EDUbox Energie: handleiding voor de leerkracht

Leer hoe je als leerkracht of belegeider met de EDUbox Energie aan de slag gaat in de les.

De handleiding van de EDUbox Energie: jouw rol in een wereldwijd vraagstuk is, net zoals de EDUbox zelf, een initiatief van VRT in samenwerking met EnergyVille, Vito, Flux50, Brightlab en Imec.

Inhoudsopgave van de handleiding:

• 1. Over EDUbox
• 2. Over de EDUbox Energie
• 3. Aansluiting bij de onderwijsdoelen
• 4. Even praktisch
• 5. Tips en verloop
• 6. Woordenlijst
• 7. Meer weten?

1. Over EDUbox

EDUbox is het digitaal educatief mediaformat van VRT.

Het laat jongeren uit het secundair onderwijs kennismaken met één bepaald maatschappelijk thema. EDUbox wil jongeren informeren en hen stimuleren om zelf aan de slag te gaan.

EDUbox is gemaakt voor gebruik in de klas, waar leerlingen het onderwerp zelfstandig in handen kunnen nemen. De leerlingen werken in groepjes met fiches in een gedrukte of digitale versie. Deze fiches bevatten stukjes theorie, video’s, interactieve oefeningen en opdrachten.

Sinds afstandsonderwijs aan belang heeft gewonnen, zetten we ook meer in op digitale lesvormen. Van elke EDUbox ontwikkelen we een interactieve videoles die leerlingen individueel kunnen volgen.

Het EDUbox-format vereist niet dat je als leerkracht zelf diepgaand inzicht hebt in het onderwerp. De bedoeling is dat leerlingen zelf aan de slag kunnen met het materiaal. Je begeleidt en monitort als leerkracht het proces, je coacht waar nodig.

Voor de leerkrachten is de EDUbox een leermiddel dat je helpt bij het realiseren van eindtermen.

2. Over de EDUbox Energie

In de EDUbox Energie worden jongeren bewustgemaakt van hun eigen energieverbruik én van het energieverbruik in de maatschappij. Ze ontdekken dat er in theorie genoeg hernieuwbare energie zou moeten zijn, maar dat hierbij nog enkele uitdagingen zijn.

Deze EDUbox Energie hanteert verschillende didactische en verhalende vormen: tekst, video en online games waarbij de jongeren worden aangemoedigd met elkaar in overleg te gaan.

Om het thema concreet te maken, leren de leerlingen in deze EDUbox kijken naar energie doorheen 3 brillen. Elk van deze brillen is een perspectief om naar het probleem te kijken:

• de blauwe bril: het efficiënt produceren en verbruiken van energie
• de rode bril: mijn portemonnee en het financiële aspect
• de groene bril: impact op milieu en klimaat

Vanuit deze 3 brillen leren ze verstandige energiekeuzes te maken en stellingen te beargumenteren.

Daarnaast komt er ook een vierde bril aan bod: de sociale bril. Die maakt de leerlingen bewust dat (groene) energie niet voor iedereen betaalbaar is en dat we keuzes moeten maken die de hele maatschappij ten goede komen.

Na een stukje theorie in deel 1 en 2 mogen de leerlingen zelf aan de slag met een speciaal voor de EDUbox ontwikkeld interactief spel. Het is een soort levenswegspel, waarbij de leerlingen keuzes moeten maken in de verschillende levensfasen. Het spel geeft hen de impact van hun beslissingen op de 3 brillen. De EDUbox wordt afgerond met enkele nieuwe technologieën op het gebied van hernieuwbare energie.

3. Aansluiting bij de eindtermen

EDUbox is nadrukkelijk ontwikkeld voor en getest met jongeren uit zowel richtingen van de arbeidsmarktfinaliteit, de dubbele finaliteit als de doorstroomfinaliteit. De EDUbox Energie is gefocust op leerlingen van de 2e graad, maar is inzetbaar in alle graden.

Naargelang de doelgroep kun je kiezen om de EDUbox als zelfstandig groepswerk in te zetten, maar je kunt de box ook begeleid doorlopen in de les.

De EDUbox Energie helpt leerkrachten bij het realiseren van eindtermen uit verschillende sleutelcompetenties.

3.1. Sleutelcompetenties

Sleutelcompetenties zijn clusters van inhoudelijk verwante competenties die de leerlingen moeten verwerven om te functioneren in de maatschappij en zich persoonlijk te ontplooien. Het is de uitdrukkelijke bedoeling van de EDUbox om geen koppeling te maken met bestaande vakken, maar om zoveel en zo breed mogelijk te verwijzen naar verschillende eindtermen, ook die uit minder voor de hand liggende sleutelcompetenties. Op die manier dagen we leerkrachten uit om vanuit verschillende invalshoeken met de aangeboden thema’s van de EDUboxen om te gaan.

