Köpekler Nasıl Konuşur?
Teknoloji bu denli hayatımızda girmeden önce yazı tipleriyle uğraşmak daha çok tasarımcılara has bir uğraştı. Bugün ise hepimizin sahip olduğu bilgisayar ve telefonlar sayesinde yazı tipleriyle metinlerimizde kişileştirme yapabilmek, uçsuz bucaksız ihtimaller barındıran bir deneyim haline geldi. Kişisel bir blog tasarımında bir arayüz yardımıyla sayısız font arasından istenileni seçebilmek veya Instagram hikayelerine iliştirilecek metinleri bile yazı tipi tercihleriyle kişiselleştirebilmek şöyle dursun, basit bir Microsoft Word metnini bile düzenlemek için bize sunulan sayısız yazı tipi var. Bu hikaye 30 yıl önce Microsoft’un hayatımıza kattığı herkesçe tanınan bir yazı tipi ile ilgili. Hikayesiyle, hayranları ve nefret edenleriyle günümüzün en ünlü fontlarından biri olmayı başaran Comic Sans’tan bahsedeceğim. Belki de bu sayede popülerliğini halen koruyor, sonuçta reklamın iyisi kötüsü olmaz. Peki Comic Sans gerçekten dünyanın en kötü fontu mu? Gelin her şeye en baştan bakalım.
Neden Comic Sans?
Grafik tasarımın vazgeçilmez elemanlarından olan yazı tipleri ile her birimiz günlük hayatımızda etkileşim halindeyiz. Bu konuda profesyonel bilgiye ve deneyime sahip olanlar da var, günlük rutinde kullandığı metinleri düzenlemek için yazı tipleriyle denemeler yapmayı sevenler de. Tüm bu eğlencenin dışında kalmayı seçip varsayılan fonttan devam edenler için bile bu konu — onlar belki farkında olmadan — hayatlarında büyük yer kaplıyor. Çünkü şüphesiz ki her birimiz günlük hayatta maruz kaldığımız posterlerle, ilanlarla, reklam panolarıyla, sosyal medya görselleri ile yazı tiplerinin ve verdikleri mesajın etkisinde kalıyoruz. Tam da bu noktada Comic Sans eğlenceli duruşuyla bazılarımızın kalbini çalsa da uzak durulması gereken fontlar listesinde çoğu tasarımcının bir numarası. Bazı kullanıcılar tarafından bu kadar sevilirken tasarım camiasındaki kötü algısını anlayabilmek için yazı tipinin çıkış hikayesine dönmek gerek.
Hep üstünde durduğumuz bir konu var; tasarımın işlevselliği ve hikayesi. Yapılış amacını bilmeden bir tasarım hakkında eleştiri yapmak tutarsız olacaktır. Tasarımın başarılı olup olmadığını anlayabilmek için önce projenin başında hedeflenen noktanın ne olduğunu bilmeliyiz. Sonuç estetik zevk anlamında kişilerin bireysel tercihleri ile birebir örtüşmese dahii, tasarım projenin amacına katkı sağlayabilmesi başarılı olduğunu gösterir. Peki Comic Sans’ın amacı neydi?
2011 yılında Comic Sans Pro adıyla güncellenmiş bir versiyonu da bulunan Comic Sans, 1994’te aynı zamanda Trebuchet fontunun da tasarımcısı olan Vincent Connare tarafından, Microsoft Bob projesi için tasarlandı. 10 Mart 1995'te piyasaya sürülen ve bir yıl geçmeden durdurulan bir Microsoft Bob, Windows 3.1x, Windows 95 ve Windows NT işletim sistemleri için daha kullanıcı dostu bir arabirim sağlamayı amaçlayan bir yazılım ürünüydü. Çeşitli ofis paketi programlarını içeren Bob, acemi bilgisayar kullanıcıları için gezinme deneyimini basitleştirmek üzere tasarlandı.
Ana arayüz, bir evin içi olarak görselleştirilmişti ve mutfak, aile odası, çalışma odası gibi odalardan oluşuyordu. Her odada, bu konsepti detaylandırmak için eklenmiş dekoratif öğelerin yanı sıra bilgisayar uygulamalarını temsil eden simgeler de bulunuyordu. Bu simgeler bağlantılı olduğu bilgisayar uygulamasını çağrıştıran nesneler (örneğin tıklanarak takvim uygulamasına gitmek için odanın duvarına asılmış bir duvar saati) veya üzerinde uygulamalarla ilgili basit ikonlar bulunan kutu veya resim çerçeveleriydi ve kullanıcıyı uygulamaya yönlendiriyordu, Bob, aynı zamanda, kullanıcıya tüm arayüzü kişiselleştirme seçeneği sunuyordu: her odaya yeni dekoratif nesneler veya yeni uygulama kısayolları ekleyip kaldıralabiliyor ve istendiği gibi yerleştirilebiliyordu. Hatta yeni odalar eklemek de mümkündü. Dahası odanın görünümü için çağdaş ve postmodern gibi birden fazla tema sunduğu bir özellik de vardı.
