Schaamte over je boodschappentas, vliegvakantie en zwangerschap

‘Groene schaamte’ is de term voor de schaamte die je ervaart als gevolg van de impact van je handelingen op het klimaat. Schaamte voor de plastic boodschappentas, de reis naar Thailand, en, wie weet, in mijn omgeving gaat het ook wel eens over het egoisme van de wens kinderen te krijgen. Wat ik interessant vind is de term die Shakespeare bedacht voor jaloezie: het groene monster.

Groene schaamte en het groene monster. Emoties met een gelijke kleurcodering– hoewel er getwist wordt onder wetenschappers of jaloezie een emotie is, of een mengsel van verschillende emoties. Jaloezie en klimaat zouden ook iets met elkaar te maken kunnen hebben: mensen meten zich vaak af aan anderen – en willen dan net iets meer. Een betere auto, mooiere vakantiekiekjes, meer in plastic verpakte komkommers uit de supermarkt. Intuïtief klinkt het aannemelijk dat er een connectie te maken valt tussen jaloezie, onnodig koopgedrag en verdere klimaatverandering.

Op 18 december bespraken Martha Claes, Katrien Schaubroeck en ik onze artikelen over schaamte voor het essayistische tijdschrift Streven. Na een uiteenzetting van onze artikelen volgde een gesprek met elkaar en het publiek.

Interessante opmerkingen en vragen uit het publiek waren onder andere over schaamte als barometer van iemand sociale ontwikkeling, schaamte dat in Europa vluchtelingen sterven, en of schaamte voor Zwarte Piet en dierenmishandeling niet een beetje de lol van het leven haalt.

Het moet wel leuk blijven

Om te beginnen bij het makkelijkste: haalt schaamte over in racistische karikatuur rondhupsen op de basisschool (zwarte piet is racisme) of schaamte over op een olifant rijden op je vakantie in Thailand (dierenmishandeling en co2 uitstoot) niet alle plezier weg uit het leven? Ja, misschien wel.

Kijk naar de pijn, overuren, en slechte werkomstandigheden van de kindertjes in de fabriek die maken dat we in het Westen elke maand nieuwe hippe shirts kunnen kopen. Daar over zeuren of daar te lang bij stil staan kan opgevat worden als levenslust vernietigende politieke correctheid. Het kan ook opgevat worden als een reële inschatting van de kosten van jouw comfortabele levenswijze.

Daar naar kijken lijkt me niet verkeerd.

Maar hoewel ik ongemak niet wil vermijden, pleit ik niet voor schaamte.

Heeft schaamte betekenis in moraliteit? We kunnen de ervaring van schaamte niet wegredeneren. Wel kunnen we kijken naar de rol die die ervaring kan spelen, en of dat een positieve of negatieve rol is. Ik denk dan dat schaamte een negatieve rol speelt, om redenen die ik in mijn artikel uiteenzet.

Schaamte als barometer voor iemands sociale ontwikkeling

Alledrie de bijdragen, en ook de inleidende lezing van Nynke van Uffelen, waren voornamelijk negatief over schaamte. De lezing van Katrien begon met een anekdote over haar zoontje die de goudvis geaaid had en zich daarna zo schaamde dat hij amper aan zijn mamma durfde te vertellen waarom de juf zo boos op hem was. Schaamte, concludeerde Schaubroeck, gaat over falen als hele persoon. Negatief dus. Uit de zaal kwam de vraag of een ouder zich ook niet terecht zorgen zou maken als een kind volledig schaamteloos zou zijn; schaamte is immers ook een soort barometer voor iemands sociale ontwikkeling.

Ik denk dat schaamte inderdaad een barometer kan zijn voor de mate waarin een kind zich wat aantrekt van de sociale omgeving. Zonder schaamte kan gelijk zijn aan weinig empathie, geen inlevingsvermogen, of het niet kunnen herkennen van sociale normen zijn. Die eerste twee zijn niet al te positief – maar het niets aantrekken van sociale normen is niet per definitie problematisch. Er zijn immers heel veel sociale normen die over de tijd veranderd zijn, en ook veel die we veranderd willen zien.

Schaamte om onderdeel te zijn van een groep

Ik vond de opmerking dat de schaamte zoals we die tot dan toe naar voren had gebracht, inderdaad individueel was en daardoor misschien negatief, een terechte. ‘Waarom niet praten over dat we ons moeten schamen dat er mensen sterven in een koelcel terwijl ze onderweg zijn naar een leefbaar bestaan?’

Toch zijn er ook bij dit ‘collectieve schaamte’ voor mij kanttekeningen die maken dat het geen emotie is met een positieve gedragsprikkel. Want wat is de ethische relevantie van je schamen voor je groep? Politiek vind ik het interessant, collectieve schaamte. Maar of je een beter mens wordt als je aangespoord wordt je te schamen voor de groep waar je deel van uit maakt, dat betwijfel ik.