Kafatası Sembolünün Anlamı
Her sembol kendi döneminden bir düşünceyi anlatır. Kafatası sembolünün ölüm ve yaşam betimlemesinin dışında bir çok sembolik anlamı bulunmaktadır. Nitekim Maya, İnka ve bazı Afrika uygarlıklarında Mısır, Hindistan gibi ülkelerde kafatası bilgelik, statü, güç sembolü, olmasının yanında aidiyet ve savaşçılığın sembolü olarak görülür.
Hristiyanlıkta ise ölümsüz ruhu simgeler. Arkaik dönemde birçok Avrupa ve Asya kabilelerinde kan gibi kemikte insanlar tarafından kutsanır. Kemik yapısının canlının ta kendisi olduğu düşünülür ve aynı zamanda canlıyı geçmişe ve geleceğe bağlayan, atalarından kalan bir mirastır.
Birçok ibtidai dinlerde ve efsanelerde de kafatası, kemik ile ilgili anlatılar vardır. Çukçe efsanesinde, bedenin, kafatasının ve insanın bir bütün oluşturduğu olguya rastlanır. Gagavuz efsanesinde Hz. Âdem oğullarını evlendirecek kız temin etmek için bazı hayvanların kemiklerini bir araya toplamış ve Tanrıya dua ederek bu kızların yaratılmasında vesile olmuştur.
Memento Mori
Latince bir kelime olan Memento mori, ‘fani olduğunu hatırla’, ‘öleceğini hatırla’ , ‘bir gün öleceksin, bunu hatırla ve şimdi yaşa’ gibi anlamlara gelen bir deyimdir. Memento mori sözünü Roma imparatoru kulağına fısıldaması için birini görevlendirmiştir. İçerisinde yaşam ve ölümü barındıran memento mori bir çok sanat eserinin de içinde barınır. Memento mori, kurukafa, kum saati ve mum gibi nesnelerle simgelenir.
16. ve 17. yüzyılda Natürmort alegorisinin sık kullanılan sembollerden biri de kafatasıdır.
‘Ölümü yaşam ve doğa sevincinin ve maddi dünyanın güzelliklerine duyulan tutkulu sevginin sonu olarak tasvir eden bu örnekler, alacakaranlıkta resmedilen yeni bir simgeler yığınıyla hayatın yavaş yavaş soluşunu temsil eder: Yıpranmış kitapların yazıları güçlükle seçilir, mumlar tükenir, piponun dumanı dağılır, müziğin tınısı yavaş yavaş azalır, çiçekler solar, kelebekler son bir kez kanat çırpar, meyveler çürür, silahlar paslanır, para, şan şöhret ölüme karşı faydasızdır burada. Kompozisyona bize ipuçları veren başka simgeler de katılır; kurukafaya, kimi zaman parçalara ayrılmış bir saat veya kum saati eşlik eder. Kimi zaman da bu kompozisyona sabun köpüğü alegorisi eklenerek ‘homo bulla’ tasvirleriyle ölümün soluğu hissettirilir. Bu gelenek izleyen dönemlerde de resim sanatında yerini bulacak ve sonunda tüm bu simgelerin görevini kurukafa tek başına üstlenecektir.’
Genelde çıplak bedenlerle tasvir edilen kafatası ölümün deneyimlendiği bedeni vurgular. Bazı Monoteizm inançlarında ve felsefi düşüncelerde bedene eziyet etmenin ruhu rahatlattığı görüşünün yanı sıra bedenin maruz kaldığı acı, haz, şehvet, yücelme gibi evrelerin bilinçaltı bir ölüm güdüsü taşıdıkları psikanalitik verilerle saptanmıştır.
Kafatası Görünümdeki Kadehler
Günümüzde dekoratif eşya olarak kullanılan kafatası görünümündeki kadehler arkaik dönemde düşmanların kafatasından yapılmaktaydı. Antropolog Eveline Lot-Falek, Asya toplumlarında cesedin tamamen muhafaza edilmesinin çok zor olduğu durumlarda, kafatasının yeniden doğuşu sağlamak için yeterli olduğunu saptamaktadır. Nitekim kafa derisini saklamak, ölen kişiye sahip olmak anlamına gelirdi. Bu yüzden de kafatası düşman ve aile tarafından saklanırdı. Bazı durumlarda ise ateşin yok edici gücünün yeniden doğuşu mümkün kılamayacağı düşüncesiyle bu kemikler düşman tarafından yakılırdı.
Heredot, İssedonların babalarının kafa derisini yüzdüklerini, bunu temizleyerek parlattıklarını ve her ay düzenledikleri büyük kurban törenlerinde buna tapındıklarını anlatmaktadır. Kafatasını saklamak ve ona tapmak ölüme rağmen varlığın devam etmesi demektir. İslam tarihçileri İbn Rüsteh ve Ebu Übeyd El-Bekir’de Orta Asya’da kafatasına tapan insanların varlığından söz etmektedirler.
1241 yılından önce yazılan De facto Ungaria Magnae adlı yazıda Mordavyalıların ‘insan kafalarıyla, içinde içecek sunmayı çok sevdikleri kafatasından kupalar yapmaktaydılar.’
İskitler, Sarmatlar, Hunlar, Tuna Bulgarları ve diğer halklarda genel olarak uygulanan, öldürülen düşmanların kafataslarından şarap kupası yapma geleneği vardı. Bu amaçla, kafatasının üst kısmı göz hizasının üzerinden kesilirdi.
Heredot, İskitler hakkında şunları anlatır: “Bizzat kafataslarıyla, ama hepsiyle değil sadece en güçlü düşmanlarınınkiyle şu işlemi yaparlar. Göz hizasının altında kalan kısım kesilir ve geri kalanı temizlenir. Eğer kişi yoksul ise kafatasının etrafını sığır derisiyle kaplar ve o şekilde kullanır, ama eğer zengin ise kafatasını sığır derisiyle kaplar ve içini altınla kaplar ve böylece içki kupası olarak kullanır (HEREDOT, 1990: Dördüncü Kitap: 339).’’
Moğolların da düşmanların kafatasından içki kadehleri yaptıkları bilinmektedir. Tarihi kaynaklar Türklerde öldürülen düşman liderinin kafatası ile içki içildiğini göstermektedir. Safevi şahı İsmail’in Özbek Hanı Şayak Han’ın kafatasından altın bir kadeh yaptırıp bununla şarap içtiği bilinmektedir.
Kaynaklar
Acar, Gevher Gökçe, Ölüm Sanat Mekan, Dakam Yayınları, İstanbul, 2011
Roux, J. Paul, Altay Türklerinde Ölüm, (çev. Aykut Kazancıgil), Kabalcı Yayınevi,1999
Tokdemir, İdil, Sanatta Ölüm Kavramının Beden ve Cinsellik Üzerinden Deneyimlenmesi, Ankara, 2018
Tryjarski, Edward, Türkler ve Ölüm Geçmişten Bugüne Türklerde Ölüm Kültü, (çev. Hafize Er), Pinhan Yayınları, İstanbul, 2012
