Elektrik Ticareti 101
Enerji Piyasaları Anonim Şirketi (EPİAŞ), ülkemizin en büyük (ve fiziksel teslimat anlamında tek) enerji borsasıdır. Fiziksel teslimatlı elektrik piyasaları ise bu borsanın altında bulunur.
EPİAŞ’ın bilinmesi gereken 3 ana elektrik piyasası bulunmaktadır.
- Gün Öncesi Piyasası (GÖP)
- Gün İçi Piyasası (GİP)
- Dengeleme Güç Piyasası (DGP)
Piyasalara giriş seviyesinde bir yazı olacağı için sistemin daha pek çok unsurunu atlayacağım. Konuya (istisnai durumlar hariç) bir üretici olarak değil, elektrik ticaret (alım-satım) şirketi gözünden bakacağız.
Elektriğin ticareti tarafından baktığımız için takip edeceğimiz temel terim para olacak. Fiyatların temel birimi MWh/TL olarak verilmektedir. Bu piyasaların temel çıpası ise dengeleme.
Not: Bu uzun bir yazı. Açıkçası piyasayı seviyorum ama bifiil içinde değilim. Bu yüzden referanssal olarak bakabilirsiniz ve içerideki her bilgiye bir miktar şüpheyle yaklaşmanızı tavsiye ederim. Eski veya yanlışlıkla yanlış yazılmış olabilir. Hızlı geçmek için sadece koyu ile işaretlenmiş kısımlara bakabilirsiniz.
Temel Terimler
Sizi terminolojiye boğmamak adına minimal ihtiyaç duyulan terimleri ekleyeceğim.
- Piyasa Takas Fiyatı (PTF): Her gün GÖP’te belirlenen saatlik fiyatlara verilen isim.
- Lot: En küçük işlem birimi. 1 lot = 0.1 MWh.
- Sistem Marjinal Fiyatı (SMF): DGP’de belirlenen, dengesizlik
- Yük Al (YAL) / Yük At (YAT): DGP’de santrallere verilen üretimi arttırma (YAL) veya üretimi azaltma (YAT) talimatları.
- Sistem Yönü: DGP’de nette enerji mi üretildiği (enerji açığı / negatif dengesizlik) yoksa üretimin mi kısıldığı (enerji fazlası / pozitif dengesizlik) durumuna göre belirlenen yön.
Ticaretin “48” Saati
Türkiye’de elektrik piyasası saatlik olarak işlem görmektedir. Yani her saatin ayrı bir fiyatı vardır. Diyelim ki günümüze 1 Haziran’da başlıyoruz.
GÖP
Gün Öncesi Piyasası, katılımcılarının günde bir kere alım/satım yönünde fiyat ve miktar teklifi verdiği, piyasadaki eşleşme sonucunda ertesi güne ait 24 saatlik fiyatların oluştuğu piyasadır. Bu fiyatlara Piyasa Takas Fiyatı denmektedir. (EPİAŞ link)
Örneğin ben (piyasadan satın alıp, müşterilerime tüketimleri ölçüsünde fatura eden) bir elektrik tedarik şirketi olarak GÖP’e ertesi gün (2 Haziran) için belli bir elektrik alım teklifi veriyorum. Sonucunda ise diyelim ki 2 Haziran saat 10:00–11:00 için bir teklif verdiniz ve 100 MWh’i 2.000 TL/MWh’ten satın aldınız. Bu aynı zamanda “ben 100 MWh tüketeceğim” sözüdür.
“Dengeleme” Güç Piyasası (DGP)
Diyelim ki ilgili saat için 100 değil 110 MWh tüketeceğiniz belli oldu. Çünkü elektrik tüketimi mekanik bir olgu değil, tahmin etmeniz gereken dinamik ve belli bir ölçüde belirsiz bir olgu. Aradaki bu farka “dengesizlik” deniyor.
Dengeleme konusundan bahsetmiştik. Ben çok basit anlatmayı seviyorum (anca öyle anlıyorum). Bütün elektrik sistemini (grid) tek bir trafo gibi düşünelim. Dengenin sağlanması için ne kadar elektrik girişi (üretimi) olursa o kadar elektrik çıkışı (tüketimi) olmak durumunda. Öbür türlü sistem zarar görüyor (dramatik olmak gerekirse trafo yanıyor, elektriksiz kalıyoruz).
