EPİAŞ Şeffaflık Platformu Nasıl Kullanılır?
“Ülkemizde çok iyi veri yayınlanıyor, çünkü kimse analiz etmiyor.” sözünü* benden duyanlar olmuştur. Onlarca hatta belki yüzlerce kamu kuruluşu veya STK periyodik olarak kaliteli veriyi iyi veya neredeyse kullanılabilir formatta ve ücretsiz sağlıyor. Ancak ne yazık ki programatik (API ile) erişim sağlayan kurum sayısı neredeyse bir elin parmaklarını geçmiyor. Aklıma ilk gelenler TCMB, EPİAŞ ve İBB**.
Bu yazıyı yazma sebebim enerji piyasaları hakkında bilgisi olmayan ancak ilgisi olan kişilere giriş seviyesinde bir referans yazı sağlayabilmek (ayrıca bazı şeyleri unuttuğumda dönüp buraya bakabilmek). Sektör ile ilgili yazı ve yayınların genelde fazlasıyla teknik olması ve açıkçası genele uygun çok fazla organize dökümanın olmaması sektöre ilgili kişiler için bir bariyer oluşturabiliyor.
EPİAŞ hakkında
Ancak veri sıklığı, kalitesi ve ilginçliği ile EPİAŞ Şeffaflık Platformu çok önemli bir yerde. Enerji Piyasaları İşletme AŞ (EPİAŞ), Türkiye’nin fiziksel enerji ticareti borsası. Fiziksel ticaretten kasıt ise gerçekten fiziki teslimat yapılıyor olması (tersi nakdi uzlaştırma). EPİAŞ 2015 yılında, PMUM’un yerini daha modern bir altyapı ile almak üzere kuruldu. Bu sürecin bir parçası olarak da Şeffaflık Platformu, herkesin erişimine açık olacak şekilde, önemli veriler yayınlamaya başladı.
EPİAŞ Şeffaflık Platformu hakkında
Bundan sonra kısaca Şeffaflık diyeceğiz. Şeffaflıkta Elektrik ve son 2 senedir Doğal Gaz piyasaları ile ilgili veriler yayınlanıyor. Doğal gaz piyasası çok hızlı gelişmekle birlikte henüz yeni bir piyasa. O yüzden odağımız elektrik piyasası olacak. Şeffaflık’ta ise çok sayıda elektrik piyasası verisi bulunuyor.
Elektrik Piyasalarına Kısa Giriş
Verilere geçmeden önce elektrik piyasalarına hızlandırılmış bir giriş yapmak gerekiyor. Elektrik piyasasının temelleri aşağıdaki fiziksel kısıtlara dayanıyor
- Elektrik, doğası gereği (makul seviyede ve maliyette) depolanabilir değil (ileride inşallah)
- Elektrik sisteminde üretimden fazla tüketim yapmaya çalışırsanız veya sisteme tüketimden fazla üretim gönderirseniz sistem bozuluyor (trafolar yanıyor, hatlar kopuyor veya altyapı zarar görmesin diye sistem kısmen kapatılıyor). Dolayısıyla her an için üretim = tüketim olmak durumundadır. Bu eşitliği sağlamak için yapılan işlemlere “dengeleme” denmektedir.
Bu kısıtlar çerçevesinde sürdürülebilir bir sistem oluşturmak için finansal piyasalar oluşturuluyor. Ana piyasalar Gün Öncesi Piyasası (GÖP), Gün İçi Piyasası (GİP) ve Dengeleme Güç Piyasası (DGP). Diğer piyasaları İkili Anlaşmalar (İA) ve Vadeli Elektrik Piyasası (VEP) ayrıca anlatacağım.
Gün Öncesi Piyasası (GÖP)
Adı üstünde bir gün önceden öğlen 12:30'a kadar elektrik fiyatlarının ve alım satım (eşleşme) miktarlarının belirlendiği piyasa. Piyasa katılımcıları kaç birim (1 lot = 0.1 MWh) elektriği ne kadardan almak/satmak istediklerine dair teklifler girerler. 12:30'da teklif girişi kapanır ve piyasa bu teklifleri eşleştirir. GÖP’ün sonucunda günde bir kez ertesi günün fiyatları ve eşleşme miktarları ortaya çıkar. Bu fiyatlara Piyasa Takas Fiyatı (PTF) denir. Her saat için tek bir PTF bulunmaktadır.
