ТЭМЦ эсвэл ЗУГТ (Fight-or-flight response)
“Тэмц эсвэл зугт” хариу үйлдэл гэж юу вэ?
Товчхондоо стресстэй эсвэл аюул түгшүүртэй байдалд ороход бие физиологид автоматаар илрэх хариу үйлдлүүдийг хэлнэ. Стресс, аюул заналд орсноо ойлгосноор симпатик мэдрэлийн систем идэвхжиж бие махбодыг “тулалдах эсвэл зугтахад” бэлдэх хариу урвалыг өдөөдөг байна.
Амьд гарах боломжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор хувьслын явцад бие махбод ийнхүү дасан зохицжээ. Эрт дээр үед тан руу араатан амьтан дайрлаа гэж төсөөлье.
Аюул ослыг мэдэрснээр амьд гарахын тулд та тухайн араатантай тэмцэх эсвэл түүнээс зугтах сонголтыг хийнэ. Аль ч сонголтын үед танд хурд, хүч, сонор сэрэмж, хурдтай шийдвэр гаргалт хэрэгтэй болно. Иймээс амьд үлдэхийн тулд таны бие махбод тухайн цаг мөчид амин чухал шаардлагатай арга хэмжээг авч булчин, зүрх, тархи зэрэг хэсгүүдэд энергийг нэмдэг байна.
Уг нэр томьёог (Fight-or-flight) Уолтер Каннон 1920-д онд анх ашигласан бөгөөд амьтад аюул заналхийлэлд өртсөн үед мэдрэлийн системийн дохионы дагуу биед олон тооны хариу үйлдэл илэрч тухайн амьтныг тулалдах эсвэл зугтахад бэлтгэдэг гэжээ.
Тухайн араатнаас зугтсан ч, тулалдсан ч энэ бүхэн хэсэг хугацаанд л үргэлжилнэ. Та нэгэнт аюулгүй болсон тохиолдолд бие махбод тань хэвийн байдалдаа орж, энгийн үеийнхээрээ ажиллах ба энэхүү гэнэтийн бөгөөд богино хугацааны стресс таны биед онц хор хөнөөл учруулахгүй.
Гэвч орчин үеийн нийгэм, амьдралын хэв маяг нь урт хугацааны, байнгын стрессийг бий болгож тархинд аюул заналын дохиог тасралтгүй илгээснээр, тэмц эсвэл зугт хариу үйлдэл урт хугацаанд үргэлжлэн идэвхжиж хүний эрүүл мэндэд ихээхэн сөрөг нөлөөг үзүүлж байгаа ажээ. Үүнийг тайлбарлахын тулд эхлээд ТЭМЦ эсвэл ЗУГТ хариу үйлдлийн үед буюу стресст орсон хүний бие хэрхэн ажиллах талаар тайлбарлая.
ТЭМЦ ЭСВЭЛ ЗУГТ ХАРИУ ҮЙЛДЭЛ ХЭРХЭН ЯВАГДДАГ ВЭ?
- Аюул занал, стресс, хор хөнөөлтэй нөхцөл байдалд орох
2. ТАРХИ — Аюулын тухай дохио Амигдалад очно. Аюулыг мэдэрсэн амигдала гипоталамус руу дохио илгээдэг. Гипоталамус симпатик мэдрэлийн системийг идэвхжүүлнэ.
3. БӨӨРНИЙ ДЭЭД БУЛЧИРХАЙ — Эпинефрин дааврыг (адерналин) цусны урсгал руу шахах бөгөөд адерналин цусанд эргэлдсэнээр физиологийн өөрчлөлтүүдийг авчирдаг байна. Кортизол ялгарч биеийг сэрэмжтэй, цовоо байхад тусална. Харин аюул өнгөрөхөд кортизолын хэмжээ багасаж парасимпатик мэдрэлийн систем хариу үйлдлүүдийг бууруулдаг байна.
СТРЕССИЙН ҮЕД БИЕ МАХБОДОД ГАРАХ ХАРИУ ҮЙЛДЛҮҮД
- Зүрхний цохилт нэмэгдэх, титэм судас тэлэх – Цусны урсгал эрчимжих бөгөөд зүрхэнд очих хүчилтөрөгчийн хэмжээг нэмэгдүүлнэ.
- Булчинд очих цусны эргэлтийг нэмэгдэж хоол боловсруулах эрхтэнд очих цусны эргэлт багасах – Ингэснээр тухайн цаг мөчид тулалдах эсвэл зугтан гүйхэд чухал үүрэгтэй булчингууд илүү сайн ажиллах нөхцөл бүрдэж байна.
