Punta Atmak: Maskelerin Anlatıları
A Corner in the World kürasyonunda hazırlanan programıyla bomontiada ALT Emre Koyuncuoğlu tarafından yönetilen Punta Atmak performansına ev sahipliği yapıyor. Oyuncuların yanında, birbirinden farklı birçok maske de performansta başrol paylaşıyor.
Kuzgun Acar’ın Kuşlar (Soyut Kompozisyon) rölyefinin restorasyon sürecinden ilham alan Emre Koyuncuoğlu, Yasemin Nur ve Sibel Horada’nın bir araya gelerek ortaya çıkardıkları bu proje Kuzgun Acar’ın sokak tiyatroları ile birlikte, sokak hareketlerinin içinde yer alış biçiminden de etkilenilerek hazırlanıyor.
Performanstaki maskelerin yapımının esini, Kuzgun Acar’ın, Mehmet Ulusoy’un 1975’te Paris’te sahnelediği Kafkas Tebeşir Dairesi (Bertolt Brecht) için yapmış olduğu masklara dayanıyor. Metin Deniz’in sahne tasarımlarından, o kuşağın sanatçılarının bir arada üretme kültürlerinden ve sokak hareketlerinin içinden doğan tiyatro pratiklerinden etkilendiklerini söyleyen Yasemin Nur, Koyuncuoğlu ve Horada ile birlikte sahnede yer alabileceğini hissettikleri malzemeleri toplayarak prova mekanına taşıyorlar:
“Oyuncular, malzemeyi kullanarak çalışmamızı başlattılar. Onların elinde malzemeler yavaş yavaş şekillenmeye ve maskeler oluşmaya başladı. Doğaçlama çalışmaları izledik. Çıkan maskeleri, kostümleri not aldık. Metin ve karakterler oluşurken, biz de prova mekanında kurduğumuz küçük atölyede malzemeleri bulduğumuz basit yöntemlerle bir araya getirdik. Yani karakterler ve masklar bir arada, beraber evrildiler. Kafkas Tebeşir Dairesi’nin metni performansın bel kemiğini oluşturdu. Beraber köy seyirlik oyunları üzerine okuduk ve üzerine konuştuk. Provalar sürecinde Emre’nin oyunculara ve bize verdiği kavramlar ve fikirlerle maskeler ve kostümler oluştu. Emre’nin görsel hayal gücü ve yaratıcılığı bize çok yardımcı oldu.”
Punta Atmak performansı için 35 adet maske hazırlanmıştır. Her maske bir oyuncu için ve oyuncu ile beraber yapılmıştır. “Her yeni karakter ile, karakterin ifadesini bulacağı malzemenin ne olduğu sorusunu açtı. Cevaplamak ise bizim için zorlu ama en değerli yaratım süreçlerinden biri oldu.” Karakterlerin oturmaya başlamasıyla, maskelerin ve kostümlerin malzemeleri geliştirilmiş ve oyunun yapısı itibari ile, toprağa bağlı dokusal olarak doğal ham malzemeler ve onlarla kontrast oluşturacak metal hazır nesneler kullanılmıştır.
Karakterlerin bir kısmı Kafkas Tebeşir Dairesi’nden, bir kısmı ise güncel durumdan esinleniyor. Sahneler birbirinin peşi sıra serbest bir biçimde akarken, içinde bulunduğumuz durumun belki bir tebeşir dairesinde çözümleneceğini hayal etmemize olanak sağlıyor.
Oyunun sonu, Brecht’in hayal ettiğinden farklı bağlanıyor. Bebeğini geride bırakan anne ve bakımını üstlenen Gruşa’nın daire içindeki kavgaları bir dansa dönüşüyor ve Şaman’ın ortaya çıkmasıyla bütün oyuncular birlikte farklı doğal malzemeler ve özellikle tohumlardan ürettikleri seslerle müzik yapıyorlar. Nur, böyle bir finalin ortaya çıkmasında, ilham alınan kuşak ile aramızdaki belirgin bir farkın, daha fazla yaratıcı (ve çocuklu) kadının dayanışma içinde çalışmasının da bir etkisi olmuş olabileceğini belirtiyor.