Örneğin diyelim ki İstanbul - Avrupa Yakası’nın elektrik tüketimi için piyasadan elektrik satın alıyorsunuz (CK Boğaziçi) ve ertesi gün saat 10:00 için 1000MWh elektrik satın almak için piyasaya teklif verdiniz. PTF 100TL/MWh çıktı. O saat için piyasaya 1000*100 = 100,000TL ödeme yapıyorsunuz.
GÖP dışında alıcı ve satıcı belli bir miktar elektriğin ticareti için aralarında anlaşabilir. Bu durumda İkili Anlaşmalar sisteminden kimin ne hacimdeki elektriği kime sattığını belirtmek durumundasınız. Ancak fiyat PTF’den farklı olabilir ve fiyatı bildirme durumunuz yoktur.
Gün İçi Piyasası (GİP)
Diyelim ki GÖP’te istediğiniz kadar elektriği alamadınız/satamadınız, veya tüketim/üretim tahmininizi revize etmek durumunda kaldınız. Eğer gerçekleşen tüketiminiz/üretiminiz piyasada yaptığınız işlemden farklı ise fiziksel sisteme bir yük oluşturma riskiniz bulunuyor. Bu yük de ne kadar yüksek olursa o kadar sorun yaratabiliyor.
Kaderinizi beklemek yerine, aynı borsa gibi, sürekli ticaret yapılan GİP’te işlem yapabilirsiniz. “GİP kapısı”, yani son eşleşme vakti ilgili saatten 1 saat önce kapanır (sona erer). GİP’te fiyatlar anlık ve eşleşme ile belirlenir. Fiyatların ağırlıklı ortalaması (AOF) referans bir fiyattır.
Diyelim ki hava çok sıcak oldu sabah 10:00 için tahminlerinizi 1100MWh olarak güncellediniz. Katılımcı GÖP’te aldığı 1000MWh üzerine 100MWh’i GİP’ten ticaret yaparak tamamlayabilir. GİP fiyatı PTF’den fazla da olabilir az da.
Dengeleme Güç Piyasası (DGP)
Elektrik fiziksel sistem üzerindeki yükten ve denge durumundan bahsetmiştik. Özellikle elektrik tüketim tahmini ve bazı (rüzgar/güneş santralleri) yenilenebilir enerji üretim tahmini kolay işler değil. Bu gibi durumlarda bazı özel üretim santralleri devreye giriyorlar. Bu santraller (ör. hidroelektrik santralleri) üretimlerini belli ölçüde arttırmak ya da azaltmak şeklinde ayarlayabiliyorlar.
Bu santraller, kapasitelerinin bir kısmını kısa sürede üretimi azaltmak (yük atmak) (YAL) veya arttırmak (yük almak) (YAT) talimatlarını yerine getirmek üzere rezerve ediyorlar ve DGP’ye katılabiliyorlar.
Bu santraller YAL ve YAT talimatlarını yerine getirmek için teklifler veriyorlar. Piyasa yöneticisi (burada TEİAŞ ama şimdilik detaya çok takılmayın) dengesizlik durumunda buradaki teklifleri ucuzdan pahalıya sıralayıp ilgili santrallere talimat veriyor. Bir saatte sistem her iki yönde de dengesizliğe gidebileceği için, net pozisyondaki nihai teklif fiyatı DGP fiyatını yani Sistem Marjinal Fiyatı’nı (SMF) belirliyor.
Piyasa yöneticisi daha sonra dengesizliğe düşen katılımcılara belli bir katsayı ile bu fiyatı yansıtıyor. Eğer katılımcı DGP’den elektrik satın almak durumundaysa (negatif dengesizlik) PTF ve SMF’nin yükseğinin 1.03 katını piyasaya ödüyor. Eğer katılımcı piyasaya elektrik satmak durumundaysa (pozitif dengesizlik), PTF ve SMF’nin düşüğünün 0.97 katı fiyatına fazla elektriğini satıyor.
