Pencere sembolünün ‘‘göz’’ ve ‘‘ölüm’’ ile ilişkilendirilmesi
‘Göz, dünyanın güzelliklerinden zevk alan insan bedeninin penceresidir’ Leonardo da Vinci
Sembolün, kendisi dışında bir şeye işaret etmesi onun en belirleyici özelliğidir. Pencerenin de sembolik anlamını incelediğimizde onun genellikle ölüm ve göz ile ilişkilendirildiğini söylememiz mümkün.
18. yüzyıldan bir İbrani ansiklopedisinde bir ev ve bir vücut yan yana karşılaştırılarak: Kuleler kulakları, pencereler gözleri, bir fırın mideyi gösterir.
Anadolu geleneklerinde pencereler evin gözleri, kapı ise evin kulağı olarak nitelendirilir. Nitekim eski evlerin sokak ve bahçe kapılarında ki tokmağa evin dış kulağı denirdi.
Avrupada ki evlerin en üst katlarında ışık ve havayı en çok alan ve daha çok göğe yönelik pencereler vardır. Bu bakımdan reseptif olup insan gözüne benzerler. Diğer pencereler kare şeklinde olup, alt katta yer alır. Daha çok yeryüzü, sokakla ilgili görüntüleri almaya yönelik işlevleri vardır.
Kozmik bir simgeselliğin izlerini Çin kültüründe de görmemiz mümkün. Geleneksel Çin evlerinde “gökyüzü penceresi” veya “cennet penceresi” adı verilen çatıdaki açıklık, gökyüzü veya cennet ile iletişimi sağlar. Çin kültüründe ev, evrenin bir imgesi olarak görülür.
Ölünün Pencereden Taşınması
Ölüm merasimlerinde pencere imgesine sık rastlanılır. Misal birinin kapalı bir mekânda ölmesi ile o alandaki kapı veya pencerelerin açılması ruhun göğe yükselmesi ve onun kanatlı bir şey olduğu inanışı ile alâkalıdır. Çünkü halk inanışına göre kapı veya pencerelerin açılmaması, ölünün ruhunun rahat uçmasına engel teşkil etmektedir. Bu inanç ve pratiğe Türk kültüründe oldukça sık rastlanır. Bu uygulamadan ziyade ölüyü pencereden çıkarma âdeti de Türk kültüründe yer almaktadır.
Tarihi kaynaklardan Sibirya’da yaşayan halkların ölülerini evin kapısından ziyade pencereden çıkarttığını öğrenmekteyiz.
Hristiyan olan Gagavuzlarda da ölen kişi evin penceresinden çıkartılırdı. Kazaklarda da eğer evde birden fazla ölü varsa ölülerden sadece biri kapıdan çıkartılır; diğerleri ise pencereden taşınarak çıkartılır.
Türkiye’nin bazı yörelerinde de evde ölen bir kişi pencereden çıkartılarak taşınır. Misal Muğla’da da damadın evinde ölen kayınvalide veyahut kayınpeder evin penceresinden taşınır. Yaşar Kalafat’ın tespitine göre bu uygulama ölen kişinin hortlaması halinde tekrar o evi bulmaması amacıyla yapılmaktadır.
Birtakım etnologlara göre Kuzey Asya’da yaşayan insanların bu âdeti gerçekleştirmesinde ki amaç ölen kişinin ruhunun kendi evini bulmaması amacıyla yapılmaktadır. Tespit ettiğimiz kadarıyla ölünün kapıdan değil de pencereden çıkartılarak taşınması yönündeki görüşler hemen hemen benzerdir.
Sembolün en karakteristik özelliği “kendisine değil kendisi dışında görünmeyen bir olguya işaret etmesi” şeklindedir. Bu bağlamda sembolik olarak pencere imgesini başka bir durumdan başka bir duruma geçiş, göz, gökyüzü ve cennetle ilişkilendirildiğini söylememiz mümkün. Aynı zamanda bu inanç ve pratik eskiden ruhun göğe yükseltilmesi inancından kaynaklanabilir.
