Şili Cumhuriyeti
Ülkenin İspanyolca ismi olan Chile kelimesinin kökeni tek ve kesin bir şekilde kanıtlanmamıştır. En yaygın açıklama, kelimenin Aymara dilinden türediğidir. Bu dilde Chilli kelimesi Dünyanın son bulduğu diyar“ anlamına gelir.
Bu durum, Aymara yerleşim bölgelerinden yola çıkıp Şili’ye gelen ilk İspanyol olgusuyla desteklenir. İspanyollar Güney Amerika’nın sömürgeleştirilmesinin başlangıcından itibaren Atacama Çölü’nün güneyindeki toprakları Chile adıyla nitelendirirler.
Başka ve daha az yaygın bir teori ise, İnka dili Quechua’yı ismin kökeni olarak gösterir. İnka Krallığı’nın azami genişliği bugünkü Santiago’ya ulaşır.
İnkalar Río Aconcagua’nın güneyindeki toprakları, görece soğuk iklime ve karlarla kaplı Andlar’a dayanarak kar anlamına gelen Tchili diye adlandırırlar.
Coğrafya
Yüzölçümü 756.945 km² olan Şili; her ne kadar Güney Amerika kıtasının kuzey-güney doğrultusunda Antarktika’ya kadar uzanan bir ülke olsa da, ortalama genişliği sadece 180 km’dir.
Ülkenin en dar yeri (Antarktika’daki Şili toprakları sayılmazsa) 90 km iken en geniş yerinin uzunluğu 240 km kadardır. Avrupa ile kıyaslanacak olursa Danimarka’dan Sahra Çölü’ne uzanacak kadar bir mesafe kat edilir.
Doğu-Batı mesafesi çok az olsa da bu iki uç arasında çok fazla rakım farkı oluşur. Ülke ayrıca kuzeyden güneye çok farklı iklim, bitki örtüsü ve coğrafi şekiller gösterir. Bu yüzden Şili, birçok kaynakta tezatlar ülkesi olarak anılır.
Hakikaten de kuzeydeki çölü, Afrika’nın Sahara’sını, güneydeki kanalları Norveç kanallarını, Los Lagos’daki Osorno ve çevresi İsviçre Alplerini, Orta bölgeleri Akdeniz’i hatırlatmasıyla, ayrıca Patagonya’daki buzullarıyla, bu ismi hak eder.
Dağları
Şili dağları, yeryüzünün en yüksek sıradağlar zincirini oluşturur. 6000 m’nin üstünde birçok zirvesi vardır. Bunlardan biri olan Şili’nin en yüksek dağı (6.880 m) Ojos del Salado aynı zamanda dünyanın en yüksek volkanıdır. Aşağıda en ünlüleri listelenmiştir.
- Nevado Ojos del Salado, 6.880 m, III. Bölge (Atacama Bölgesi)
- Cerro Tupungato, 6.800 m, (Metropolitan Bölgesi)
- Volcán Llullaillaco, 6.739 m, II. Bölge (Antofagasta Bölgesi)
- Volcán Parinacota, 6.342 m, I. Bölge (Tarapacá Bölgesi)
- Volcán Licancábur, 5916 m, II. Bölge (Antofagasta Bölgesi)
- Descabezado Grande, 3.830 m, VII. Bölge(Maule Bölgesi)
- Torres del Paine, 2.800 m, XII. Bölge (Magallanes y de la Antártica Chilena Bölgesi)
- Volcán Villarrica, 2.840 m, VIII. Bölge (Araucanía Bölgesi)
- Volcán Osorno, 2.652 m, X. Bölge (los Lagos Bölgesi)
- Volcán Cerro Hudson, 1.905 m, XI. Bölge (Asyen Bölgesi)
Nehirler ve göller
Ülkenin özel coğrafi yapısı sebebiyle, uzun nehirleri yoktur. En uzun nehir olan Rio Loa’nın uzunluğu 443 km’dir. Ülkenin kuzeyinde Atacama Çölü’ndeki ekstrem kuraklık, büyük su birikimlerinin oluşmasını engeller. Kuzeydeki az sayıda nehir And Dağları’ndaki karlardan beslenirler.
Güneye indikçe artan yağışlar, beraberinde bu bölgelerdeki nehirlere daha fazla su hacmi getirir.
Nehirler, Şili ekonomisinde, özellikle enerji sağlanmasında önemli rol oynar. Bununla birlikte somon balıkçılığı ve rafting gibi macera turizmi içinde fırsatlar sunar. Kuzeyden güneye önemli nehirleri aşağıda sıralanmıştır.
