminin ismi dolayısıyla bölgedeki İngiliz faaliyetlerine ses çıkarmamış, aksine halifenin adını taşıyan bu gemiye ve mürettebatına hürmet etmişler. İngilizlerin “HMS Sultan” jestine karşılık olarak Osmanlı ise, Fatih döneminde Çanakkale Boğazı’nın korunması ve savunulması için döktürülmüş olan, 1461 yapımı tarihi bir şahi topunu İngilizlere hediye eder. Bu tarihi şahi topu bugün hala Portsmouth’u tepeden gören Fort Nelson Kalesi’nde sergilenmekte. Olur da bir gün yolunuz Portsmouth’a düşerse, hem deniz şehitliğimizi hem de Türk eseri bu tarihi şahi topunu ziyaret etmeyi sakın unutmayın.
Portsmouth FC’nin armasında yer alan ay-yıldızın, açmış olduğum bu ekstra başlıkta yer verdiğim, bölgede var olan Türk varlıklarıyla ilintili olabileceğini savunan iddialar da yok değil. Bu iddiaları savunanlara göre Güney İngiltere ekibi, bölgede bulunan Türk varlığını benimseyip, armasına ay-yıldız eklemiş olabilir.
II. ABDÜLHAMİD
Portsmouth FC’nin arması ile ilgili olarak, bugünlerde Türkiye’de özellikle bir kısım zümre tarafından çokça dillendirilen ve hatta birçok kişi tarafından da kabul gören bir başka iddia daha var. O da II. Abdülhamid’in Portsmouth FC’yi istihbarat amacıyla bizzat kurdurtmuş olduğu iddiası. Bu iddiayı ortaya atanlara ve savunanlara göre İngilizler, o dönem Osmanlı ülkesinde yeni yeni popülerleşmeye başlayan İngiliz oyunu futbolu, payitaht İstanbul ve İzmir şehri başta olmak üzere Osmanlı coğrafyasının çeşitli bölgelerinde istihbarat ve casusluk faaliyetleri için kullanmaktaydı. İngilizlerin futbolu bir casusluk faaliyeti için kullandığını fark eden II. Abdülhamid, derhal istihbarat amacıyla İngiliz topraklarında bir futbol takımı kurulmasını emretti. Londra çok göz önünde bir başkent olduğu için bu takımın ülkenin güneyindeki Portsmouth şehrinde kurulması kararlaştırıldı ve Portsmouth FC kuruldu. Bu iddiayı dillendirenlere göre kulübün armasını da bizzat II. Abdülhamid tasarladı ve armaya bir ay-yıldız ekledi. Fakat Osmanlı’ya direkt istihbarat sağlamak amacıyla kurulduğu söylenen bir futbol kulübünün armasına bariz bir şekilde ay-yıldız eklemek bir hayli düşündürücü, bu bana göre gerçek dışı ve sadece komik bir iddiadan ibaret.
PEKİ ARMANIN GERÇEK HİKAYESİ NE?
Şu ana kadar Portsmouth FC’nin armasının kökeni ile ilgili özellikle Türk kamuoyunda yer alan bazı iddialara değindim ve bu iddiaları sizlere dilim döndüğünce anlatmaya çalıştım. Şimdi ise kulübün 100 yıldan fazladır kullandığı ay-yıldızlı armanın, genel kabul gören gerçek kökeni ve hikayesi ne ondan bahsetmeye çalışacağım.
Portsmouth FC’nin bugün kullandığı arma, aslında Portsmouth şehrinin yüzyıllardır kullandığı bir armadan geliyor. Şehrin kullandığı bu armanın kökenleri ise 800 yıl kadar öncesine, Kral 1. Richard veya bilinen adıyla Aslan Yürekli Richard’a dayanıyor.
