Teknoloji Değerlendirmesine Bir Giriş
Dünya hızla teknolojinin toplumsal ilişkilerde kurucu öğeler arasında yerini almakta olduğu bir geleceğe doğru ilerliyor. Yeni gelişen teknolojilerin ise ne her zaman toplum tarafından benimseneceği, ne de toplumun sorunlarına arzu edildiği ölçüde merhem olabileceği garanti değil. Pek çok teknolojik gelişme, hem beklendik hem de beklenmedik olumsuz yan etkileri de beraberinde getirme riskini barındırıyor. Bu yazımızda işte tam da bu riskleri belirlemek, üzerlerine çalışmak ve değerlendirmek üzere ortaya çıkmakta olan ve gittikçe kendi başına bir disipline dönüşen bir araştırma alanından bahsedeceğiz, Teknoloji Değerlendirmesi (Technology Assessment). İlk olarak TD’nin ne olduğundan ve elektrikli otomobiller örneği üzerinden alt türlerine değineceğiz, sonrasında da görece daha yeni bir TD türü olan Yapıcı Teknoloji Değerlendirmesi’ne değinip yazıyı kapatacağız. Dileriz ki bu yazı teknoloji ve toplum üzerine kafa yoran kişiler için TD’ye bir giriş olarak işlevini yerine getirebilir.
Teknoloji Değerlendirmesi Nedir?
Teknoloji Değerlendirmesi (TD), 1970'lerin başlarında Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkmıştır. Bu dönem, teknolojik ilerlemenin hızlı bir şekilde arttığı ve toplum üzerinde önemli etkileri olduğu bir zamandır. TD’nin kökleri, ABD Kongresi’nin, teknolojik gelişmelerin sosyal, ekonomik ve çevresel etkilerini daha iyi anlamak ve yönetmek amacıyla 1972 yılında kurduğu Congressional Office of Technology Assessment (OTA) isimli kuruma dayanmaktadır. OTA, teknolojik inovasyon ve uygulamaların olası sonuçlarını analiz etmek ve politika yapıcılarına bilgi sağlamak amacıyla disiplinlerarası bir yaklaşım benimsemiştir. Bu süreç, çeşitli bilim ve teknoloji konularında politika analizi ve değerlendirmesi yaparak, daha bilinçli kararlar alınmasına yardımcı olmuştur.
OTA’nın kurulmasından bu yana, Teknoloji Değerlendirmesi, dünya genelinde birçok ülke ve kuruluş tarafından benimsenmiştir. Avrupa Birliği, Japonya, Kanada ve diğer pek çok ülke, kendi teknoloji değerlendirme kurumlarını ve süreçlerini oluşturarak, teknoloji politikalarının geliştirilmesine katkıda bulunmaktadır. Bugün, TD, teknoloji geliştirme ve kullanımında sorumlu seçimler yapmak için önemli bir araç olarak kabul edilmekte ve sürekli olarak geliştirilmektedir. Bu süreç, hükümetlerin, şirketlerin, araştırma kurumlarının ve sivil toplum örgütlerinin, teknolojik gelişmelerin olumlu ve olumsuz etkilerini değerlendirmelerine ve yönetmelerine yardımcı olarak, sürdürülebilir ve sorumlu teknoloji kullanımının sağlanmasına katkıda bulunmaktadır. O zaman gelin TD’nin ne olduğunu ve alt türlerini bir örnek üzerinden inceleyelim.
TD, yeni ve mevcut teknolojilerin, ürünlerin ve sistemlerin potansiyel etkilerinin, faydalarının ve dezavantajlarının kapsamlı bir şekilde değerlendirilmesi ve analiz edilmesi sürecidir. Çok disiplinli bir yaklaşım olan TD, teknolojik gelişmelerin ekonomik, çevresel, sosyal, etik ve hukuki etkilerini göz önünde bulundurur. TD’nin amacı, teknoloji benimsenmesi (adoption) ve uygulamasında tetkiklere dayalı (assessment-based) olarak daha bilinçli kararlar almayı, politika geliştirmeyi ve stratejik planlamayı yönlendiren bilgi sağlamaktır.
Bu alan, teknoloji geliştirmede ve kullanımda sorumlu seçimler yapmak için bir çerçeve sunar. Süreçsel olarak tüm paydaşların fikirlerini ve ihtiyaçlarını hesaba katarak dengeli bir değerlendirme sağlar.