- Río Lauca, 160 km, I. Bölge (Tarapacá)
- Río Lluta, 167 km, I. Bölge (Tarapacá)
- Río Loa, 443 km, II. Bölge (Antofagasta)
- Río Copiapó, 162 km, III. Bölge (Atacama)
- Río Elquí, 170 km, IV. Bölge (Coquimbo)
- Río Choapa, 160 km, IV. Bölge (Coquimbo)
- Río Aconcagua, 142 km, V. Bölge (Valparaíso)
- Río Maipo, 250 km, Metropolitan/ V. Region (Metropolitan/ Valparaíso)
- Río Mapocho, 120 km, Metropolitan(Metropolitana)
- Río Cachapoal, 172 km, VI. Bölge( O´Higgins)
- Río Maule, 240 km, VII. Bölge (Maule)
- Río Biobío, 380 km, VIII. Bölge (Biobío)
- Río Imperial, 52 km, IX. Bölge (Araucanía)
Gölleri arasında kuzeydeki tuz gölleri sayılabilir ki bunların en ünlüsü olarak Salar de Atacama’yı söyleyebiliriz. Bununla birlikte en kuzeyde, yeryüzünün en yüksek konumdaki göllerinden biri olan Lago Chungará gölü bulunur. Gölün alanı 21,5 km² olup, 4.500 m yükseklikte bulunur.
Bir grup büyük ve güzel göller Temuco şehrinin güneyinden başlayıp Puerto Montt’a kadar uzanır. Bunlar sırasıyla şöyledir.
- Lago Colico, 56 km², IX. Bölge (Araucanía)
- Lago Caburga, 51 km², IX. Bölge(Araucanía)
- Lago Villarrica, 176 km², IX. Bölge (Araucanía)
- Lago Calafquén, 120 km², IX. Bölge (Araucanía) und X. Bölge (Los Lagos)
- Lago Panguipulli, 116 km², X. Bölge (Los Lagos)
- Lago Riñihue, 77 km², X. Bölge (Los Lagos)
- Lago Ranco, 401 km², X. Bölge (Los Lagos)
- Lago Puyehue, 156 km², X. Bölge (Los Lagos)
- Lago Rupanco, 223 km², X. Bölge (Los Lagos)
- Lago Llanquihue, 860 km², X. Bölge (Los Lagos)
Ayrıca güneyde 970 km² alanı ile Şili’nin en büyük gölü Lago General Carrera bulunur ki bu göl Arjantin’deki Lago Buenos Aires gölünün batı kanadını oluşturur.
Demografi
Nüfusun en sık olarak bulunduğu yer başkent Santiago ve çevresidir. Toplam nüfusun neredeyse yarısı bu bölgede yaşar. Sadece şehirde 6.5 milyon insan yaşar ki bu ülkenin 1/3'üne tekabül eder. Kuzeyde ve güneyde tarımın yapılabildiği Andlar’ın arasında kalan ovalar yine yoğun yaşanan yerlerdir. Santiago’nun 100 km batısında liman şehri Valparaíso’da 1.5 milyon insan yaşar.
Ülkenin kuzey ve güney uç noktalarına gidildikçe, yerleşim yoğunluğu, elverişsiz yaşam koşulları sebebiyle seyrekleşir. Zira kuzey çölü ve güneyin soğuk, rüzgârlı iklimi buralarda yaşamayı zorlaştırır.
Nüfus
Şili nüfusunun %95'ini Avrupalılar ve torunları oluşturur. Genellikle Basques. Ülkeye özellikle 19. yüzyılda Avrupa’dan İngiliz, İrlandalı, Alman göçmen gelmiş; sonraları ise Hırvatistan, Filistin, İtalya’dan göçmen almıştır. Yerliler, nüfusun sadece % 3,2'sini temsil eder.
Şili nüfusu (2017 yılı rakamları) 17.574.003 kişi, nüfus yoğunluğu kilometreye insan sayısı 24 kişi.
Türkiye (2019 yılı rakamaları) 83.154.997 kişi nüfus yoğunluğu kilometre insan sayısı 100 kişi.
Şili istatistiklerine göre Şili’de 50.000 (0,30%) dolayında Müslüman bulunmaktadır. Birçok İslami kuruluşun bulunduğu Şili’de; Şili Müslüman Toplumu ve Es-Selâm Mescidi Santiago şehrinde, Bilal Camii Iquique şehrinde, Muhammed Kültür Merkezi VI Coquimbo şehrinde bulunmaktadır.
