Sosyal Fayda Odaklı Tasarım
Günümüzde artan sosyal sorunlar, endüstriyel toplumu karakterize eden teknoloji odaklı paradigmayı, bilgi ve hizmet temelli yenilikçi bir yaklaşıma dönüştürmektedir. Bu bağlamda sosyal fayda ve tasarımın daha teorik bağlamda ilişkilendirilmesi, farklı ihtiyaç ve kaynakları birbirine bağlamak, kamu, özel sektör, akademi, sivil toplum ve bireylerin ortak olduğu bir sistemsel öneri ile mümkün olmaktadır.
“Sosyal fayda odaklı tasarım” olgusal boyutuyla daha geçmişe dayanmakla birlikte kavramsal tartışmalar son on yılda artış göstermiş, kavramın adlandırılması ve kapsamı hakkında farklı yaklaşımlar geliştirilmiştir. Farklı yaklaşımları vurgulayan öncülerin kavramı benzer bir amaçla ele aldığı ve temelde tasarım ve tasarımcının toplum ve sistemleri değiştirici ve/veya dönüştürücü etkisine vurgu yaptığı görülmektedir.
Victor Papanek, sosyal sorumluluk sahibi tasarım (socially responsible design) yaklaşımı ile tasarımcıların sosyal, çevresel, ekonomik ve etik boyutları kapsayan bir anlayışla ihtiyacı olan insanlara yönelik daha sürdürülebilir bir dünya için tasarım yapması gerektiğini ifade etmektedir. Manzini ise buna ek olarak kavramı teknoloji boyutu kapsamında ele alarak sosyal yenileşim için tasarım (design for social innovation) olarak adlandırmaktadır. Fuad Luke, Di Salvo, Julier, Thorpe ve Markussen ise kavramı siyasal boyutuyla tartışarak tasarım aktivizmi (design activism) olarak kavramsallaştırmaktadır. Bunun yanı sıra kavramsal tanımlamalar bölgesel olarak farklılık göstermektedir. Sosyal fayda odaklı tasarım olgusu Birleşik Krallık’ta toplumsal tasarım (social design), ABD’de ise geçiş tasarımı (transition design) olarak adlandırılmaktadır. (Akdur ve Kaygan, 2016)
Bu farklı yaklaşımlar sistem içinde veya dışında konumlanan duruşlarına, odaklarına, amaçlarına, yaratmayı hedefledikleri etkilere, kapsadıkları boyutlara ve benimsedikleri yaklaşımlara göre benzerlik ve farklılıklar içermektedir. Sosyal fayda odaklı tasarım temelde tasarım çıktısı olan ürün ve hizmetlerin daha büyük sistem yeniliklerinin bir parçası olarak algılanması ve dolayısıyla bu anlayış ile tasarlanmasını gerektirmektedir.
Sosyal fayda odaklı tasarım, doğası gereği çözüm sunmayı hedeflediği problemin oluştuğu bölgeye sosyo-ekonomik koşulları çerçevesinde yerel odaklı çözümler geliştirmektedir. Sosyal faydanın üretilmesini ve yayılmasını teşvik etmekte ve yenileşimin gerçekleşebilmesi için tasarım düşüncesi ve bilgisini kullanmaktadır. Bu bağlamda tasarım ve tasarımcının da rol ve kimlikleri dönüşüme uğramaktadır.
Tasarım ve tasarımcının toplumları etkileme, değiştirme ve dönüştürme gücü, mevcut sistemleri sorgulama, bozma ve yenileme potansiyelinin olduğunu ifade eden birçok araştırmacı tasarımda sosyal sorumluluk boyutuna vurgu yapmaktadır. Papanek, tasarımcıların “insanları sahip olmadıkları paralarla ihtiyaçları olmayan ürünler almaları için ikna etmeye dayalıdır” (Papanek, 1985)” olarak ifade ettiği pazar odaklı sistemin dışına çıkarak sosyal sorunlara odaklanması ve bu sorunları çözüm getiren tasarımlar yapması gerektiğini ifade etmektedir.
Tasarımın sosyal sorumluluk bağlamında tartışılması, tasarımcıların proaktif bir yaklaşım ile kendi duyarlılıklarının harekete geçirdiği çözüm odaklı tasarımlar yapması gerekliliğini gündeme getirmektedir. Bu noktada tasarımcının bu sistemde mevcut zorluklara, sürdürülebilirlik ve yararlılık konularında sistemlerin anlaşılması ve şekillenmesinde katkısının önemi vurgulanmaktadır.
Sosyal fayda odaklı tasarım, katılımcı ve işbirlikçi yaklaşımları kullanarak ortak yaratıcılığı ve işbirliğini destekleyen bir süreç önermektedir. Tasarım sürecindeki bu kolektif yaklaşım, tasarımın yol gösterici olduğu dönüşüm uygulamalarının çekirdeğini oluşturmakta ve sosyal sorunların çözümünde demokratik bir ortaklığı gerektirmektedir. İlgili alanının çeşitli paydaşları ile iş birliği içerisinde değişimi hedefleyen ve toplumsal ihtiyaçların tasarım pratiklerini yönlendirdiği bir süreçtir.
Sonuç olarak, sosyal fayda odaklı tasarım “toplum için toplum ile birlikte tasarlama” odağında, hem sosyal sorunun etkilenicisi için çözüm önermekte, hem de multidisipliner tasarım süreçleri ile nihai tasarım çıktısının niteliğine olumlu etki etmektedir. Tasarım ve toplum ilişkileri irdelendiğinde tasarımcıların görev tanımlamaların dışında birer sosyal aktör olarak konumlandıkları gözlemlenmektedir. Sosyal fayda odaklı tasarım, yaratıcı toplumlar ve tasarım ilişkilerinin ürün merkezli yapılardan çok hizmet temelli ürün-hizmet yapıları üzerinden şekillenmesini ve tasarımcıların sosyal bir değişimin parçası olma amacını benimsemesini tetiklemektedir.
Kaynaklar
Selin Gürdere Akdur ve Harun Kaygan (2019). Social Design in Turkey through a Survey of Design Media: Projects, Objectives, Participation Approaches, The Design Journal, DOI: 10.1080 / 14606925.2018.1560592
Papanek, V. (1986). Design for the Real World: Human Ecology and Social Change. A.B.D: Academy Chicago Publishers.