Karakterleri ve maskeleri daha yakından tanımak için:
Kafkas Tebeşir Dairesi’ndeki Natella karakterinden esinlenen valinin karısı, paylaşılamayan bebeğin annesidir. Hizmetinde çok sayıda insan çalışmaktadır. Etrafındaki bu kişilere, Brecht’in Kafkas Tebeşir Dairesi’ni de yazarken kullandığı ana dili, Almanca olarak emirler yağdırır. Varis çorabı ve küçük hunilerden topukları olan ayakkabıları birer fetiş nesnesi olarak aynı anda güç ve iktidarın kırılganlığını temsil ederler. Bir elinde yüzünü gizleyen, gözleri paspastan ve fiyongu metal tel örgüden yapılmış süslü maskesini tutar. Diğer kolunun dirseğinde ise kostümünün sivri bir parçası olan huni bulunmaktadır.
Mask: paspas, elek teli, ahşap
Kostüm: huni, pencere sinekliği, lastik, çıngırak
Ayakkabılar: varis çorabı, huni, çelik destekli tabanlık
Vali karakteri Kafkas Tebeşir Dairesi’ndeki Vali Georgi Abashwili’den esinlenmiştir. Vali’nin maskı, yanındaki askerler gibi kürekten yapılmıştır. Gözleri mıknatıstandır. Onun maskesinin küreği daha büyüktür. Bu boyut farkı onun üst olduğunu belirginleştirir. Ağızları korkutucu bir şekilde kaynak aleti ile yakarak açılmıştır. Gözleri ve yüzü, iki mıknatıs arasında sarkan ve küreğe çarptıkça ses çıkaran bir zincirden oluşur.
Mask: Kürek, mıknatıs, zincir
Askerlerin maskları, Vali’ninki gibi ağız deliği açılmış birer kürek ve mıknatıs gözlerden oluşmaktadır. Bu maskların altında, askeri darbe esnasında ortaya çıkardıkları birer kağıt mask daha vardır. Beyazlıkları ve aynılıkları ile kürek arkası maskeleri askerleri tek tipleştirmektedir. Askerler kürekleri silah gibi, arama için, kürek gibi, süngü gibi kullanmaktadırlar.
Mask: Kürek, mıknatıs, kağıt mask
Darbe esnasında Vali öldürülüp evi dağılınca karısı, bebeğini alamadan kaçmış, ortada kalan bebeği ise hizmetçilerden biri himayesine almıştır. Bu, Kafkas Tebeşir Dairesi’ndeki Gruşa karakteridir. Elek, temizlik ve mutfak gereçleri ile bereketi temsil eden nar meyvesinin kabuklarından yapılmış olan maskına, bebeğin bakımını üstlenmesinden sonra, bombe biçimli kırık kabakların göğüsler gibi bezediği bir önlük eklenir.
Mask: elek, nar, paspas kumaşı, bulaşık teli, mini süpürge, tahta kaşıklar, lastik
Kostüm: sinek teli, kırık kabak parçaları, tutkal, dokuma ip
Gruşa ile savaştan evvel aşk yaşadığı bir asker, birbirlerine evlilik sözü vermiştir. Aşıkların plaka mıknatıstan kat-ı tekniğiyle kesilerek yapılmış olan masklarının üzerine yapışmış, çok sayıda metal parça bulunur. Aşıklar, birbirlerinin yüzündeki dekoratif parçaları hareket ettirebilirler ve masklar birbirine süründükçe, minik yıldızlar, daireler ve çiçekler bir masktan diğerine geçer. Aşk ve sevgi bulaşıcı ve kapsayıcıdır.
Mask: metal parçalarla kaplı plaka, mıknatıs
Damızlık kadın bir süt annedir. Gruşa’yı kollar ve bebek ile onun yanında olur. Tek göğsünde bulunan huniden sütünü damıtır. Diğer göğsü ise çivilerden oluşmuş bir yara dokusudur. Sanki kurumuş gibidir. Yüzündeki maske kat kat aşağıya doğru kayarak açılmıştır. Emzirdiği bebeklerle çoğalmış gibidir. Kendi içinde artık tek bir kişi değil, bir çok kişidir. Koruyucu ve kollayıcı olan herkese benzetilebilir. Gruşa bebek ile askerlerden kaçmaya çalışırken ve göç sahnesinde hep onun yanındadır. Onu ve bebeği korur.
Malzemeler: Kağıt masklar, metal huni, metal kova, zincir, kağıt, perçin çivileri, lastik.