1856 yılında Osmanlı İmparatorluğu topraklarından (Suriye, Filistin ve Lübnan) Şili’ye bir Arap göçü oldu. Bunlar arasında bulunan Müslümanlar (bu Arapların çoğu Ortodoks Hıristiyan idi) Müslüman Toplumu Birliği’ni kurdular. 1907'de ülkedeki Müslüman sayısı 1498'e çıkmış, bu rakam %0,04 oranı ile ülke tarihinde en yüksek orana yükselmiştir.
1988 yılında Şeyh Tevfik Rumi öncülüğünde ilk camiyi Santiago’da inşa ettiler. Cami 1989 yılında tamamlandı. 1980 yılı sonlarına kadar birkaç yerli Şilili İslam’ı seçmişti. Bu cami tamamlandıktan sonra İslam’a geçenlerin sayısında artış oldu.
Bitkiler
Şili, kuzeyden güneye uzanan uzun bir ülke olması nedeniyle çok geniş ve değişik bir bitki örtüsüne sahiptir.
Atacama Çölü’nde pratikte hiçbir şey yetişmez. Burada daha çok kaktüs çeşitlerinin yanı sıra, Andlar’a doğru ve sahil kesimlerinde bitkilere rastlanabilir. Bununla birlikte bazı yıllarda yağan yağışların ardından, çöl birkaç günlüğüne de olsa milyonlarca çiçek ile bezenir.
Çölün güneyi step ve bozkırdır ve Andlar’da And yastığı da denilen taş sertliğinde yareta (Azorella yareta) yetişir. Kuru bölgelerde Boldo (Peumus boldus) denen bir çalı türü hakimdir. Kıyı bölgelerdeki sıradağlarda ve Andlar’da sisli ormanlar mevcuttur.
Şarap bağları, Rio Elqui nehir bölgesindedir. Nehir vadisinin dışında sadece dikenli çalı ve kaktüsler vardır.
Ülkenin orta bölgesinde Jubaea cinsi bir palmiye ağacı ve şili arokaryasına çokça rastlanır. Arokarya Mapuçeler için kutsal bir ağaçtır, zira belenmelerinde onun iri tohumlarından yararlanırlar. Ayrıca yine merkezi Şili’de okaliptus ağaçları ile kaplı alanlar görülebilir.
Güney Şili’de yağmur ormanları kategorisine giren büyük ormanlar mevcuttur. Bu ormanlarda ağırlıklı olarak servi, çam, ve melez gibi ağaçlar bir arada bulunur. Ayrıca Antarktika yalancı kayını (Nothofagus antarctica) ve kavak gibi ağaçlar da çok geniş alanlara yayılmışlardır.
Patagonya bölgesinde büyük otluk stepler ve tundralar hakimdir. Magellan ve Asyen bölgelerinde çok büyük alanlar buzullarla kaplı olduğundan buralarda çok fazla bitki örtüsüne rastlanmaz.
Hayvanlar
Steplerle kaplı alanlarda devegiller familyasından lamalar, guanakolar, alpakalar ve vikunyalar çok yaygın bir şekilde yaşarlar.
And Dağları’nda yaşayan buraya özgü geyikler ve kondorlar aşağı yukarı ülkenin bütün armalarında resmedilmişlerdir.
Dağlık steplerde pumalar, kemirgenler yaşarken ormanlar da tilki, kodkod, geyik ve kolibri gibi canlılara yaşam alanı sunar.
Humboldt pengueni, macellan pengueni, deniz aslanı, pelikan türü canlılar ise kuzey Şili’nin soğuk sularında ve güney Şili’nin buzluk alanlarında rastlanan hayvanlardır.
Yaklaşık Şili’nin tüm And dağları kısımlarında And kondoru ve büyük tuz göllerinde flamingolar yaygın olarak yaşarlar.
Güneyde, nandu, magellan tilkisi ve Ateş Toprakları’nda baykuş yörede görülen canlılardandır.
Tarihçe
Kolomb öncesi ve koloni dönemi
MÖ yaklaşık 13.000 yıllarında, bugünkü ülke sınırlarında insanların yaşadığı bilinmektedir.
Kuzey Şili İspanyollar tarafından fethedilmeden kısa süre öncesine kadar İnka Krallığı’na aitti.
1520 yılında dünyanın çevresini dolaşmak için yelken açan Ferdinand Magellan, kendi adıyla anılan Magellan Boğazı’nı geçerken ülkenin güney ucunu keşfetmiş oldu.