- Уушгины гуурсан хоолой тэлж, амьсгалах давтамж нэмэгдэх – Амьсгалын давтамж нэмэгдсэнээр цусанд хүчилтөрөгчийн хэмжээг ихсэх бөгөөд илүүдэл хүчилтөрөгчийг тархи руу илгээснээр илүү сэрэмжтэй байдлыг нэмж харах, сонсох зэрэг мэдрэмжүүд илүү хурц болно.
- Цусны эргэлт багассанаар арьс цайх эсвэл улайх – Булчинд очих цусны эргэлт нэмэгдэж, тухайн мөчид амин чухал шаардлагагүй захын хэсэг зэрэгт цусны эргэлт багассанаар арьсны өнгө цайх
- Нүдний хүүхэн хараа томрох – Хүүхэн хараа томорч ойр тойрноо илүү сайн харах боломжийг нэмэгдүүлдэг байна.
- Цусан дах сахрын хэмжээ ихсэх, өөхийг энерги болгон хувиргах, амин чухал бус дархлааны тогтолцооны үйл ажиллагааг муутгах
- Түүнчлэн чичрэх, салганах, хөлс гарах зэрэг шинжүүд илрэх
Сэтгэл зүйн хувьд түргэн сэтгэх, анхаарал төвлөрөх чадвар нэмэгдэж, аюул, стрессийн эх үүсвэрт анхаарлаа төвлөрүүлэх, тэмцэх эсвэл зугтах арга замуудыг хайх боломжийг нэмэгдүүлэх
БОГИНО БА УРТ ХУГАЦААНЫ СТРЕСС
Богино хугацааны стрессийн үед “ТЭМЦ эсвэл ЗУГТ” хариу үйлдэл идэвхэжсэн ч тодорхой хугацааны дараа аюул занал өнгөрч, стресс буурахад бие махбод эргэн хэвийн болно. Аюул өнгөрөхөд адерналин, кортизолын хэмжээ буурч, зүрхний цохилт, цусны даралт хэвийн түвшинд хүрч, биеийн бусад хэсгүүд энгийн үе шиг ажиллах ёстой. Энэхүү богино хугацаанд үүссэн гэнэтийн стресс таны бие махбодод сөрөг, хортой нөлөө үүсгэхгүй.
Харин та ажил, сургууль, хүн хоорондын харилцаа, нийгмийн сүлжээ зэргээс байнгын стресстэй байдаг бол тархи аюулыг үргэлжлүүлэн мэдэрсээр, амигдала дохиогоо илгээсээр байх болно. Улмаар кортизол болон бусад дааврууд ялгарсаар байх бөгөөд таны бие байнгын тэмцэх эсвэл зугтах байдалд бэлтгэлтэй байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, танд тусалж аюулыг давах “ТЭМЦ эсвэл ЗУГТ” хариу үйлдэл эсрэгээрээ танд хөнөөлтэй болж хувирна. Энэхүү байдал урт хугацаанд үргэлжилснээр дараах эрсдэлүүд, шинж тэмдгүүдийг үүсгэнэ.
УРТ ХУГАЦААНЫ СТРЕССИЙН ҮР ДАГАВАР
- Сэтгэл түгшүүр
- Сэтгэл гутрал
- Хоол боловсруулах системийн доголдол
- Толгой өвдөх
- Булчин чангарах, өвдөх
- Зүрхний өвчлөл, зүрхний шигдээс, харвалт
- Нойрны асуудлууд
- Жин нэмэх
- Дархлаа муудах
- Ой тогтоолт болон төвлөрөлтийн асуудлууд
Иймээс ч аль болох стрессгүй байхыг хичээх, стрессор буюу стресс үүсгэгчидтэй зөв аргаар тэмцэх нь чухал байгаа билээ. Дараагийн удаад стресс, түүнтэй тэмцэх талаар бичих болно оо.
Зарим судлаачид тэмцэх эсвэл зугтах (fight-or-flight) нь хариу үйлдлийг бүрэн илэрхийлэхгүй гээд fight, flight, freeze (fight-flight-faint-or-freeze) гэх мэт хувилбарууд дэвшүүлснийг дурдаад өнгөрье.
Walter Bradford Cannon (1915). Bodily changes in pain, hunger, fear, and rage. New York: Appleton-Century-Crofts. p. 211.
Understanding the stress response. Chronic activation of this survival mechanism impairs health. Harvard Health Publishing. July 6, 2020.
Kendra Cherry (2022). How the Fight-or-Flight Response Works. VeryWellMind.
How stress affects your health. American Psychological Association. https://www.apa.org/topics/stress/health. Accessed March 19, 2021.