Selahaddin Eyyubi’nin 1187'de Kudüs’ü fethetmesinin ardından, Papa’nın çağrısıyla Üçüncü Haçlı Seferi için oldukça büyük bir haçlı ordusu toplanmaya başladı. O yıllarda İngiltere tahtına henüz yeni oturan Aslan Yürekli Richard da ordusuyla birlikte bu sefere katılmak için yola koyuldu. Kral Richard, Kudüs’e gidebilmek için 1190 yazında Marsilya limanından yola çıktı ve ordusu ile birlikte Sicilya adasına geçti. Ardından o dönem Bizans İmparatorluğu’nun toprağı olan Kıbrıs adasına ulaştı. Aslan Yürekli Richard, burada Kıbrıs valisi İsaakios Komnenos ile çeşitli nedenlerden dolayı savaşmak zorunda kaldı. Bu savaşlardan galip ayrılan Kral Richard, adayı Haçlı Ordusu adına fethetti. Bu yıllarda Kıbrıs valisi İsaakios Komnenos lacivert zemin üzerine ay-yıldızlı bir arma kullanıyordu. Bu armayı görüp beğenen Aslan Yürekli Richard, kazandığı zafer adına bu armayı benimsedi ve kendi arması olarak kullanmaya başladı.
Bu noktada, konu ile doğrudan alakası olmasa da önemli gördüğüm için bir parantez açmak istiyorum. Ay-yıldızlı armalar ve semboller tarih boyunca yalnızca Müslümanlar tarafından kullanılmamıştır. Özellikle, Ortodoks Hristiyan olan Bizans coğrafyasında da çeşitli ay-yıldız temalı armaların, sembollerin ve bayrakların kullanıldığı biliniyor. Yukarıda örnek olarak verdiğim ve konumuzla da doğrudan bağlantılı olan Kıbrıs valisinin armasının yanı sıra, o dönemde Bizans’ın başkenti Konstantinopolis’te de ay-yıldızlı bir bayrak kullanılıyordu. Efsaneye göre, M.Ö. 339 yılında Bizantiyon şehri parlak ay ışığının altında oldukça önemli bir zafer kazandı. Halk bu zaferi, sembolü hilal olan koruyucu tanrıça Artemis’e adadı, ve Artemis’in onuruna hilal sembol olarak kabul edildi. M.S. 330'da kent Hristiyan Konstantinopolis olunca hilalin yanına Meryem Ana’yı temsilen bir yıldız eklendi. Öyledir ki bu bayrak ilginç şekilde Osmanlı döneminde ve bugün modern Türkiye’de kullandığımız Türk bayrağına da fazlasıyla benziyor.
Bazı yerli ve yabancı tarihçilere göre, Bizans’ın kullanmış olduğu bu ay-yıldızlı bayrak, İstanbul’un fethi sonrasında Osmanlılar tarafından kullanılmaya başlandı. Hem Osmanlı’yı Roma İmparatorluğu’nun devamı olarak göstermek isteyen hem de meşruiyetini sağlamlaştırmak isteyen Fatih, fetih sonrasında Hristiyanlığı çağrıştırmayan ay-yıldızı meşruiyet ve devamlılık sembolü olarak benimsemiş olabilir. Ki fetihten sonra Fatih’in, “Roma İmparatoru” anlamındaki “Kayser-i Rum” unvanını da kullandığı çoğu kaynak tarafından biliniyor.
Ayrıca Bizans ve Sasani dönemlerinde basılmış birçok sikkenin üzerinde de ay-yıldızlı sembolleri ve armaları görmek mümkün. Yani Osmanlı ay-yıldızı tam anlamıyla benimseyip, bu sembolü İslamiyet ve Müslümanlık ile ilişkilendirmeden önce, ay-yıldız sembolü Müslüman olmayan topluluklar tarafından da sıkça kullanılmaktaydı.
Biraz kendi coğrafyamızın tarihi ile ilintili olan bu ekstra parantezi kapattıktan sonra, şimdi asıl konumuz olan Portsmouth FC’nin armasının kökenine tekrar dönelim.
