Vrijheid? Groei? Wat is het leidende principe van de VVD eigenlijk?

Het probleem met het begrip ‘Vrijheid’.

Er zit me al een tijdje iets dwars rond het begrip ‘vrijheid’. We hebben er al vaker in onze podcast De Nieuwe Vrije Eeuw een discussie over gehad. En het antwoord vond ik nooit bevredigend. Ik vond namelijk dat het nogal makkelijk is om vrijheid als het ultieme principe te verheffen, als je zelf tot de categorie van winnaars behoort die ons economisch systeem produceert. De vrijheid van de grootstedelijke hogeropgeleide, goed genetwerkte, ondernemende tweeverdiener is eigenlijk zelfgenoegzaam: Hij vindt de vrijheid om te doen wat hij wil erg belangrijk, vanuit de wetenschap dat hij altijd wel weer op zijn pootjes zal vallen. Vanuit die positie wil hij het liefst van al niet voorgezegd worden wat hij wel en niet kan of mag.

Maar zet daartegenover iemand die in een achterstandswijk in een migrantengezin geboren wordt. `Het getuigt van weinig empathie als je vindt dat deze persoon alle vrijheid heeft om zijn dromen achteraan te jagen. Er zijn zoveel hindernissen die hij daarvoor moet overwinnen dat zijn ‘vrijheid’ vaak bovenmenselijke discipline en doorzettingsvermogen vraagt.

Bovendien lijkt de vrijheid van de succesvolle liberale mens steeds meer neer te komen op de vrijheid om de aarde uit te putten, de vrijheid om te vervuilen en de vrijheid om bandeloos te consumeren met een voetafdruk waar we heel binnenkort een zware prijs voor gaan betalen. Als dit ons idee van vrijheid ons hoogste goed is dan moeten we ons toch eens flink achter de oren gaan krabben.

De twee wegen naar vrijheid

In het boek “fantoomgroei” zetten Sander Heijne en Hendrik Noten twee radicaal verschillende theorieën over de weg naar vrijheid op een scherpe manier tegenover elkaar. Ik denk dat het belangrijk is om bij onszelf te onderzoeken welke theorie we als liberalen — al dan niet bewust — gebruiken. Want elke theorie heeft een radicaal ander uitgangspunt met andere uitkomsten.

De eerste theorie is het vrijemarktdenken van Friederich Hayek en Milton Friedman. Zij waren overtuigd dat meer overheidbemoeinis tot meer onderdrukking leidt, dus moet je een zo klein mogelijke overheid hebben en zo veel mogelijk aan de markt overlaten. Als je bovendien iedereen stimuleert om zijn eigen belang na te jagen, zullen daar uiteindelijk bloeiende bedrijven, gezonde markten, groei en welvaart uit voortvloeien. Overheden moeten er vooral voor zorgen dat mensen maximaal gestimuleerd worden om rijkdom te verwerven. Het leidend principe binnen deze theorie is groei. Hoe meer je groei kan faciliteren, hoe beter de wereld daarvan wordt. Het komt zelfs terug in de woorden die we gebruiken: Welvarende samenlevingen hebben een ‘gezonde groeimotor’. Vrijheid en welvaart worden in deze theorie geproduceerd door vrije markten

Diametraal hiertegenover staat het denken van Keynes. In het Keynesiaans denken over vrijheid staat een overheid centraal die als leidend principe heeft om een brede welvarende middenklasse te ontwikkelen. Vrijheid in een Keynesiaanse samenleving betekent vrijheid van honger, vrijheid om een huis te hebben, vrijheid om je kinderen te laten studeren, vrijheid om op pensioen te kunnen gaan, vrijheid om je te ontwikkelen. Volgens Keynes moet de overheid zich daarom juist heel erg met de markt bemoeien, zodat alles in teken staat van een sterke middenklasse als motor voor welvaart.

De systeemfout in vrijemarktsdenken

Er zitten een aantal desastreuze weeffouten in het vrijemarktsdenken. En deze hebben te maken met het verkeerd inschatten van menselijk gedrag. Keynes gaf menselijk gedrag juist wel een centrale plek in zijn denken.