Daha sonra Şili’ye ulaşan ilk Avrupalılar altın aramak amacıyla 1535 yılında Peru’dan gelen Diego de Almagro ve mahiyetindekilerdi.
Ancak bu kişiler yerel halk grupları tarafından geri püskürtüldü. Avrupalılar’ın ilk tam manasıyla yaptıkları yerleşim, 1541 yılında Pedro de Valdivia’nın 1541 de Santiago’yu kurması olmuştur. 1542 den itibaren de Şili, İspanyol Peru Valiliği’nın bir parçası hâline gelmiştir.
Şili’de İspanyollar çok az altın ve gümüş bulduğu ve ülkenin ücra konumu sebebiyle Şili İspanyol Krallığı için daha ziyade fazla önem verilmeyen bir koloni durumundaydı.
Ayrıca Atacama Çölü, Peru’ya direkt ulaşıma engel teşkil ettiğinden, ülke çok daha sonra, diğer tarım ürünleri ve minerallerinin devreye girmesiyle, İspanyollar tarafından önemli bir tedarik bölgesi hâline gelmiştir.
Bağımsızlık savaşı ve ‘cumhuriyet’in oluşum
Bağımsızlık talepleri ilk, 1808 yılında, İspanya Napolyon’un kardeşi Joseph tarafından yönetilirken başladı. 18 Eylül 1810 yılında başa geçen bir cunta İspanya Krallığı’na bağlı bir otonomi ilan etti.
İspanyollar’ın Napolyon’a karşı yürüttüğü bağımsızlık savaşından sonra, sınırsız bir güçle tekrar Şili’yi almaya kalkıştı. Ancak İspanyollar Chacabuco’daki muharebede Şili ve Arjantinli birliklere yenildiler.
5 Nisan 1818'deki Maipu muharebesinden sonraysa İspanyol direnişi sona erdi. Muharebelerin başındaki komutan Jose de San Martin, Bernardo O’Higgins yararına başkanlıktan feragat edince O’Higgins ilk Şili Devlet yöneticisi oldu.
O’Higgins 1823 yılında düşürüldü ve Peru’ya sürgüne gitmek zorunda kaldı. Akabindeki yıllarda çeşitli devlet adamları başa geçti. 1830 yılında başa geçen Diego Portales Palazuelos ülkeyi diktatör tarzda yönetirken 1833 yılında çok sıkı bir anayasa hazırlattı.
Bu merkezî anayasa ile 1833–1891 yılları arasında Şili uzunca süre istikrar kazandı. Zamanla ülke, Güney Amerika’nın ekonomik olarak en güçlü bölgesi hâline geldi. Yürüttüğü birçok savaşla, özellikle 1836–1839 Peru-Bolivya konfederasyon savaşını kazanmasıyla Şili gücünü pekiştirdi.
İspanya, Peru’daki eski kolonileri tekrar ele geçirmeye çalışınca, Şili İspanya’ya 1865 yılında savaş ilan etti. Papudo ve Chiloe adaları önünde deniz muharebeleri meydana geldi. Peru’da ortak düşmana karşı Şili’ye katıldı. Savaş pratikte 1866 yılında sona erdiyse de, İspanya ile problemler 1871 ve 1883 yıllarındaki antlaşmalarla çözüldü.
Sınır anlaşmazlıkları
19. Yüzyılda İspanya dışından Avrupalılar da Şili’ye göç ettiler. Bugün bu kişileri etkileri ve izleri ülkenin güney bölgelerinde görülmektedir.
Şili, 1879 ile 1883 yılları arasında Peru ve Bolivya ile yapılan Güherçile Savaşı (ayrıca Pasifik Savaşı olarak da anılır) savaşta, o güne kadar bu ülkelerin elinde olan Atacama Çölü bölgesini fethetti.
Böylelikle Bolivya, Büyük Okyanus kıyılarını kaybetmiş oldu. Bu bölgelerde daha sonra çok zengin bakır yatakları bulundu. Dünyanın en büyük bakır madeni Chuquicamata bu bölge sınırlarındadır.
1891 yılında Şili deniz kuvvetleri Başkan José Manuel Balmaceda’ya karşı ayaklandılar. Bir iç savaş bu yüzden patlak vermiş oldu. Bu savaşta 6000 insan öldü. Balmaceda muharebeyi kaybedince Eylül 1891 de intihar etti.