Üçüncü Haçlı Seferi sonrasında zor da olsa bir şekilde İngiltere’ye dönmeyi başaran Kral Richard, Kıbrıs’ta benimsediği bu ay-yıldızlı armayı ülkesinde de kullanmaya devam etti. 1194 yılında Portsmouth limanına gelen Aslan Yürekli Richard, Portsmouth kasabasına kraliyet imtiyaznamesi ile pazar kasabası statüsü verdi ve halkını vergiden muaf tuttu. Kral bu kasabaya arma ve mühür olarak ise Haçlı Seferi’nde beğenip benimsediği kendi ay-yıldızlı armasını verdi. Şehrin ay-yıldızlı bu armasının ilk resmi teyidi ise, 1622 yılında hanedan adına yapılan bir denetim ziyareti sırasında gerçekleşti. Görüldüğü gibi Portsmouth şehrinin ay-yıldızlı armasının Britanya’daki ilk resmi teyidi bile, II. Abdülhamid’in doğumundan tam 220 sene önce yapılmış. Portsmouth şehri o yıllardan itibaren yüzyıllardır bu armayı resmi olarak kullanıyor. Bugün şehrin farklı yerlerinde bu armanın yer aldığı yapıları görmek mümkün.
1898 yılında kurulan Portsmouth FC de kulüp arması olarak yüzyıllardır şehrin kullandığı bu ay-yıldızlı armayı benimsemiş. Kulübün kullandığı ilk armada şehrin armasından farklı olarak yıldız, sekiz köşeli değil beş köşeli olacak şekilde tasarlandı. Ayrıca bu ilk dönem armasında yer alan ay-yıldızın renkleri de şehrin armasından farklı olarak beyaz olarak dizayn edildi. Bunun sebebi ise o dönemde altın sarısı ipliklerin oldukça pahalı olmasıydı. Arma, lacivert forma üzerine pahalı altın sarısı iplikler yerine, nispeten daha ucuz olan beyaz renkli iplikler ile dikilmesi. 1950'li yıllarda kulüp armasındaki beş köşeli yıldız, yerini orjinal sekiz köşeli yıldıza bıraktı. 80'li yıllarda ise armanın tasarımında radikal bir değişime gidildi. Bu yeni tasarım ile birlikte şehrin simgesi ay-yıldız, armadan tamamen kaldırıldı ve yerine donanmayı temsilen bir çapa ve orduyu temsilen bir kılıç eklendi. Dokuz sene sonra 1989'da tekrar köklerine dönme kararı alan kulüp, çapa ve kılıcın yer aldığı armayı ay-yıldızlı geleneksel arma ile değiştirildi. Ayrıca ay ve yıldızın renkleri de tıpkı şehrin armasında olduğu gibi altın sarısına dönüştürüldü. Portsmouth FC, o günden bu yana armasında irili ufaklı değişimler yapmayı sürdürdü. 2015 yılında arma da yer alan ay-yıldızın altın sarısı rengi tekrardan beyaz ile değiştirildi. 2018'de ise sekiz köşeli yıldız ufak da olsa şekil olarak değişime uğradı.
Ayrıca yazının bu son kısmında eklemek gerekir ki, Portsmouth bölgesinde kurulan ve faaliyet gösteren çoğu futbol kulübü, tıpkı Portsmouth FC gibi armasında şehrin ay-yıldızlı sembolünü kullanmakta. Bu futbol kulüplerine verebileceğim iki örnek; biri İngiltere 8. liginde mücadele eden Portsmouth şehri temsilcisi Moneyfields FC, diğeri ise İngiltere 9. liginde mücadele eden Portsmouth şehrinin bir diğer temsilcisi Baffins Milton Rovers FC.
Armaların İzinde yazı dizisinin ilk bölümünün sonuna geldik. Bu bölümde, Portsmouth FC’nin arması ile ilgili özellikle Türk kamuoyunda yer alan bazı yanlış iddiaları ve kulübün armasının gerçek hikayesi ile bu hikayenin kökenini siz değerli okuyuculara elimden geldiğince anlatamaya çalıştım. Umarım keyifle okumuşsunuzdur. Sürçülisan ettiysek affola.
“Armaların İzinde” yazı dizisinin gelecek bölümleri için takipte kalın. Sağlıcakla.