Wat vrijemarkt-denkers weigerden in te zien is dat groei en competitie er uiteindelijk voor zorgden dat de winnaars de spelregels steeds meer naar hun hand gingen zetten, waardoor uiteindelijk de vruchten van groei in steeds kleinere groep handen kwamen. Bovendien kopen ze met hun rijkdom toegang tot de wetgevende macht via lobbywerk of partijfinanciering, waardoor ze de spelregels nog meer naar hun hand zetten, zodat consumentenbescherming losgelaten werd, net als werknemersrechten. Milieuwetgeving werd versoepeld en bedrijven werden vrij spel gegeven om hun wettelijke contributie te parkeren in belastingparadijzen. Dit zorgt er voor dat we nu gevangen zitten in een periode van fenomenale groei, zonder stijging van welvaart. De winnaars van de economie zorgen voor welvaart van een kleine bovenlaag en creëren honderduizenden slavenbanen voor een minimumloon. De reden waarom je geen mensen kent die in de distributiecentra werken van Bol.com of Amazon.com. is omdat deze jobs zo slecht betaald worden voor ontzettend hard werk, dat geen Nederlander het in zijn hoofd haalt om daar te werken.

Kleur bekennen: Wat is ons leidend principe?

Overheden hebben dus twee keuzes om de weg naar vrijheid in te vullen:

1. Leidend principe 1: ‘groei door de onzichtbare hand van de vrije markt’
2. Leidend principe 2: Het bouwen van een ‘welvarende middenklasse’.

Welk principe is het beste?

Toen de wereld bestuurd werd vanuit het Keynesiaanse principe in de 30 jaar na de tweede wereldoorlog, ontstond de grootste boom aan algemene welvaart uit de geschiedenis. Hand in hand met een welvarende middenklasse ontstond een steeds groter wordende taart van welvaart. Hoe meer welvaart, hoe meer kansen voor ondernemers om nieuwe markten aan te boren.

Stel daartegenover de groei door de markt vrij spel te geven. Wat leveren het betalen van lipdiensten aan grote bedrijven nog op, als hun bestaansrecht volledig gedicteerd wordt door het creëren van winst voor de aandeelhouders? Hoe draagt dit nog bij tot vrijheid? Zou dit niet de reden kunnen zijn waarom zo veel mensen boos zijn op de politiek?

VVD moet een keuze gaan maken. Zijn we Hayekiaans of Keynesiaans in ons denken. Geloven we in groei als ons leidend principe of een sterke middenklasse? Het is het één of het ander.

Als we geloven in het eerste, dan moeten we vooral blijven praten over dividendbelasting afschaffen, vestigingsklimaat, de BV nederland en ons huishoudboekje op orde hebben. Dan kunnen we nog steeds met trots vertellen dat ons Bruto Binnenlands Product alweer gestegen is. Maar net als dat de beurs compleet losgeraakt is van de reeële economie, is ook het BBP compleet losgeraakt van de welvaart en gezondheid van een samenleving. De “grootte van onze economie” vertelt niets over de mate waarin mensen het goed hebben, zorgeloos zijn, een huis kunnen kopen en op hun oude dag op pensioen kunnen gaan. Het zegt ook niets over de mate waarin we over een aantal jaar nog het hoofd zullen kunnen bieden aan de klimaatuitdagingen die op ons afkomen.

Als we een sterke welvarende middenklasse als uitgangspunt nemen, dan zullen we een aantal dogma’s moeten durven loslaten: die van een kleine overheid, belastingparadijsje spelen, zorg, onderwijs en kinderopvang behandelen als een kost in plaats van een investering, privatiseren en flexibiliseren. We zullen vanuit dit leidend principe juist werknemers en ZZP’ers actief moeten gaan beschermen tegen uitbuitende multinationals als Uber. We zullen mensen moeten stimuleren om de handen in elkaar te slaan om de groene transitie samen vorm te geven.

Wanneer we dit nieuwe uitgangspunt centraal zetten in alles wat we doen, dan zullen we van het klimaat het meest rechts-liberale thema moeten maken. Verduurzaming als motor voor samenwerking. We zullen assertiever moeten worden om de macht van het aandeelhouderskapitalisme te beteugelen.

Onze grootste uitdaging

Onze grootste uitdaging is ons eigen impliciete en expliciete theorieën onder ogen te zien waarmee we proberen onze doelen te realiseren van vrijheid en welvaart. In alles wat we doen lijken we nog steeds overtuigende Hayeksianen te zijn, ook al zien we nu langs alle kanten dat er grote denkfouten in deze theorie zaten. We moeten de grenzen van onze oude theorie onder ogen durven te zien en deze vervangen door een nieuw simpel leidend principe: Een sterke welvarende goed genetwerkte middenklasse als de motor voor groei, welvaart, geluk en voorspoed en als beste antwoord tegen klimaatrampen, migratie en populisme. Hoe dit in zijn werk kan gaan, daarover gaat een volgende blog.

Tom De Bruyne

PS: Elke liberaal zou eigenlijk “Fantoomgroei” van Sander Heijne en Hendrik Noten te lezen.