1893 yılında bu kez Arjantin’le sınır sorunları yaşanmaya başladı. 1902 yılında İngiltere Kralı VII. Edward bu probleme arabuluculuk ederek Patagonya ve Ateş Toprakları iki ülke arasında pay edildi. Bu şekilde Şili 54.000 km², Arjantin 40.000 km² pay aldı.
Yakın tarih ve Allende
… Salvador Allende
1969 yılında ülkede sol güçler Unidad Popular(UP) adlı bir seçim birliği oluşturdular. Bu birlik komünist ve sosyalist parti gibi partilerin yanında birkaç tane daha solcu, hümanist küçük partiden oluşuyordu. UP kendisini sosyalist bir çizgiye oturtarak, endüstrinin devletleştirilmesi ve büyük arazi sahiplerinin arazilerinin istimlak edilmesi gibi vaatlerde bulundu. Bu birlik 1970 yılında Salvador Allende’yi başkanlık için aday gösterdi.
1970 seçimlerinde seçim birliği UP oyların % 37 sini alarak seçimlerin en güçlüsü olarak çıktı ve Allende Devlet Başlanlığı’na seçildi. Muhafazakâr rakibi Jorge Alessandri oyların %35,3 ünü ve Hristiyan Demokrat Radomiro Tomic % 28.1'ni aldı.
Allende’nin azınlık hükûmeti ekonominin başlıca dallarını peş peşe devletleştirmeye başladı (Bankacılık, tarım, bakır madenleri, haberleşme). Böylece muhalefetle gitgide büyüyen çekişmeler oluştu. Ayrıca ABD’de de Allende’nin seçim zaferine karşı rahatsızlık oluşmuştu. Zira Şili’de marksist etkilere sahip halk cephesi, Küba’dan sonra ikinci Amerika devleti olarak yönetimdeydi.
Bu endişe, 1954 yılındaki ABD başkanı Eisenhower’in domino teorisinden tetiklenmiş oluyordu. Bu teoriye göre yan yana dizilmiş domino taşlarından birincisinin devrilmesinin zincirleme bir şekilde diğerlerinin de devrilmesi gibi Şili’den sonra diğer Güney Amerika ülkeleri de teker teker komünizm altına girecekti. 1973 yılında UP oy sayısını daha da arttırmayı başardı.
Pinochet dönemi
Yukarıda sıralanan gelişmelerin ardından, 11 Eylül 1973 tarihinde hükûmete karşı bir askeri darbe gerçekleşti. Yüzlerce Allende yanlısı bu günlerde öldürüldü, binlercesi tutuklandı. Tüm devlet birimleri askeri birlikler tarafından işgal edildi. Tüm yetkileri, cunta lideri olarak General Augusto Pinochet devraldı. Pinochet aynı zamanda donanma, hava birlikleri ve polis teşkilatınında en üst kademedeki yetkilisiydi.
Askeri birlikler kuzey Şili’nin en tenha çöl bölgelerinde ve Patagonya’nın yerleşimi seyrek yerlerinde toplama kampları oluşturdu. Birçok cunta muhalifi işkencede öldürüldü ya da uçaklardan denize atıldı. Binlerce Şilili insan hakları ihlalinden yurt dışına kaçtı ya da sürgüne gönderildi.
Pinochet’nin iktidarı ele geçirmesiyle, ABD tekrar yoğun olarak ekonomik bağlamda ülkeyi desteklemeye başladı. Yeni hükûmet daha önceki devletleştirmeleri, önemli bakır madeni Chuquicamata hariç olmak üzere geri aldı. Neoliberal bir ekonomi politikası izlerken, tüm sendikal hakları da geri aldı. Bu ekonomi poltikalarıyla beraber zengin ile fakir arasında fark daha da belirginleşmeye başladı. Ama kamu ekonomisi, büyüme ile birlikte, Güney Amerika’daki alışılmış olandan daha fazla istikrar kazandı. Ekonomik istikrarın yanında insan hakları ihlalleri devam etmekteydi.
Aralık 1978'de Arjantin ile Şili arasında savaşa gidebilecek gerginlikler oluştu. Gerginliğin sebebi, Beagle Kanalı’ndaki, üzerinde yaşam olmayan Lennox, Picton ve Nueva gibi adalardı. Zira buralarda çok yüksek petrol rezervleri olduğu tahmin ediliyordu. Bu gerginlik Vatikan’ın araya girmesiyle 1985 yılındaki sınır antlaşması sonucu, dostça çözülürken bu 3 ada da Şili’ye bırakıldı. Bugün hala bu ülke ile tamamen çözülememiş ufak tefek sınır tartışmaları vardır.