Kullanıcı dostu ve deneyim odaklı yola çıkan bu projenin, Connare’a göre, büyük bir eksiği vardı. Ana karakter sevimli köpek Rover başta olmak üzere tüm karakterlerin, ciddiyetle, Times New Roman yazı tipinde konuşmasını tutarsız buldu ve bunu çözmek için Microsoft Bob ürününün çizgi romanı anımsatan görsel tarzından ilham aldı. Çizgi romanlarda görmeye alışık olduğumuz tipte bir yazı karakteri geliştirmeyi önerdi ve işte Comic Sans fikri böyle ortaya çıktı.
Tasarlanırken tek amacı Microsoft Bob projesinin baş kahramanı sevimli maskot Köpek Rover için hikayeyi güçlendiren bir konuşma balonu tasarlamaya yardımcı olmasıydı. Ne var ki proje yarıda kesilip Comic Sans görücüye çıkmadan işlevsiz hale gelince, Microsoft çareyi bu yazı tipini de sistem fontlarından biri olarak kullanmayı uygun gördü. İşte şimdi aklımıza hiç gelmeyecek yerlerde bile karşımıza çıkıveren Comic Sans’ın kullanıcılarla buluşması böyle oldu. Ödev kapaklarına, uyarı tabelalarına, web sitelerine ve -inanılmaz ama- mezar taşlarına uzanan bir yolculuktan bahsediyoruz. Akıllardaki çağrışımı o kadar biçare olacak ki konu ile tek bağı başrolünün grafik tasarımcı olması olan bir romantik filme adını vermiş.
Connare’ın ilham kaynağı olan çizgi romanlardaki yazılar tabi ki tasarlanmış yazı tipleri değildi, elle yazılmışlardı. Connare bu muntazam el yazısı stilini her yazı tipinde olan bir dizi kuralla yeniden yorumlayıp Comic Sans’ı üretti. Tasarımcıların Comic Sans’ın fikir olarak tutarlı olsa da teknik olarak başarısız bir tasarım olduğunu düşünmesinin sebebi ise şu: Bu çizgi roman el yazısının yeniden yorumunun, olmazsa olmaz bazı yazı tipi tasarım kurallarının dikkate alınmadığı vasat bir örnek olarak görmeleri. Daha detaylı bilgi için David Kadavy’nin bu konu hakkındaki sunumuna göz gezdirebilirsiniz. Öte yandan sevimli bir el yazısına öykünmesi beklenirken, estetik anlamda tekinsiz ve yeterli albeniye sahip görünmeyen Comic Sans’ı daha çok robotik alanında duymaya alışık olduğumuz Uncanny Valley Teorisi (Tekinsiz Vadi) ile açıklayanlar var. Bu teori, özetle, bir nesnenin bir insana benzerlik derecesi ile nesneye verilen duygusal tepki arasındaki bağlantıyı inceliyor. Hiç bir şekilde insani karakter emaresi taşımayan robot süpürgeler ile duygusal anlamda bağ kuramazken, gözleri ve yedek parçası olan fırçadan saçlarıyla canlıymış hissi veren Teletabilerin Nono’sunu sevimli bulabiliyoruz. Fakat bu -insana- benzerlik arttıkça iş tersine dönüyor, insanlara kusurlu bir şekilde benzeyen insansı nesneleri, bizlere tekinsiz veya garip gelerek huzursuzluk hissettirebiliyor. Comic Sans bir insanın elinden çıkmış gibi duruyor ama neticede yazı içinde karakterler, bunu bir insanın yazmadığını anlamamızı sağlayacak kadar muntazam şekilde tekrarlanmış. İşte Comic Sans iticiliğini bu teoriyle açıklayanlar için durumun özü bu. Günümüzde çok iyi örnekleri de olan script fontları da düşünürsek bu fikre katılıp katılmamak size kalmış.
Kusurlarını bir kenara bırakırsak, aslında Comic Sans’ın ortaya çıkış hikayesi matbaanın icadından sonra el yazılarından esinlenerek oluşturulan ilk yazı tiplerinin hikayeleriyle benzerlik gösteriyor demek mümkün. Üzücü olan ise Microsoft Bob yazılım pakedi için tasarlanan konuşma balonlarında hiç kullanılamaması. Büyüklükleri Times New Roman yazı tipinin ölçülerine -harf genişlikleri gibi- uygun tasarlanmıştı ve Comic Sans bu ölçülere uyumlu olmadığından (örneğin standart harf genişlikleri Times New Roman’dan fazla olduğu için) bu projede kullanılamadı.
Comic Sans Yasaklansın!