Diyelim ki hava iyice sıcak oldu klimalara yüklenildi ve toplam tüketim 1200MWh oldu ve SMF de 120TL/MWh oldu. Katılımcı, eksik olan 100MWh miktarı DGP’den 100*120*1.03 = 12360TL’ye almış oldu. Eğer doğru tahmin yapıp elektriğin tamamını GÖP üzerinden almış olsaydı 2360TL daha az bedel ödeyecekti.
Dengesizlik maliyetleri son derece can yakıcı olabiliyor. Gerçi bu durumların can sıkıcılığı “dengeden sorumlu grup”lar (DSG) sayesinde düşük seyrediyor ama başka yazının konusu.
Vadeli Elektrik Piyasası (VEP)
Bu piyasa 1 Haziran 2021 tarihinde devreye girecek. Organize elektrik piyasaları dikkat edecek olursanız çok kısa vadeli. Diyelim ki bir fabrikanız var ve elektrik yoğun bir üretim süreciniz bulunuyor. 6 ay sonraya teslim bir satış yaptınız ama enerji maliyetlerinizi şimdiden sabitlemek için alternatifleriniz kısıtlı. Uzun vadeli ikili anlaşmalar yapabilirsiniz ancak elektrik fiyatı çok yükselirse sözleşmelerin yerine getirilmeme durumu bulunuyor (2018 Ağustos’ta belli bir ölçekte tecrübe edildi). Borsa İstanbul bünyesinde VİOP’ta elektrik kontratları bulunuyor ancak bunlar nakdi uzlaşmalı ve ciddi teminat talebi olduğu için derin bir piyasa değil.
VEP ise EPİAŞ bünyesinde kurulan uzun vadeli elektrik kontratları için kuruldu. Diğer kontratlar gibi fiziksel teslimat uzlaşmalı. EPİAŞ’ın bu adımı (ve teminatları nispeten makul tutması) piyasada son derece olumlu karşıllandı. Şeffaflık’ta şimdilik bu konu ile ilgili bir veri bulunmuyor.
Sonuç
Kısaca özetlemek gerekirse bütün bu finansal piyasaların ana amaçları bütün paydaşların ihtiyacı kadar elektriği almalarını veya ellerinde olan kadar elektriği piyasaya satabilecekleri bir sistem kurarak fiziksel sistem dengesini korumak ve adil fiyat oluşumunu sağlamaktır. Bunu da finansal “ödül”/“ceza” mekanizması ile sağlamaktadır.
Veri Setleri
Sizi Şeffaflık veri setleri diye kandırıp uzunca elektrik piyasaları konusunda bilgilendirdikten sonra sözümü yerine getirmenin zamanı geldi. Şeffaflık’ta kategorizasyon (sol menü) çok güzel yapılmış durumda. Ben de onu takip edeceğim.
Hemen her tablo CSV, PDF, XLS gibi formatlarda indirilebilir. İlgili ikonları tabloların altında bulabilirsiniz. Ayrıca bazı koşulları sağlayınca Web Servis (API) ile de veri çekebilirsiniz (sol menüde nasıl olacağının bilgisi var) ancak bu yazının konusu değil.
Piyasalar — GÖP
Bu kısımdaki ana veriler geçmiş PTF fiyatları ve hacimler. PTF, İşlem Hacmi (TL), Eşleşme Miktarı (MWh) ve Arz-Talep Eğrisi verileri en ilginç olanlar. İyicce uzamasın diye yukarıda teklif türlerine girmedim. Normal tekliflerin yanı sıra blok ve esnek teklifler de verebiliyorsunuz. Bir de “fiyat benim için önemli değil yeter ki alayım/satayım” diyorsanız fiyattan bağımsız teklif de verebiliyorsunuz. (Ufak bir not: YEKDEM santralleri genelde fiyattan bağımsız satış teklifi geçerler)
İkili Anlaşmalar menüsü de GÖP ile birlikte düşünülebilir.
Piyasalar —GİP
Açıkçası piyasalar arasında bu dönemde açık ara en ilginci bu piyasa. Çünkü elektrik piyasasında daha önce görülmemiş bir dinamizm ve artı değer bulunuyor. Hacmin önemli bir kısmı algoritmik ticaret ile yapılıyor diye biliyorum. Piyasa sürekli büyüyor ve gelişmeye açık.