Yeniden demokrasi
1988 yılında yapılan referandumda % 55 oy oranıyla Pinochet’in ülkeyi daha fazla yönetmemesi sonucuna varıldı. 1989 yılında 15 yıllık dikta rejiminden sonra ilk seçimler yapıldı.
Hristiyan Demokrat Patricio Aylwin Başkanlığa seçildi. Aylwin mütevazı ekonomi reformlarının yanı sıra beraber yaşayabilmek için devlet ile halkı barıştırmaya başladı. 1993 yılında ilk defa bazı subaylar insan hakları ihlalinden mahkemeye çıktılar. Çok sayıda sürgün ülkeye döndü.
1994–2000 yılları arasında ülkeyi Hristiyan demokrat Eduardo Frei Ruiz-Tagle yönetti.
Pinochet 1998 yılında İngiltere’de tutuklandı ve daha sonra dışarı çıkma yasağı kondu. 2000 yılında sağlık sorunları yüzünden serbest bırakıldı.
2000 yılında Sosyalist Ricardo Lagos Başkan seçildi. 2006 yılında ise ülke tarihinin ilk kadın başkanı Michelle Bachelet bu makama geldi. 11 Mart 2018'de Sebastián Piñera, ikinci kez Şili Devlet Başkanı oldu. 11 Mart 2011'den 11 Mart 2014'e kadar Şili’nin başbakanı olarak ilk görevini tamamladı.
Ekonomi
Dünyanın en büyük bakır madeni Chuquicamata
Salvador Allende’nin sosyalist halk ekonomisinin aksine Pinochet, neoliberal pazar ekonomisine yönelmiştir. Kamu kuruluşlarının büyük bölümü hem Pinochet zamanında hem de daha sonraki yönetimlerde özelleştirilmiştir.
Ancak Allende zamanında devletleştirilen, Pinochet’nin militer kontrolü altında tutulan bakır üretimi bugün hala devlet elindedir. Pinochet’den sonra orta sol iktidarlar ,sosyal hakları tesis etmek için gayret etmiş olsa da, Şili hala daha bugün sosyal eşitsizliğin çok fazla olduğu ülkelerden biridir.
Ülkenin en büyük sektörlerinin başında % 57 ile hizmet sektörü gelir. Bunu % 34 ile sanayi, % 9 ile de tarım izler. Şili Latin Amerika’nın en büyük hammadde üreticilerindendir.
Dünyanın en büyük bakır rezervlerine sahiptir ki bu, Dünya üretiminin % 40’ına tekabül eder… Çeşitli değerli metaller ve Şili güherçilesi 19. yüzyıl boyunca ülkeyi zengin kılmıştır.
Bugün Pascua-Lama projesi ile planlanan Dünya’nın en büyük altın madeninin, beraberinde çok büyük çevre sorunlarını da getirmesinden endişe ediliyor.
Bunların yanında balıkçılık ve tarım da ülke ekonomisinde önemli rol oynar. Ülke alanının % 7’si tarım alanı olarak kullanılır. Bu alanlar daha çok ülkenin merkezi kısımlarında yoğunlaşmıştır. Kuzeydeki çölde tarım sadece vahalarda yapılır. Hayvancılık ise ağırlıkla orta Şili ve güney Şili’nin kuzey kısımlarında yapılır.
Şarapçılık da ülke ekonomisine önemli katkılar yapar.
Kültür
Şehirlerde ve ülkenin kültürleri arasında büyük farklılıklar vardır. Ülkede folklor, ulusal dans Cueca gibi geleneksel danslarda önemli rol oynar. Halk kültürü oldukça İspanyol ve Araukan ‘dır. “Payadores” şarkıları çoğunlukla aşk ve hayaller üzerine olan halk şarkılarıdır.
Pinochet diktatörlüğü sırasında siyasi şarkılar yasaklandı. Ülkedeki el sanatlarında kızılderili etkileri belirgindir. Her şeyden önce dokuma ve çanak çömlek işlerinin yanı sıra oymalar üretilir. Huasolar bir tür Şilili kovboy veya gaucho kırsal kesimde önemli rol oynarlar. Neredeyse tüm folklor festivallerinde ve özellikle Şili Rodeosu’ndadırlar. Kent kültürü kozmopolittir.
2008'de yapılan temsili bir ankette Şilililerin neredeyse yüzde 50'si hiç okumadıklarını ya da neredeyse hiç okumadıklarını söyledi. Şili’de kitaplar çok pahalıdır çünkü baskı sayısı çok azdır. Kitap pazarı askeri diktatörlük altındaki kültürel felçten sonra ancak yavaş bir şekilde iyileşti.