Elektrikli Otomobiller: Bir Teknoloji Değerlendirmesi Örneği
Elektrikli otomobiller (EO), TD’nin gerçek hayatta uygulandığı bir örnektir. Elektrikli otomobil teknolojisinin artan oranda benimsenmesi, fosil yakıt tüketimini azaltarak ve karbon emisyonlarını düşürerek iklim değişikliğiyle mücadelede önemli bir katkı sağlama potansiyeline sahiptir. Bu potansiyele ait olumlu veya olumsuz olarak değerlendirilebilecek etkilerin TD kullanılarak değerlendirilmesi bu anlamda bir örnek teşkil edebilir.
TD’nin üç ana alt türü olarak, Parlamenter (Parliamentary) TD, Mühendislik (Engineering) TD ve Katılımcı (Participatory) TD’den bahsedilebilir. Örnek olarak bu üç alt tür kapsamında, elektrikli otomobillerin değerlendirilmesi ve geliştirilmesi sürecinde nasıl farklı odaklara sahip olduklarına aşağıda değinelim.
- Parlamenter TD: Politika yapıcılar ve meclis üyeleri, elektrikli otomobillerin yaygınlaşması ve benimsenmesi için uygun politikalar ve düzenlemeler geliştirmek amacıyla TD sürecini kullanabilirler. Bu süreçte, politika yapıcılar, EO’lerin ekonomik, çevresel, sosyal ve politik etkilerini değerlendirebilirler.
- Mühendislik TD: Elektrikli otomobillerin teknik ve işlevsel yönlerinin değerlendirilmesine odaklanıp, araç performansı, enerji verimliliği, şarj süreleri, pil ömrü ve atık yönetimi gibi konuları ele alır. Bu değerlendirme, EO teknolojisinin geliştirilmesine ve iyileştirilmesine katkıda bulunarak, daha güvenilir, verimli ve toplumla uyumlu ürünlerin tasarlanmasına yardımcı olur. Mühendislik TD aynı zamanda bütüncül bir bakış açısıyla, EO’lerin enerji şebekesine entegrasyonu ve şarj altyapısının optimizasyonu gibi konuları da inceleyebilir.
- Katılımcı TD: Bu yaklaşımda, elektrikli otomobillerin benimsenmesi ve yaygınlaşması sürecinde, geniş bir paydaş yelpazesinin görüşleri ve değerleri dikkate alınır. Katılımcı TD, halkın, sivil toplum örgütlerinin, özel sektör temsilcilerinin ve diğer ilgili tarafların fikirlerini ve ihtiyaçlarını hesaba katar. Örneğin, halkın EO’lere yönelik algısı, beklentileri ve endişeleri toplanarak, EO teknolojisinin toplumun ihtiyaçlarına ve değerlerine daha uyumlu hale getirilmesine yardımcı olabilir.
Yeni bir TD türü olarak Yapıcı Teknoloji Değerlendirmesi
Yapıcı Teknoloji Değerlendirmesi (YTD), teknolojik gelişmelerin daha erken aşamalarında gerçekleştirilen ve teknolojinin şekillenmesine ve yönlendirilmesine etki etmeyi amaçlayan görece yeni bir TD yaklaşımıdır. Bu alanda sıkça referans verilen Collingridge İkilemine göre, teknolojik gelişimin ilk aşamalarında, yeni teknolojinin potansiyel kullanımı veya sonuçları ya iyi bilinmez ya da sadece geliştirme çalışmalarıyla yakından ilgilenenler tarafından bilinir. Zaman geçtikçe, teknolojinin insanlar ve toplumlar üzerindeki etkileri ve gelişimiyle ilgili tercihler daha belirgin hale gelir. Bu aşamada, yerleşik hale gelen yaklaşımlar, uygulamalar ve yapılar nedeniyle teknoloji gelişimini yönetmek ve düzenlemek muhtemelen daha zordur. Değişim daha zor, daha zaman alıcı ve daha pahalı hale gelir. Bu nedenle YTD, sosyal, ekonomik ve çevresel etkileri dikkate alarak, teknolojik inovasyon süreçlerine ve politikalara proaktif bir şekilde katkıda bulunmayı hedefler.
Elektrikli otomobiller örneği bağlamında Yapıcı Teknoloji Değerlendirmesi (YTD) şu şekilde ele alınabilir:
YTD, elektrikli otomobil teknolojisinin erken aşamalarında, teknolojinin gelecekteki gelişimine ve uygulanmasına rehberlik etmek için kullanılabilir. Bu süreçte, araştırmacılar, politika yapıcılar, endüstri temsilcileri ve diğer paydaşlar, EO teknolojisinin sürdürülebilirlik, enerji verimliliği, altyapı ve toplumsal kabul gibi önemli konularını ele alarak, bu teknolojinin olumlu etkilerini en üst düzeye çıkarmaya ve olumsuz etkilerini en aza indirmeye yönelik çalışmalar yaparlar.
