Piše: Siniša Stanić
U najprestižnijem svjetskom muzeju savremene umjetnosti, njujorškom MoMA (Museum of Modern Arts), od sredine jula otvorena je izložba o jugoslovenskoj arhitekturi “Toward a Concrete Utopia”, koja prvi put nakon krvavog raspada SFRJ 1990-ih godina baca fokus svjetske, ovaj put umjetničke, javnosti na tu, sada nepostojeću državu, koja je za jedne predstavljala brutalnu tamnicu naroda, a za druge ostvarenje utopije i mosta između Istoka i Zapada.
Naslov izložbe je dvosmislen i u sebi krije DUALIZAM, koji je i prema autorima izložbe, jedna od osnovnih karakteristika jugoslovenskog društva, a koji se reflektovao, naravno i kroz arhitekturu i dizajn. Riječ “concrete” znači “konkretna”, ali može da znači i “betonska”, što odlično oslikava “pogled sa Zapada” na bivšu Jugoslaviju i njene tekovine — od divljenja do cinične osude.
Autori izložbe u svom katalogu donose i kratku istoriju Jugoslavije, u kojoj je kao jedan od ključnih momenata naveden Titov odlučan raskid sa Staljinom i Rusijom 1948. godine, od kada ova zemlja nastavlja sa svojim jedinstvenim razvojem i procvatom, koji simbolišu elementi socijalističkog Istoka i kapitalističkog Zapada… Da bi sve bilo dramatično prekinuto 90-ih godina ratom, dobro potpomognutim i sponzorisanim i sa Istoka i sa Zapada.
Da je dualizam zaista bio prisutan, podsvjesno ili svjesno, u idejama i djelima jugoslovenskih arhitekata, najbolje se vidi na nekim od najpoznatijih ex-Yu arhitektonskih “čuda”, poput spomenika palim borcima u bici na Sutjesci Miodraga Živkovića ili Trgu revolucije Edvarda Ravnikara u Ljubljani.
Ova odlično pripremljena i sjajna izložba izazavala je priličan odjek u svjetskim medijima, pa je interesantno malo prelistati tekstove objavljene u nekim od najpoznatijih svjetskih publikacija.
Njujork tajms navodi da je “Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948–1980” izvanredna nova izložba u Muzeju moderne umjetnosti, “koja nas vraća u ovu nestalu socijalističku državu, čija je poslijeratna arhitektura imala sve elemente i postignuća arhitekture SAD, Brazila, Japana i drugih svjetskih centara arhitekture toga vremena.”
Američki list navodi da, iako na pojedinim mjestima “malo previše koketira sa jugonostalgijom i socijalističkim šikom”, ova “skladna, neprestano iznenađujuća izložba način je kako MoMA treba da nastavi da gleda izvan svojih tradicionalnih geografskih zaljubljenosti, i da ‘roni’ u područja koja su premalo istraživana.”
Njujork tajms piše o Jugoslaviji, kao “falsifikatu nastalom iz ruševina Prvog svjetskog rata” i jednostranačkoj socijalističkoj državi nakon Drugog svjetskog rata, da bi nakon Titovog odlučnog “NE” Staljinu 1948, polako počela da se uobličava u konkretnu (betonsku) utopiju.
“Akcijski balans zemlje između Istoka i Zapada, između slobode i autoritarnosti, odigrao se u arhitekturi hrabre individualnosti, iako je utjelovila kolektivne ambicije koje su Jugoslaveni nazvali ‘socijalni standard’”, navodi list.
CNN u tekstu posvećenom arhitektonskom naslijeđu nekadašnje Jugoslavije podsjeća da je Jugoslavija 1. januara 1967. godine “prigrlila svijet”, jer su od tada stranci mogli bez vize da uđu u nesvrstanu socijalističku državu i dok su se turističke agencije, posebno u Britaniji, takmičile da odvedu što više turista na plaže Jadranskog mora, “hoteli su nicali brzinom aviona JAT-a”.
Novi hotelski kompleksi, arhitektonski vrlo ambiciozni, često su bili samo malo manji od samog grada, navodi autor teksta na CNN-u, a među najspektakularnijima pominje hotel Haludovo na ostrvu Krku, čiji je investitor bio Bob Gučione iz Bruklina, izdavač i vlasnik magazina “Penthouse”.
Otvoren 1972. godine, hotel je bio vrlo skup, potpuno posvećen hedonizmu. Sa oskudno obučenim djevojkama koje su služile pića i arhitektonskim rješenjima Borisa Magaša, podsjećao je na set iz filmova o Džejmsu Bondu i to u socijalističkoj zemlji. Haludovo je bankrotirao godinu dana nakon otvaranja, da bi ga nešto kasnije država ponovo otvorila.
Hotel je dosta stradao tokom rata 1991. godine kada je služio kao kamp za izbeglice, da bi 1995. godine bio prodat i šest godina kasnije zatvoren i od tada propada.
CNN podsjeća da širom nekadašnje Jugoslavije postoje spomenici koji svjedoče o naizgled kontradiktornim vrijednostima “Titove socijalističke konfederacije”, a koje je zadesila slična sudbina kao i Haludovo.
“Titova Jugoslavija, bez obzira koliko bila autoritarna u svojoj srži, bila je pokušaj da se pronađe treći put između sumornog sovjetskog socijalizma i glamuroznog osjećaja slobode koji je dolazio iz Amerike”, navodi CNN.
Švajcarski fotograf Valentin Jeck specijalno za ovu izložbu u MoMA muzeju uradio je seriju fotografija spomenika i monumentalnih objekata iz bivše Jugoslavije.
Tokom zadnje dvije godine Jeck je putovao nekoliko puta u Hrvatsku, Srbiju, Sloveniju, BiH, Makedoniju i Crnu Goru, gdje je zabilježio fascinantne slike.
“Imao sam odličnu pomoć lokalnih savjetnika, koji su takođe bili uključeni u izložbu”, kaže Jeck. Tokom svojih posjeta on je pronašao mnoge strukture u lošem stanju, ali, prema njegovom mišljenju, stari i oštećeni beton učinio je fotografije zanimljivijima.
“Sirove konstrukcije betona vrlo su fotogenične. Sviđa mi se patina, naročito činjenica da nisu obnovljeni i da su u izvornom stanju”, kaže Jeck.
Izložba “Toward a Concrete Utopia” sadrži više od 400 nacrta, maketa, filmova i fotografija, a jedan od zanimljivijih eksponata je čuveni “crveni kosk” K 67, djelo slovenačkog dizajnera Saše Mahtiga, koji se kod nas donedavno mogao vidjeti skoro na svakom ćošku, a u kome se prodavao burek, pomfrit, hot-dog…
Autori izložbe su kustos za arhitekturu MoMA muzeja Martino Stierli i profesor arhitekture na Univerzotetu u Floridi Vladimir Kulić, a izložba će biti otvorena do 13. januara 2019. godine.