Ancak siz 100MWh değil de 110MWh tüketeceğiniz anlaşıldığında bu iş iki türlü çözülebilir. Birincisi müşterilerinizin bir kısmına elektrik vermezsiniz tüketiminiz 100MWh’te kalır. İkincisi ise son dakika bir emirle eksik 10 MWh’iniz bir üretim santrali tarafından karşılanır. Çok şükür hala ikinci yöntem ile ilerliyoruz (günümüzde Güney Afrika’da birinci seçenek çok canlı).
DGP’de, GÖP’e benzer bir şekilde, üretim santralleri yük almak (YAL) veya yük atmak (YAT) için teklifler veriyor ve piyasa işleticisi TEİAŞ (DGP’yi TEİAŞ işletir) en uygun tekliften itibaren ihtiyaç olduğu kadar bu teklifleri kullanıyor. Sistem Yönü’ne bağlı olarak negatif dengesizlik durumunda kullanılan en yüksek fiyat, pozitif dengesizlik durumunda ise en düşük fiyat Sistem Marjinal Fiyatı (SMF) olarak belirlenir.
Gelelim SMF sizi nasıl etkiliyor. Diyelim ki sistem yönü negatif dengesizlikte kaldı (enerji açığı). Dolayısıyla YAL talimatı baskın geldi ve SMF ≥ PTF olarak gerçekleşti. Diyelim ki SMF 2.400 TL/MWh olarak belirlendi.
Burada EPİAŞ size 10 MWh eksik elektriğinizi satarken %3 bir marj uyguluyor ve SMF*1.03 fiyatından satıyor. Yani siz yanlış hesabınızın bedelini (2400*1.03–2000)*(110–100) = 4720 TL olarak ödüyorsunuz. Bu sistemin formülü ise max(PTF,SMF)*1.03. Her saat için bu büyüklükte hatayı yaparsanız yılda yaklaşık 41,35 milyon TL’yi (4720*24*365) dengesizlik maliyeti için harcarsınız.
Eğer pozitif dengesizlikte olsaydınız (ör. 110 değil 90 MWh tüketseydiniz), EPİAŞ fazla elektriğinizi min(PTF,SMF)*0.97 fiyatından sizden satın alacaktı. Bu durumdaki zararınız ise sadece (2000–2000*0.97)*(100–90) = 600 TL oluyor. Gördüğünüz üzere sistemin ters yönünde dengesizlik her zaman avantajlı.
Gün İçi Piyasası (GİP)
İçinizden “Ben 24–36 saat önceden tüketimimi nasıl tam doğru hesaplayayım? Yok mu arada bu işin bir yolu?” diyorsanız, haklısınız. Sizi Gün İçi Piyasası ile tanıştırıyoruz.
GİP canlı bir piyasa. Her saat bir kontrat ile ifade ediliyor. Örneğin 2 Haziran 2023 10:00–11:00 kontratının kodu PH23060210 (formatı PHyyAAGGSS, y: 2 haneli yıl, A: Ay, G: Gün, S: Saat).
Alıcıların ve satıcıların bulunduğu, sürekli bir borsa gibi düşünün. Dolayısıyla fiyatlar da serbest piyasa şartlarında sürekli değişiyor. Hisse senedi borsasından farklı olarak kontratınız sınırlı bir süre için geçerli oluyor. “Kapı kapanışı” (kontratın ticaretinin yapılabileceği son zaman), ilgili saatten 60 dakika öncesi oluyor. Yani PH23060210 kontratı için işlem yapabileceğiniz son vakit 2 Haziran 2023 08:59:59. Her gün akşam 18:00'de ertesi günün bütün kontratları açılıyor. Yani PH23060210 kontratı için ilk işlem vakti 1Haziran 2023 18:00:00.
Diyelim ki GİP’te 50 lot (5 MWh) PH23060210 kontratı satın aldınız, ortalama fiyat da 2100 TL/MWh oldu. Dolayısıyla piyasadan toplam aldığınız elektrik miktarı 105 MWh oldu. DGP’de sadece 5 MWh’iniz dengesizliğe düştü. Bu sefer GÖP’e göre zararınız azalarak (2100–2000)*5 + (2400*1.03–2000)*(110–105) = 2860 TL oldu.
Unutmayın, GİP’te fiyatlar çok farklı olabilir. Daha çok kar da edebilirsiniz, zarar da. Ancak sanırım en sevdiğim piyasa da bu.