Deze EDUbox Energie heeft een link met de volgende sleutelcompetenties:

3.2. Eindtermen

Het format van de EDUbox — met zowel tekst, filmpjes als discussie-oefeningen — kan worden gebruikt voor alle onderwijsvormen.

De onderwijsdoelen kan je hier vinden. Hieronder krijg je een overzicht van de relevante eindtermen, per graad en per finaliteit:

1e graad — A-stroom

Digitale media en toepassingen gebruiken om te creëren, te participeren en te interageren.

• 4.1 De leerlingen demonstreren basisvaardigheden om digitaal inhouden te creëren en te delen.
• 4.2 De leerlingen demonstreren basisvaardigheden om digitaal samen te werken, te communiceren en te participeren aan initiatieven.

Interpersoonlijke relaties opbouwen, onderhouden en versterken.

• 5.5 De leerlingen dragen in groepsactiviteiten met een welomschreven opdracht actief bij aan de uitwerking van een gezamenlijk resultaat.

Inzicht ontwikkelen in de verschijningsvormen van energie, de wisselwerking tussen materie onderling en met energie alsook de gevolgen ervan.

• 6.23 De leerlingen analyseren energieomzettingen in levende en niet-levende systemen.

De wederzijdse invloed tussen maatschappelijke domeinen en ontwikkelingen en de impact ervan op de (globale) samenleving en het individu kritisch benaderen.

• 7.12 De leerlingen lichten de complexiteit en verwevenheid van duurzaamheidskwesties toe.
• 7.13 De leerlingen verklaren de impact van globale uitdagingen van duurzame ontwikkeling op het lokale niveau.
• 7.14 De leerlingen illustreren wederzijdse beïnvloeding tussen maatschappelijke domeinen.

Inzicht ontwikkelen in consumptiegedrag, inkomensverwerving en financiële producten om budgettaire gevolgen op korte en lange termijn in te schatten.

• 11.1 De leerlingen beargumenteren hun keuzegedrag bij aankopen rekening houdend met hun behoeften en beïnvloedende factoren.

(Duurzame) keuzes maken, rekening houdend met de gevolgen op korte en lange termijn.

• 15.4 De leerlingen maken onderbouwde keuzes aan de hand van aangereikte criteria en aangereikte strategieën.

1e graad — B-stroom

Digitale media en toepassingen gebruiken om te creëren, te participeren en te interageren.

• 4.1 De leerlingen demonstreren basisvaardigheden om digitaal inhouden te creëren en te delen.
• 4.2 De leerlingen demonstreren basisvaardigheden om digitaal samen te werken, te communiceren en te participeren aan initiatieven.

Interpersoonlijke relaties opbouwen, onderhouden en versterken.

• 5.5 De leerlingen dragen in groepsactiviteiten met een welomschreven opdracht actief bij aan de uitwerking van een gezamenlijk resultaat.

Inzicht ontwikkelen in de verschijningsvormen van energie, de wisselwerking tussen materie onderling en met energie alsook de gevolgen ervan.

• 6.13 Leerlingen relateren energieomzettingen aan veranderingen van energievorm(en) in authentieke contexten.

De wederzijdse invloed tussen maatschappelijke domeinen en ontwikkelingen en de impact ervan op de (globale) samenleving en het individu kritisch benaderen.

• 7.12 De leerlingen lichten de complexiteit en verwevenheid van duurzaamheidskwesties toe.
• 7.13 De leerlingen verklaren de impact van globale uitdagingen van duurzame ontwikkeling op het lokale niveau.
• 7.14 De leerlingen illustreren wederzijdse beïnvloeding tussen maatschappelijke domeinen.

Inzicht ontwikkelen in consumptiegedrag, inkomensverwerving en financiële producten om budgettaire gevolgen op korte en lange termijn in te schatten.

• 11.1 De leerlingen beargumenteren hun keuzegedrag bij aankopen rekening houdend met hun behoeften en beïnvloedende factoren.

(Duurzame) keuzes maken, rekening houdend met de gevolgen op korte en lange termijn.

• 15.4 De leerlingen maken onderbouwde keuzes aan de hand van aangereikte criteria en aangereikte strategieën.

2e graad (na modernisering) — finaliteit doorstroom

• 4.01 De leerlingen gebruiken doelgericht courante functionaliteiten van vergelijkbare toepassingen om digitaal te communiceren.
• 4.02 De leerlingen gebruiken doelgericht courante functionaliteiten van vergelijkbare toepassingen om digitale inhouden te creëren.
• 5.01 De leerlingen gaan respectvol en constructief met anderen in interactie rekening houdend met elkaars grenzen.
• 6.46 De leerlingen voeren berekeningen uit in verband met vermogen en rendement bij energieomzettingen in systemen.
• 7.04 De leerlingen gaan geïnformeerd, beargumenteerd en constructief in dialoog over maatschappelijke thema’s.
• 9.03 De leerlingen analyseren factoren die productie en consumptie beïnvloeden aan de hand van voorbeelden uit landbouw, industrie, ontginning van grondstoffen, energieproducten en diensten.
• 9.06 De leerlingen analyseren oorzaken en gevolgen van het versterkt broeikaseffect.
• 13.03 De leerlingen gebruiken school- en vaktaal.
• 15.02 De leerlingen genereren creatieve ideeën om een probleem op te lossen en bespreken de uitvoerbaarheid ervan aan de hand van criteria.