Bu hezimetin üzerinden çok geçmeden, Comic Sans, Microsoft’un başka bir popüler uygulaması olan Movie Maker için uyarlandı ve böylece görücüye çıktı. Sonrasında Windows 95'te sistem fontlarına eklenen Comic Sans, artık herkesin tanıdığı sevimli bir font olmanın ötesine geçti ve herkes tarafından kullanılabilmeye başladı. Gün geçtikçe popülerleşen fontun bu kadar sevilmesinin sebebini, fontun tasarımcısı Connare, Comic Sans’ın bazen gerçekten de Times New Roman’dan daha iyi çalışması olduğunu söylüyor. Ne var ki önce masumane başlayan bu popülerlik zamanla restaurant menülerinden, kutlama kartlarından ve amatör posterlerden çıkıp mezar taşlarına sıçrayınca seveni kadar nefret edeni de olmuş. Şaka yollu başlayan bu nefret söylemleri ise gün geçtikçe Connare’ı ve Comic Sans’ı hedef alan bir kampanyaya dönüşmüş. Combs çifti tarafından oluşturulan Comic Sans Yasaklansın (Ban Comic Sans) bir nefret değil, bir nevi bilinçlendirme ve günün sonunda bir reklam kampanyası. Kampanyanın asıl motivasyonu Comic Sans’ın tutarlı şekilde ve doğru yerlerde kullanılması. Projenin yaratıcılarından David Combs bir röportajında Comic Sans’ın bir şeker paketinin üstünde harika göründüğünü ama bir mezar taşı için aynısının geçerli olmadığını söyleyerek Comic Sans’tan değil, onun yanlış kullanımından nefret ettiğini özetliyor. Combs çifti tarafından hazırlanan manifestoya göz gezdirerek bakış açılarıyla ilgili daha detaylı fikir edinebilirsiniz. Haksız da sayılmazlar, örneğin Helvetica zamansız ve her şeye uyum sağlaması amacıyla tasarlanmıştır ve gerçekten havayolu şirketinde, metro tabelalarında, araçta ya da bir oyuncağın üzerinde görülebilir. Comic Sans ise şahsına münhasır bir font ve belli bir hikayeye hizmet etme niyetle tasarlanmıştı.
Bardağın Dolu Tarafı
Comic Sans, tasarım dünyasında hakkında yapılan teknik eleştirilerle, yanlış kullanımlar yüzünden üstüne çektiği tepkilerle oldukça ünlendi. Çoğu fonttan ayrıştığı faydalı bir konu ise disleksi bireyler için okuma kolaylığı sağlayan fontlardan birisi olması. Kötü şöhreti bu pozitif yönünün önüne geçmiş olsa da Disleksi İskoçya kuruluşu tarafından “Disleksi Hakkında Komik bir Şey Yok” kampanyasının branding yazı tipi seçilerek kampanyanın reklam yüzü oldu. İlginçtir ki Uluslararası Disleksi Merkezi tarafından hazırlanan listede sınırlı sayıda bulunan tırnaklı fontlardan biri de, Comic Sans’ın eski rakibi Times New Roman.
Disleksik kişiler için b/d ya da p/q gibi simetrik harfleri ayrıştırmak zordur ve bu okuma verimini düşürür. Comic Sans ve Times New Roman gibi bazı yazı tiplerinin okumayı kolaylaştırıyor olmasının sebebi ise yukarıda gördüğünüz gibi harfler yapısı gereği simetrik olsa da akslarının ve detaylarının tam olarak simetrik olmaması, böylece daha kolay ayrışabilmeleri.
2. İstanbul Tasarım Bienali’nde de sergilenen ve Christian Boer tarafından disleksi kişilerin okumasını kolaylaştırmayı hedefleyerek tasarlanmış Dyslexie fontu da yukarıda bahsettiğimiz hassasiyetle ve teknik detaylarla ele alınmış bir font. Eğer bu okuma zorluğunu ve bazı fontların neden disleksi konusunda okuma kolaylık sağladığı anlamak için konu hakkındaki başka bir fonta, Dyslexia’ya göz gezdirebilirsiniz. Çünkü Dyslexia okuma rahatsızlığı olmayan kişilerin okuma deneyimini zorlaştırarak, bu sorunu yaşayanlarla empati kurmasını sağlayabilmek için tasarlanmış.
Her şey yerinde güzel.
Tasarım özelinde güzel ve çirkin karşılıksız sıfatlardır. Bu dallı budaklı hikayeden de görüyoruz ki bir tasarımı anlamak için onun hikayesinden başlamak gerek ve bir tasarımı çirkin(!) kılan en büyük faktör, hikayesinin tutarsız olmasıdır. Comic Sans yenilikçi ve tutarlı bir bakış açısıyla yola çıkmış,yolda oradan oraya savrulmuş, yine de -öyle ya da böyle- halkın kalbindeki yerini korumayı başarmış, bizden bir fonttur. Bu yazı da bir Comic Sans avukatlığı değil, bir kahramanın orijin hikayesidir. Yine de nefreti sevgisine baskın gelenler ve Helvetica-sever dostlarım için buraya bir Comic Sans Replacer uzantısı bırakıyorum.
Rover: “Grafik tasarım benim için bir tutku!”
