Estetik Deneyim Neden ‘ÜSTÜN’dür?

İnsan neden sanat yapar? Çünkü yaratmak iyidir(yaratabilir çünkü) insan için. İçindeki tanrısallığın yansımasıdır hem de tanrıya bir tür baş kaldırıştır. Teolojik sofistike bir fantezi işi yani. Azap dolu bu dünyada bir tür pürüzsüzleşme, rahatlama için. Sanatta insanın düşkünlüğünü ve yüceliği bir arada yaşarsınız. Bu yönüyle de sanat dine benzeyebilir. Çünkü sanatın da gerçek karşılığı hükümranlığı da bu dünyada değil başka bir yerdedir. Var ise o yer…

Estetik amaçla yaşanılan oluş-tur-ma hali ontolojisiz ama metafizik bir tamlığı içinde barındır. Bu durumda deneyimin kendisini yapısı itibariyle platonik kılar. Bu açıdan ‘yaratma’ aşaması nereden bakarsak ‘delilik’ halidir. İnşa halindeki eserin ve yaratıcısının dayattığı bir ahlak yada ontoloji yoktur. Bunun nedeni ‘yapım aşaması’nın estetik arzuyu-ideali içinde taşımasıdır. Çıldırtan noktada eser ve deneyim ancak terkedilir. Bu terk ediş sanatçıyı trajik delilikte ve eseri deli saçmasında sabitler. Sanatçı ve eseri terk etmekten yapılma insan ve üründür. Özetle estetik deneyim için yaratma süreci bitmişliğe hiç bir zaman gelmeyeceği için iyilik-tamlık halidir. Gerisi sanat adında dayatmadır.

…Nietzsche’nin insan için; ”yalancı bir hayvan” nitelemesini duymuşsunuzdur. Nietzsche’nin kastını “yalancı bir hayvan” nitelemesi olarak aktarmak doğru olur mu, ben kuşkulu kalırım bu durumda. Aklımda kaldığı kadarıyla söylediği, yalanın çok defa gerçekten daha değerli olabileceği fikridir. Çünkü insanın illüzyona ihtiyacı var, (Tanrı öldüğüne göre), onsuz hayata katlanamaz; sanat da, gerçeklikten ölmememiz için vardır (onun için yaparız). Aşkta böyledir. estetik deneyimde… Bitmemişlik hali esere sürekli bir ‘platonik yalan’ katılma imkanını ifade eder. Bitmemiş bir hikaye bitmemiş bir ilişki her şey olmaya hazır, tüm imkanları içinde taşır çünkü. En kötüsü ‘bitti’ deki yalandır.

Nietzsche felsefesinde iki temel kavram var. Güç istenci ve yaratma. Ona göre insan denilen varlık çok çeşitli anlam bağlamlarında trajik bir varlık türüdür. Trajik olmasının temel, başat nedeni ise varoluşunun kökeninde yatan hiçliktir. Yani insanlık tarihindeki akla ve inanca dayalı olan tüm tanrılar ölmüştür. İnsan tanrılarının ölümüyle yüzleşmek ve kendisini yeniden tanımlayıp yaratmak yükümlülüğü vardır. İşte bu durum onun trajik halidir. Bu yaratım da estetik süreçlerle mümkündür. Bu yüzden estetik duygu ve yaratım değerlidir. Yazdığı ilk eserinde, (Tragedyanın Doğuşu) Nietzsche bu eserinde, insan için asli uğraşı alanını sanat, özellikle müzik olarak görmektedir. Dünyada varoluşumuz ancak estetik, estetik akış olarak temellendirilebilir. Nietzsche, eski Yunan’dan iki mitolojik figüre başvurur: Apollon ve Diyonysos. Bunlar iki temel dürtüye benzetilir. Bilici akıl sahibi Apollon ve haz sahibi Diyonisos.

Diyonisos’un trajik yaşamı Avrupa’da yeniden yeşermiştir. Özellikle Wagner’in operalarında. Bu trajik olanı sabitleyen ve felsefede görünür kılan Kant’ın numen ve fenomen ayrımında görünür olmuştur. Trajik insan ve onun eylemi de Kant’ın “yüce” kavramından esinlenmiştir. Üst insan bu trajediyi yaşayan ve ahlakını yaşadığı yüce karşısında kırılganlığından almaktadır. Bu trajik durum sanatta da kendisini var edebilir. Sanatta ahlaka yer yok ama üst insan ahlakını yaratma olanağını trajik zeminde sanattan, estetikten elde edebilir. Akla ve biçime dayalı Apolemik yapı ile haz ve akışın yaratılmasından sorumlu Diyonizyak duyguların insandaki trajedisi budur. Özetle estetik duygular bu trajediyi yaşatan duygular olduğu için üstündürler.

Bilincin ve bilinçsizliğin bir aradalığı ile deneyimlenen şeydir sanatsal eylem. Bilinçli olarak yapılan bir eylem gibi dursa da bilincinde olmadığımız doğanın kaynaşmasıyla mümkündür. İnsan, evrenin sadece kendi gibi bir parçası değildir. Kendini doğada dışa vuran tin, insanda belli bir şekillerde ifadeye gelir. Yaratıcı doğamız ve yaratıcı düşüncemizin bir olma halidir yani. Bu iki sanatsal dürtü, yalnızca insan psişik güçleri değildir. Bireysel insanda uzantıları olan doğal güçlerdir. Bu anlamda sanat ve estetik deneyim insanın en yüksek “metafizik” etkinliğidir. Biri diğerine kısmen üstünlük sağlasa da bu ikilem tüm sanat eserlerinde mevcuttur. Örneğin Coşkun haz Apolemik güzel ile dengelenmeye çalışılır. Hristiyanlığın tanrısı ve pozitivizmin tanrısı ölmüştür. Üst insan estetik eylemiyle kendini var edebilir. Bundan dolayı estetik eylem insan için üstün eylemdir.