Örneğin, YTD sürecinde, elektrikli otomobil üreticileri ve enerji sağlayıcılar arasında işbirliği sağlanarak, araçların enerji şebekesi ile daha uyumlu hale getirilmesi ve şarj altyapısının sürdürülebilir enerji kaynaklarıyla entegre edilmesi konularında ortak çalışmalar yapılabilir. Ayrıca, YTD sürecinde paydaşların fikirleri ve önerileri dikkate alınarak, elektrikli otomobillerin sosyal ve çevresel etkilerini değerlendirmeye yönelik yeni araştırma ve değerlendirme yöntemleri geliştirilebilir. Bu sayede, teknolojinin daha sürdürülebilir ve toplumun ihtiyaçlarına daha uygun hale gelmesi sağlanır.
Sonuç yerine
Teknoloji Değerlendirmesi (TD), teknolojik gelişmelerin toplum üzerindeki etkilerini önceden tahmin etmeye, yönetmeye ve olumsuz etkileri öncül önlemler geliştirerek (ya da geliştirilmesine ön ayak olarak) minimize etmeye çalışır. Bir örnek olarak ele aldığımız elektrikli otomobiller gibi teknolojilerin değerlendirilmesinde TD’nin Parlamenter TD, Mühendislik TD ve Katılımcı TD gibi çeşitli formları kendi başlarına veya bir arada kullanılabilir. Bu süreçler, teknolojinin ekonomik, çevresel, sosyal ve politik boyutlarını kapsamlı bir şekilde değerlendirir ve gelecekteki politikaların ve stratejilerin şekillendirilmesine katkıda bulunur.
Yapıcı Teknoloji Değerlendirmesi (YTD), teknolojik gelişmelerin erken aşamalarında gerçekleştirilerek, teknolojinin şekillenmesine ve yönlendirilmesine etki etmeyi amaçlar. Bu yaklaşım, paydaşların değerli görüşlerini ve önerilerini dikkate alarak, teknolojik inovasyon süreçlerine ve politikalara proaktif bir şekilde katkıda bulunur.
Teknoloji Değerlendirmesi ve Yapıcı Teknoloji Değerlendirmesi, teknoloji geliştirmede ve kullanımda sorumlu seçimler yapmak için önemli araçlardır. Bu süreçler, yeni teknolojilerin ve inovasyonun hızla yayılması ve etkisini göz önünde bulundurarak, tüm paydaşların fikirlerini ve ihtiyaçlarını hesaba katar ve dengeli bir değerlendirme sağlar. Sonuç olarak bu alan, daha sürdürülebilir ve sorumlu teknoloji kullanımına yol açarak, insanların yaşam kalitesini ve çevrenin korunmasını iyileştirmeye yardımcı olmayı hedefler. Teknolojinin giderek hayatımızda daha büyük rol oynadığı bu günlerde TD gibi yöntemlerin Türkiye’ye de taşınması Türkiye’nin içinden geçmekte olduğu teknolojik dönüşümün topluma rağmen değil toplumla beraber daha etkin şekilde ele alınması için bir değer olarak ele alınabilir.
Konuyla ilgili devam araştırması yapmak isteyenler için bazı kaynaklar:
A. Grunwald (2018). Technology Assessment in Practice and Theory. — https://www.amazon.de/-/en/Armin-Grunwald/dp/1138337080
European Parliamentary Technology Assessment (EPTA) Network — https://eptanetwork.org/
Technikfolgen-Abschätzung beim Deutschen Bundestag (TAB) — https://www.tab-beim-bundestag.de/
Science, Technology Assessment, and Analytics (STAA) — https://www.gao.gov/about/careers/our-teams/STAA
Global Technology Assessment (globalTA) — https://globalta.technology-assessment.info/
Not1: Bu yazının kaleme alınmasında GPT-4'ün katkılarından yararlanılmıştır.
Not2: Yazıya yorumları ve katkılarından ötürü Hüseyin Ersoy’a ve Dr. Arsev Umur Aydınoğlu’na teşekkür ederim.
Düzensiz Dergi olarak yeni içeriklerden haberdar olabileceğiniz bir e-posta bültenimiz var: Üye Olmak İçin Tıklayınız