Vali’nin karısı bebeğini geride bıraksa da, yavrusunun hayali onu terk etmez. Kendisi perişan bir halde, elek telinden yapılmış çok uzun pırıltılı bir etekle görünür. Bebek masklı oyuncu annenin eteğini çekip eteğin içine girer. Anne bebeğine gerçek hayatta veremediği şefkat ile kabusunda boğuşmaktadır. Kolundaki sivri huni ile bebeği okşamaya çalışır.
Bebek eteğin içine girer ve kabusu yaşamayı kabul eder. Anne kabusu olan bebeğe ninni söyleyerek uyur.
Vali’nin karısının eteği: elek teli, galvaniz tel, çıt çıt
Bebek hayali: elyaf, metal pul, kağıt mask, boya
Elekler, sahnede içinden dışarı ya da içeri baktığımız pencerelerdir. Oyun içinde içeriden dışarıya, dışarıdan içeriye bakış için belirteç işlevi görürler. Göçün işlendiği sahnelerde, geride kalan ile terk edeni ayrıştırır.
Mask: Çeşitli ebatlarda elekler
Haber vermek için kullanılan zil, hayvanı etkisiz hale getirmek için kullanılan bu tertibata bağlanmıştır. Elindeki megafon vereceği haberin ağırlığı ile ağırlaşır.
Mask: Ağızlıklı köpek tasması, bakır zil, dev huni
Faraşlar ev tipi küçük boy faraşlardır. Bıyığı çağrıştıran fırçalar, fırça çekmek anlamını da beraberinde getirir. Faraş kafalar ortalığı silip süpürürler.
Malzeme: Metal faraş, boya fırçası, kağıt klipsi, lastik, mıknatıs
Bakışla dinler ve kayıt eder. Yüzünü lastik-kauçuk ile gizlemiştir. Tek gözünde metal bir sütçü maşrapası vardır. Gözü ile sese bakar. Ellerindeki maşrapalar ile şüpheci ve sürekli takipte olan bir durum yaratır.
Malzeme: iç lastik-kauçuk, metal mangal bacaları, alet kemeri
Ülke’nin maskesi dört yüzlüdür. Her an, her yöne dikkat eder. Kafası fır döndü gibidir. Hiçbir şeyi beğenmez, hiç kimseye güvenemez. İdealisttir. Sanki kafası ile bedeni ayrışmıştır çünkü çok düşünür, her şeye kafa yorar. Elinde çanta olarak boş bir kuş kafesi tutar.
Malzeme: dört beyaz maske, beyaz plastik poşetlerden yapılmış elbise, kırmızı don, kuş kafesi
Bu üç mask, sürekli artan apartman kulelerini ve hücreleri görselleştirir.İki kaynak maskesinin camı çıkartılmış açık hali hücre kapılarındaki pencereyi düşündürür.
Mask: kaynak yaparken kullanılan maskeler
Ortak hafızadan, kadim şehir efsanelerinden, Bizans freskolarından sokağa düşmüş bir melek. Sesini duyurmaya çalışır.
Malzeme: Palmiye yapraklarını gövdeye bağlayan kabuklaşmış saplar, yaprakların gövdeye bağlandığı yerde biten tülümsü liflerden maske, ince uçlu metal huni
Sunucu kadının maskesi kat kat kağıttan oluşmaktadır. Maskesi süslü be kabarıktır. Konukların yüzünde mikrofon / sakal olarak, toz almak için kullanılan devekuşu tüyünden süpürgeler vardır. Devekuşu tüyleri, kafalarını soktukları kum yığınını hatırlatır. Sabit izleyici kitleleri ise akordeon gibi açılıp kapanan dört tane beyaz maskeden oluşur.
Malzeme: Abiler (tüylerden yapılmış toz alma süpürgeleri), büyük kağıttan çiçek parti süsü, beyaz maskeler
Yüzünde mask, bacağının etrafında eski el yapımı boya paleti durur. Paleti iktidarıdır. Tek soruyu defalarca sorar: Neden? Varoluşsal bir sorgulama olarak “neden?”, kavramsal “neden?”, rahatsız olduğu sese ithafen “neden?”, başına gelenleri anlayamadığından “neden?”…
Her sorduğunda “Neden?” sorusunun sorma nedeni değişir.