Mutfak spesiyaliteleri ve yeme alışkanlıkları
Şili Cazuela: patatesle pişirilmiş taze kesilmiş tavuk, koçanda mısır, balkabağı ve diğer sebzeler; pancar, yeşil salata, taze fasulye ler, maydanoz, kişniş lahana ve “pebre” ile birlikte ev yapımı ekmek ve Şili kırmızı şarabı.
Şili mutfağı sanıldığı gibi kesinlikle İspanyol mutfağının bir dalı değildir. Aksine birçok durumda Alman göçmenlerinde çok sayıda etkisi vardır. Örneğin “Kuchen” (kuchen Almanca’da olduğu gibi telaffuz edilir) veya „Apfelstrudel“ (estrudel) gibi Almanca terimler de Şili şekerleme sözlüğünde bulunur.
Berliner (çoğunlukla puding dolgulu) Berlines adıyla yaygındır. Christstollen Noel kurabiyeleri olarak (pan de pascua adıyla) da bilinir ve Güney Amerika’da Şili’ye özgü bir spesiyalitedir ve domuz kafası (queso de cabeza) Tatar (tártaro de carne) veya bouillabaisse benzeri Şili balık çorbası Paila marina da aynı şekilde Şili’ye özgüdür.
Tipik Şili Lahana turşusu (Fransız Choucroute ‘dan türetilen Chucrú olarak adlandırılır), kuark benzeri krem peynir tercihi ve güneydeki çok güçlü olan bira geleneği de Orta Avrupa etkilerine kadar izlenebilir. Çoğu biralar Alman yetiştirme alanlarından ithal edilen Reinheitsgebot ve şerbetçiotu’ndan yapılır.
Orta ve kuzey Şili’deki güneşli koşullar ve volkanik topraklar nedeniyle ülke, Şili pazarlarında çok çeşitli olarak sunulan Tarla bitkileri ve meyve çeşitlerinin yetiştirilmesi için çok uygundur.
Patates ‘in menşe ülkelerinden biri olan Şili’de, birçok farklı türde sofralık patates de vardır. Pazarı haftada en az bir kez ziyaret etmek ve mutfakta taze sebzeler ve diğer malzemeleri kullanmak çoğunlukla varlıklı hanelerde bulunan Şilili ev hanımları ve mutfak kahyalarının çoğunluğu için hala önemli bir rol oynar.
Çok çeşitli balık ve deniz ürünlerinin yanı sıra tavuk da Şili’de çok popülerdir. Asado denen ızgara et tıpkı komşu Arjantin’de olduğu gibi sosyal ortamlarda geleneksel yemeklerden biridir. Sığır eti ve domuz etine ek olarak, ağırlıklı olarak baharatlı kırmızı biber sosisleri (“longanizas”) kullanılır. Et hassasiyetini artırmak için ızgara yapmadan önce genellikle birkaç saat biraya batırılır.
Ulusal yemekler arasında fırında pişirilebilen veya kızartma yağında kızartılabilen farklı dolgularla (örneğin sığır eti, tavuk, deniz ürünleri veya peynirle) doldurulmuş bir köfte olan Şili empanada yer alır.
Cazuela tavuk veya sığır eti, mısır koçanda (Choclos) kabak ve diğer sebzelerle yapılan doyurucu bir güveç yemeğidir. Humitas mısır yapraklarında pişirilen veya ızgara yapılan ve tatlı veya tuzlu olarak yenen mısır lapasını ifade eder.
Pebre acı kırmızı biber (Ají) ince doğranmış soğan ve otlardan yapılan, öncelikle etle birlikte servis edilen ancak diğer yemekler için de çeşni olarak servis edilen yağlı bir limon sosudur. Cochayuyo adlı (“Durvillaea antarctica” türünden kahverengi algler ile ilgili) kurutulmuş yosunla hazırlanan garnitürler de popülerdir.
Nispeten tatsız algler küçük parçalara bölünür ve soğan, çeşitli baharatlar ve otlar ve muhtemelen baklagiller veya diğer sebzelerle karıştırılarak pişirilir.
Ayrıca tipik olarak ısıtılmış ve sonra öğütülmüş buğday’dan elde edilen ve su ve şeker muhtemelen kavun suyu veya şarap ile yapışkan bir karışım halinde işlenebilen „kavrulmuş un“ (“harina tostada”) da tipiktir. ulpo ferahlatıcı bir içecek olarak tüketilir.