En ilginç veriler Eşleşme Miktarı, Min-Maks Eşleşme Fiyatı ve İşlem Akışı. “Büyük veri” ile uğraşmak istiyorum, bitcoin algoritmik işlemleri beni kesmiyor diyen buradan başlayabilir.
Piyasalar —DGP
Her piyasa katılımcısı DGP’yi tadar. Bugüne kadarki çözüm bekleyen en büyük problemlerden biri sistem yönü ne olur geçmiş verisi bu piyasadan çıkar. Kısa, öz ama önemli veri setinin en ilginçleri SMF ve Sistem Yönü kısımlarıdır.
Yan Hizmetler ve Dengesizlik menüleri de DGP’nin bir parçası gibi kabul edilebilir. DSG Dengesizlik Miktarı saatlik değil de aylık yayınlansa da piyasa için kullanışlı bir veridir.
GDDK ve Piyasa Katılımcıları menüleri de Piyasalar kısmının son menüleridir. GDDK teknik bir konu olup Piyasa Katılımcıları piyasa katılımcı listesi ve özet bilgileri içerir.
Üretim
Burada piyasanın kendi verilerinden çıkıp bir miktar daha planlamaya yönelik veriler görüyoruz. Kesinleştirilmiş Günlük Üretim Planı (KGÜP) aşağı yukarı santrallerin (gün öncesinden) hangi saatte ne kadar üretmeyi planladığını içerir. Kesinleştirilmiş Uzlaştırma Dönemi Üretim Planı (KUDÜP) ise üretim santrallerinin (GİP’te işlem yaparak) gün içi düzeltmeler yaptıktan sonra dengesizliğe tabi üretim planlarını gösterir. Buradaki veriler en son hatırladığım kadarıyla bir miktar sıkıntılıydı. Bunun ana sebepleri, KUDÜP’ün KGÜP’ün üzerine yazılıyor olması ve DSG sebebiyle her santralin üretim tahminlerini güncellemiyor olması ama bu durumlar düzeltilmiş olabilir. Emre Amade Kapasite (EAK) is santrallerin o gün potansiyel olarak sağlayabileceği üretim kapasitesini içeriyor. En güzel şeylerden biri bu bilgileri santral santral görebiliyorsunuz.
Gerçekleşen Üretim kısmında iki menü var. Birincisi Gerçek Zamanlı Üretim’de bir iki saat gecikmeli olarak üretimi görebiliyorsunuz (gene birkaç saate hatta bir iki güne kadar geriye yönelik güncellemeler yapıldığı oluyordu). Uzlaştırmaya Esas Veriş Miktarı (UEVM) ise kesinleşmiş geçmiş üretimi ifade eder.
Burada kısaca uzlaştırma parantezi açmakta fayda var. Her ayın 15'inde bir önceki ay için “Uzlaştırma” açıklanır. Bunun anlamı “biz bir önceki ayı kesinleştirdik ve kapattık, al/ver işlerini hallettik” demektir. Bu bir daha geçmişteki bilgiler değiştirilmeyecek demek değildir ancak uzlaştırma rakamları kesin rakamlar olarak kabul edilir.
Lisanslı Santral Yatırımları menüsünden ise piyasaya bağlı lisanslı santrallerin listesini ve bazı bilgileri(bulunduğu il, kurulu güç, kabul tarihi vs.) bulabilirsiniz.
YEKDEM
Tüketimi atlayıp Yenilenebilir Enerji Kaynakları Destekleme Mekanizması (YEKDEM) kısmına geçtim çünkü bu da üretim ile alakalı bir menü. YEKDEM santrallerinin ana özelliği devletin yenilenebilir enerjiyi teşvik etmek için 2010 yılında başlattığı dolar ile alım garantisi içermesi. Ancak bu garantinin birim bedeli piyasa fiyatından (PTF) fazla ise devlet her uzlaştırma döneminde ekstradan verdiği her kuruşu piyasadaki tüketim tarafındaki katılımcılara ek bir bedel olarak pay etmektedir. Buna YEKDEM Birim Maliyeti denir. Piyasada vergisiz nihai fiyatlar PTF değil PTF + YEKDEM olarak hesaplanır.