Bonus: KÜPST / KÜPSM
Üreticiler için aynı zamanda bir başka “dengesizlik” kalemi bulunuyor. Eğer bir üretici üretim planından belli bir toleransın üzerinde saparsa, toleransın üzerindeki her MWh için max(PTF,SMF)*0.03 (depolama tesisleri için 0.6) ekstra bir ceza ödüyor. Bu tolerans katsayıları ise rüzgar için %21, güneş için %12 ve depolama ile diğer santraller için %5 olarak belirlendi. (Kaynak: Resmi Gazete)
Örneğin, bir güneş santraliniz var diyelim. 10 MWh üretim tahmini yaptınız ancak bulut geldi ve 5 MWh üretebildiniz, GİP’ten de 1 MWh alım işlemi yaptınız. Toleransınız 10 +- 10*0.12 = [8.8–11.2] arasındaydı. (8.8–5–1)*max(2000,2400)*0.03 = 201.6 TL KÜPST cezası ödüyorsunuz.
Ek Notlar
- Dengeden Sorumlu Grup (DSG): Diyelim sizin 10 MWh eksiğiniz var, başka bir şirketin ise 10 MWh fazlası var. Eğer dengeden sorumlu grup içerisinde yer alıyorsanız artılar ve eksiler birbirini götürüyor ve grubun net dengesizliği nihai dengesizlik miktarı oluyor. DSGler bu bakımdan son derece avantajlı.
- GÖP ve GİP’te sadece saatlik teklifler yok, blok teklifler de verebiliyorsunuz. Birden fazla saati içeriyor ve içerdiği her saat için tek bir saat oluyor. Blok teklifleri genelde kesintisiz üretim yapması maliyet avantajı sağlayan santraller (ör. termik) veriyor.
- İkili anlaşmalar (tezgahüstü) piyasaları GÖP’e benziyor bir tek piyasaya girmek yerine piyasaya “Ben ABC şirketiyle anlaştım o bana 5 MWh sattı ben 5 MWh aldım” şeklinde bir bilgi vermeniz gerekiyor. Fiyat bilgisi verilmiyor.
- Çoğu şirket mantıken elektriğin fiyatını uzun vadeli bağlamaya çalışıyor. Bunun için gidebileceğiniz üç yol var. Birincisi Vadeli Elektrik Piyasası (VEP), EPİAŞ tarafından işletiliyor ve farklı periyodlarda future kontratları sunuyor (fiziksel teslimat). İkincisi VİOP elektrik kontratları. VEP’ten farkı ise nakdi uzlaştırmalı olmaları. Üçüncüsü ise tezgahüstü piyasa. Burada istediğiniz gibi kontrat yapabilirsiniz ama “karşı taraf riski” mevcut.
- Elektrik piyasalarının teferruatı bitmez. Yan Hizmetler, YEK-G gibi piyasaları da vardır.
- YEKDEM santralleri (özellikle rüzgar ve güneş) dengesizliklerini kontrol etmeleri kolay olmadığı için ek bir “tolerans” alırlar ve bu tolerans katsayısı (j) aslında PTF bazında verilen bir desteklemedir. Örneğin tolerans katsayısı 0.98 ise, bu santraller dengesizliklerinden bağımsız olarak, UEVM’de çıkan her MWh için PTF*0.02 tutarı kadar desteklenirler.
- Piyasadaki bütün mali işlemler uzlaştırma denilen süreçten sonra kesinleşir. Uzlaştırma dönemi (genelde) ilgili ay için ertesi ayın 15'idir. Daha sonra piyasa katılımcıları alacak/borç bakiyelerini takip eden birkaç gün içerisinde tamamlarlar. İşlemleri garanti altına almak adına EPİAŞ bu döneme kadar katılımcılardan belli miktarlarda teminat ister.
- Bugünlerde geçici olarak Azami Uzlaştırma Fiyatı (AUF) adında bir mekanik getirildi. AUF kaynak bazlı değişkenlik gösteren bir tavan fiyat. Örneğin Nisan 2023 döneminden itibaren Doğalgaz / Petrol (Nafta, Fuel Oil vs.) / Kömür (Yerli-İthal) dışındaki her kaynağın (ör. hidroelektrik) ürettiği enerjiden alabileceği maksimum fiyat 1700 TL/MWh. Diyelim ki PTF 2000 TL/MWh çıktı, 300 TL’yi devlet o üreticiden ayrıca kesiyor.
Kaynaklar
Bu kaynaklardan yararlanmanızı ayrıca tavsiye ediyorum.