1950'lerde ortaya çıkan Klasik Şili fast food türü Completo bol miktarda avokado mus (Palta) ve lahana turşusu veya Lahana salatası (Chucrú) ve Acı ezmesi (salsa de ají chileno) ve hafif tatlı Şili hardalı ile yenir.
Ayrıca tipik olarak Şili sandviçleri (sánguches), genellikle kavrulmuş et veya diğer malzemelerle zengin bir şekilde doldurulmuş ve yiyecek tezgahlarından, atıştırmalık barlarından veya şehirlerin hemen hemen her yerindeki restoranlardan alınabilen sandviçlerdir.
Önemli sanatçılar
Pablo Neruda
Modern Şili kültüründe, birçok önemli şahsiyet iz bırakmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır:
Isabel Allende (d. 1942), en ünlü çağdaş Şili yazarı. Ruhlar evi (filme de alınmış), Fortuna’nın kızları, Sonsuz plan gibi dünya çapında yayımlanmış romanları mevcuttur. Ayrıca kendisi eski başkan Salvador Allende’nin de yeğenidir.
Roberto Bolano (1953–2003), sürrealist şiir yayımcısı. 1973'teki askeri darbeden sonra sürgüne çıkmıştır. Birçok edebiyat ödülü sahibidir. Barselona’da ölmüştür.
Víctor Jara (1932–1973), politik şarkıcı. Nueva canción (yeni şarkı) akımının ve tüm Güney Amerika’daki devrimci sanatçı hareketinin en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilir. Salvador Allende’yi desteklemiş, askeri darbe sırasında işkence görerek öldürülmüştür.
Pablo Neruda (1904–1973), Dünyaca ünlü şair, yazar ve 1971 Nobel ödül sahibi. Çok sayıda sosyal ve politik şiir yayınlamış ve Salvador Allende döneminde Fransa Büyükelçiliği görevinde bulunmuştur. Askeri darbeden kısa süre sonra kanserden ölmüştür.
Tom Araya (d. 1961), Dünyaca ünlü thrash metal grubu Slayer’ın kurulduğu 1981 yılından beri vokalistiğini ve bas gitaristliğini yapmaktadır.
Gabriela Mistral (1889–1957), şair ve 1945 Nobel edebiyat ödülü sahibi. Sevgilisi Romelio Ureta intihar ettikten sonra şiirlerinde aşk, ölüm ve umut temalarını işlemiştir. Daha sonra Şili için diplomatik alanda çalışmıştır.
Inti Illimani, Quilapayún, Illapu gibi müzik grupları “Nueva Canción Chilena” (Şili yeni şarkısı) akımını dünyaca ünlü hale getirmişlerdir. Bu gruplar askeri darbe yüzünden yıllarca yurt dışında mülteci olarak bulunmuşlardır.
Violeta Parra (1917–1967) “Nueva Canción Chilena” akımının kurucusudur. Şarkıcı fakirlik içinde büyümüş ve çok erken yaşlarda kendi folk müziklerini bestelemiş, 1950'li yıllarda geleneksel şarkıları toplamış ve derlemiştir. Kendi eserleri, güçlü politik karaktere sahiptir. Müziğin yanında şiir yazmış, resim ve heykel yapmıştır. Birçok Şilili ve uluslararası sanatçı şarkılarını seslendirmiştir. En tanıdık şarkısı Gracias a la vida ‘dır.
Antonio Skármeta (1940), yazar ve Salvador Allende taraftarı. 1973 darbesinden sonra ülkeyi terketmiştir. Diktatörle ilgili çok sayıda roman ve hikâye yazmıştır. 2000 ile 2003 yılları arasında, daha önce sürgünde bulunduğu Berlin’de konsolosluk görevinde bulunmuştur.
Roberto Matta (1911–2002), 20. yüzyılın büyük sürrealist ressamı. Aynı zamanda Salvador Dalí ve Federico Garcia Lorca’nın arkadaşıdır.
Bazı önemli şehirleri
- Santiago- Başkent
Şili biyosfer koruma alanları
UNESCO Ülkede 8 bölgeyi doğal biyosfer rezervi ilan etmiştir. Bunlar:
- Bosque Fray Jorge (millî park) (1977)
- Juan Fernández Adaları (1977)
- Torres del Paine (1978)
- Laguna San Rafael (millî park) (1979)
- Lauca (millî park) (1981)
- Araucarias (1984)
- La Campana (millî park) ve Lago Peñuelas (millî koruma alanı) (1984)
- Cabo de Hornos (millî park) (2005)