Örneğin diyelim ki YEKDEM santralleri 100MWh üretti ve 20000TL garantili gelir aldılar. Piyasada satsalardı 15000TL gelirleri olacaktı. Toplam tüketim ise 200MWh oldu. YEKDEM birim maliyeti (20000–15000)/200 = 25TL/MWh olarak hesaplanarak tüketim yapan katılımcılara ayrıca bir bedel olarak eklenir.
Daha fazla bilgi için Google’a “YEKDEM nedir?” diye sorabilirsiniz. Ben muhteşem açıklayıcı bir kaynak bulamadım. Ancak Dünya’nın şu haberi durumun önemi açısından faydalı diyebilirim.
Burada Kurulu Güç, YEKDEM’e özel üretim miktarı gibi tablolar önem taşıyor. Bu kısımdaki bazı tablolar 2016'dan beri güncellenmiyor ama nedense menüde arşiv bir kısıma koymak yerine hala ortalıkta tutuyorlar.
Barajlar
Bu menüde pek çok baraj ile ilgili kapasite, aktif doluluk oranı, hacmi gibi bilgiler yer alıyor. Ancak sadece içinde bulunduğumuz günün verileri paylaşılıyor. Neden diye sorulduğunda “milli güvenlik” vs. gibi bahaneleri duymuşluğum var ama zaten her gün veri yayınlandığı için saçma bir sebep.
Tüketim
Burada da üretime paralel olarak yük tahmin planı, gerçek zamanlı tüketim ve UEÇM gibi bilgiler paylaşılıyor. Tüketici tarafında ise serbest tüketici, regüle tüketici, sayaç profil katsayıları, görevli tedarik şirketleri gibi bu yazının konusu olmayan unsurların verileri bulunuyor. Tüketici bazında bu bilgileri alamadığımız için bir tık daha sıkıcı bir veri seti bizi bekliyor.
Piyasa Mesaj Sistemi (Bakım / Arıza)
Elektrik üretim santralleri sık sık bozulabilir veya periyodik olarak bakıma girebilirler. Özellikle yüksek kapasiteli santrallerin arıza yapmaları veya bakıma giriyor olmaları piyasa ve fiyatlar açısından önemli bilgiler. Piyasa mesaj sistemi sayesinde arıza/bakım haberlerine piyasa katılımcıları en kısa sürede erişebiliyorlar.
API (Web Servis)
Elbette ki günümüzde medeni olan her şirket bu bilgileri doğrudan arayüzden almak yerine programatik bir şekilde API yoluyla almayı ve işlemeyi tercih ediyorlar. Bu sayede iş gücü verimliliği artıyor ve hata yapma olasılığı düşüyor. EPİAŞ da Şeffaflık Platformu ve diğer servisleri için geniş kapsamlı bir web servis hizmeti sunuyor. Detayları Şeffaflık’taki ilgili menüsünde bulabilirsiniz.
Sonuç
Uzunca bir yazının sonuna geldik. Elektrik piyasalarına kısa bir girişten sonra Şeffaflık’taki bana göre en önemli veri setlerini kısaca tanıtmaya çalıştım. Tabii ki bu verileri bilmek ile bu verilerden anlamlı analizler veya aksiyon alınabilir bilgiler çıkarmak farklı konular. Yine de temiz veri konusunda zengin diyebileceğimiz EPİAŞ Şeffaflık Platformu hem araştırmacılar hem de profesyoneller için güzel hizmetler sunuyor ve umuyorum uzun yıllar sunmaya devam edecektir.
Ekler
Elektrik piyasaları hakkında daha fazla bilgi edinmek istiyorum
İnternette bulabileceğiniz en iyi kaynaklar genelde EPİAŞ tarafından yayınlanıyor. Ayrıca bu verileri kullanarak yapılan ve kod içeren dökümanlar da Açık Enerji projesinde bulunabilir.
Dipnotlar
*Açıkçası kısmen Oscar Wilde’ın “We have been able to have fine poetry in England because the public do not read it, and consequently do not influence it.” sözünden çaldım.
**İBB için CRAN’de bir R paketim var — mini reklam:)