Malzeme: çiçek şeklinde kağıttan parti süsü, eski bir boya paleti
Toprak Ana doğanın, zamanın dönüştürücü olduğunu, yok ettiğini ve sonra da var ettiğini hatırlatır. Yüzü toprak ve taştan, göğsü Ekim çiçeklerinden, etekleri sargı bezlerinden yapılmıştır. Kabuk tutmuş, soğumakta olan toprağı simgeler. Bereketi içinde gizlidir. Eteklerinin sargı bezinden olması kefeni ve ölümü çağrıştırır, aynı zamanda yaraları kapatmaya ve iyileşmeye yaradığını hatırlatır. Kar altında, bahar öncesi uyuyan bereketli toprağı düşündürür. Toprak Ana’nın dansında, sessizleşen toprağın nefes alıp verişleri duyulabilir, göğsündeki palmiye kabukları, bu sessiz sesi görünür kılar.
Gruşa’nın bebeği korumak, kollamak ve bakmak için geçirdiği zamanı ve emeği ve kendisindeki dönüşümün altını çizer.
Mask: toprak, taş, tutkal
Kostüm: palmiye kabukları, kurumuş çiçekler ve yapraklar, şerit sargı bezleri
Gruşa kucağındaki bebekle gidecek başka yer bulamayıp abisinin evine sığınır. Ancak abisinin hanımı bundan hiç hoşlanmaz. Hayat şartları iki kişi için bile yeterince zordur. Hanımı, her an Gruşa’nın abisinin burnunun dibindedir. Ona mesafe, alan bırakmaz. Tartışırlar ve nihayet, beslemek zorunda kaldığı bu iki boğazdan kurtulmanın yolunu Gruşa’yı evlendirmekte bulurlar.
Birbirine burundan bağlı ve yüz şekilleri birbirine kaynaşmış maske seyirciye döndüğünde seyircinin yüzün içini görebildiği -maskeyi tersten seyredebildiği- iki kağıt maske ile oluşturulmuştur. (Maske bir kişinin taşıdığı fakat iki kişinin kullanması düşünülerek yapılmıştır.)
Malzeme: palmiye kabuğu, birbirine yapıştırılmış iki adet beyaz maske
Asker aşkının yolunu gözleyen Gruşa, yengesinin zoru ile babasız olan çocuğu köyde dikkat çekmesin diye bu kareye girer. Bu göstermelik bir evliliktir. Nasıl olsa damat, ölüm döşeğindeki bir hastadır. Bu nedenle yüzünde, elektrik bandı ile yapılmış bir çarpı işareti vardır. Yenge ile anlaşan kaynana, siyah maskesi, siyah baş örtüsü ve boynundan sarkan taşları ile hasta oğlunu çekiştirerek düğün karesine getirir. Bütün bu karakterler, bir kompozisyon oluşturarak poz verirler. Arkada töreni yöneten sarhoş rahip de bu sahneye El Greco’nun Maniyerist resimlerinden sahneye girmiş gibidir.
Kaynana: yarım siyah mask, siyah bez baş örtüsü, boyunda iplere bağlanmış taşlar
Damat: yüzde çarpı şeklinde siyah bant, cinsel organının üzerinde esparto peruk askısı
Keşiş: kangal köpek tasmadan dikenli taç
Valinin karısı ve Gruşa, savaştan sonra karşılaşıp bebek üzerinden bir kavgaya tutuşur. Kafkas Tebeşir Dairesi’nin konusunu oluşturan bu meseleyi bir süreliğine yargıç atanan ve hep ezilenden yana olan Azdak çözecektir. Yargıç adaletin simgesindeki gibi bir kadındır. Gözleri kapalıdır. Önlüğünde bir sağa bir sola kaydırdığı pullarla bir karar vermeye çalışır. Kafasının üzerinde dengede duran süpürge sapı da yargıcın kararının göreceliğini hatırlatır. Bebek kime gidecektir? Onu doğurana mı, yoksa emek verene mi?
Malzeme: Mıknatıs plakadan önlük, mıknatıs plakadan maske, eşarp mıknatısları, baş terazisi olarak bir süpürge sopası
O iyileştici, bütünleştiricidir.
Oyun şamanın ritmi başlatması ile de sonlanır.
Malzeme: saman, kuş tüyü, tohum ve kabuklar
