Merkez Bankacılığı ve Ortaya Çıkışı
Bu yazımda kısaca merkez bankacılığının ortaya çıkış nedenlerine ve ülke ekonomisindeki düzenleyici rolüne değineceğim.
Finansal sistemde zamanla ortaya çıkan nihai kredi veren kurum ihtiyacı, “Merkez Bankacılığı”nın ortaya çıkmasını sağlamıştır. Merkez bankaları ülkelerin para basımı yanında para politikalarının uygulayıcısı ve ekonomilerin etkin işleyişini sağlayan bankalar üstü kurumlardır.
Aslında bu yazıyı yazmadan önce neden bankalara ihtiyacımız olduğu ve bankaların risklerini nasıl yönettiklerine değindiğim bir yazı ile merkeziyetsiz finansta riskleri yönetirken bankacılık sektöründen alabileceğimiz öğütler konularını içeren bir yazı dizisi planlamıştım. Ancak doğru girizgahın tarihçe ile olmasa da amaç-sonuç ilişkisini kurarak yapılması gerektiğini düşündüm.
Bu nedenle gelin birlikte finansal sistemde önce merkez bankacılığın yerini inceleyelim ve ardından risk yönetimi ve merkeziyetsiz finans (DeFi) üzerine konuşalım.
Merkez bankaları son borç verme mercii olarak kaynakları ile ülkenin ekonomisini sağlamaktan sorumludur. Merkez bankası ülkenin bankacılık sisteminin çökmesini engelleyici bir görev üstlenmektedir.
Merkez bankaları, bir ülkenin para politikasını yürütür ve genellikle düşük enflasyonu ve istikrarlı GSYİH büyümesini sürdürmekle zorunlu kılınan para arzını kontrol ederler. Makro bazda, merkez bankaları bir ekonomide borçlanma ve borç verme maliyetini kontrol etmek için faiz oranlarını etkiler ve açık piyasa işlemlerine katılırlar. Mikro ölçekte ise ticari bankaların rezerv oranını belirler ve gerektiğinde borç verirler.
Örneğin Türkiye Merkez Bankasının genel olarak görevleri şunlardır*:
- Ülkenin ihtiyacı olan para basımını yapmak,
- Ekonomik kalkınmaya destek olmak,
- Yurtiçinde faizleri belirlemek,
- Hazine işlemlerini yapmak,
- Yurtiçi bankalar arası para piyasası işlemlerini gözetmek,
- Ülkenin parasının değerini korumak, yani istikrarı sağlamak,
- Döviz fiyatlarını tespit ve ilan etmek,
- Ülkenin ihtiyacı olan dövizlerini bulmak, borçlanmak, tutmak, gerekli yerlere ödeme ve transferlerini sağlamak,
- Reeskont ve avans işlemleri yapmak,
- Ülke altın ve döviz rezervlerini yönetmek,
- Finansal sistemde istikrarı sağlayıcı ve para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirleri almak,
- Türk Lirasının hacim ve tedavülünü düzenlemek,
- Ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak,
- Sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlamak,
- Ödemeler için elektronik ortam da dahil olmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek,** (TCMB Kanunu Md.4 I-/f)
- Mali piyasaları izlemek,
- Bankalardaki mevduatın vade ve türleri ile özel finans kurumlarındaki katılma hesaplarının vadelerini belirlemek.
Merkez bankaların temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır.
Merkez bankası genellikle fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirler. Merkez bankaları, genellikle bağımsız yapıda olsalar dahi fiyat istikrarını sağlama amacı ile çelişmemek kaydıyla hükümetin büyüme ve istihdam politikalarını desteklerler.
Merkez bankaları genellikle görevlerini bağımsız olarak yürütürler. Merkez bankası bağımsızlığı, merkez bankalarının hükümetin etkisinden ne kadar uzak olduğunun bir ölçüsüdür.
Bağımsızlık fonksiyonu önemlidir çünkü araştırmalara göre , bir merkez bankası ne kadar bağımsız olursa, büyüme ve istihdam hedeflerine zarar vermeden izin verdiği enflasyonun o kadar düşük olmaktadır.
Banka, fiyat istikrarını sağlamak amacıyla kanunda belirtilen para politikası araçlarını kullanmaya, uygun bulacağı diğer para politikası araçlarını da doğrudan belirlemeye ve uygulamaya yetkilidir. (TCMB Kanunu Md.4/I-c) İşte bağımsızlık fonksiyonlarının asıl kendisini gösterdiği nokta da burasıdır. /Araç bağımsızlığı fonksiyonu. Merkez bankası bağımsızlığı, para politikasını belirleyenlerin, politikanın yürütülmesinde doğrudan politik veya hükümet etkisine sahip olmama özgürlüğünü ifade eder.
Merkez bankalarının fonksiyonları ve bağımsızlığı ile ilgili daha fazla bilgi almak için aşağıdaki 1995 basımı IMF kütüphanesinde bulunan kitabı inceleyebilirsiniz. :
Merkez bankalarının bağımsızlığı konusunda da çeşitli tartışmalar bulunmaktadır ancak genel hatlarıyla merkez bankalarının varlık nedeni ile fonksiyonlarını anlayabilmek için bu bilgiler bir sonraki konuya geçişimiz için şimdilik yeterli diye düşünüyorum.
Bundan sonraki yazımda ise;
Neden Bankalara İhtiyacımız var? Bankalar hiçbir zaman kaybeden taraf olmaz mı? Bankalar Risklerini Nasıl Yönetiyorlar? konularına açıklık getirmeye çalışacağım.
*1211 sayılı TCMB Kanunu Md.4/I-II (Merkez Bankasının Temel Görev ve Yetkileri):
**Merkez bankalarının dijital paraları ve araçları kullanması hakkında ileri tartışmaların dayanak noktası.