2e graad (na modernisering) — dubbele finaliteit

• 4.01 De leerlingen gebruiken doelgericht courante functionaliteiten van vergelijkbare toepassingen om digitaal te communiceren.
• 4.02 De leerlingen gebruiken doelgericht courante functionaliteiten van vergelijkbare toepassingen om digitale inhouden te creëren.
• 5.01 De leerlingen gaan respectvol en constructief met anderen in interactie rekening houdend met elkaars grenzen.
• 6.28 De leerlingen voeren berekeningen uit in verband met vermogen en rendement bij energieomzettingen in systemen.
• 7.04 De leerlingen gaan geïnformeerd, beargumenteerd en constructief in dialoog over maatschappelijke thema’s.
• 9.02 De leerlingen analyseren factoren die productie en consumptie beïnvloeden aan de hand van voorbeelden uit landbouw, industrie, ontginning van grondstoffen, energieproducten en diensten.
• 9.05 De leerlingen analyseren oorzaken en gevolgen van het versterkt broeikaseffect.
• 13.03 De leerlingen gebruiken school- en vaktaal.
• 15.02 De leerlingen genereren creatieve ideeën om een probleem op te lossen en bespreken de uitvoerbaarheid ervan aan de hand van criteria.

2e graad (na modernisering) — finaliteit arbeidsmarkt

• 4.01 De leerlingen gebruiken doelgericht courante functionaliteiten van vergelijkbare toepassingen om digitaal te communiceren.
• 4.02 De leerlingen gebruiken doelgericht courante functionaliteiten van vergelijkbare toepassingen om digitale inhouden te creëren.
• 5.01 De leerlingen gaan respectvol en constructief met anderen in interactie rekening houdend met elkaars grenzen.
• 6.11 De leerlingen gebruiken de concepten rendement, vermogen en warmte om energieomzettingen in systemen te beschrijven.
• 7.04 De leerlingen gaan geïnformeerd, beargumenteerd en constructief in dialoog over maatschappelijke thema’s.
• 9.02 De leerlingen analyseren oorzaken en gevolgen van het versterkt broeikaseffect.
• 13.03 De leerlingen gebruiken school- en vaktaal.
• 15.02 De leerlingen genereren creatieve ideeën om een probleem op te lossen en bespreken de uitvoerbaarheid ervan aan de hand van criteria.

3e graad (na modernisering) — finaliteit doorstroom

• 4.01 De leerlingen gebruiken doelgericht courante functionaliteiten van vergelijkbare toepassingen om digitale inhouden te creëren.
• 5.01 De leerlingen gaan respectvol en constructief met anderen in interactie rekening houdend met elkaars grenzen.
• 7.04 De leerlingen gaan geïnformeerd, beargumenteerd en constructief in dialoog over maatschappelijke thema’s.
• 9.07 De leerlingen verklaren klimaatveranderingen vanuit geologisch perspectief.
• 9.08 De leerlingen reflecteren over mogelijke maatregelen met betrekking tot klimaatverandering.
• 13.03 De leerlingen gebruiken school- en vaktaal.
• 15.02 De leerlingen genereren creatieve ideeën om een probleem op te lossen en bespreken de uitvoerbaarheid ervan aan de hand van criteria.

3e graad (na modernisering) — dubbele finaliteit

• 4.01 De leerlingen gebruiken doelgericht courante functionaliteiten van vergelijkbare toepassingen om digitale inhouden te creëren.
• 5.01 De leerlingen gaan respectvol en constructief met anderen in interactie rekening houdend met elkaars grenzen.
• 7.04 De leerlingen gaan geïnformeerd, beargumenteerd en constructief in dialoog over maatschappelijke thema’s.
• 9.07 De leerlingen reflecteren over mogelijke maatregelen met betrekking tot klimaatverandering.
• 13.03 De leerlingen gebruiken school- en vaktaal.
• 15.02 De leerlingen genereren creatieve ideeën om een probleem op te lossen en bespreken de uitvoerbaarheid ervan aan de hand van criteria.

3e graad (na modernisering) — finaliteit arbeidsmarkt

• 4.01 De leerlingen gebruiken doelgericht courante functionaliteiten van vergelijkbare toepassingen om digitale inhouden te creëren.
• 5.01 De leerlingen gaan respectvol en constructief met anderen in interactie rekening houdend met elkaars grenzen.
• 7.04 De leerlingen gaan geïnformeerd, beargumenteerd en constructief in dialoog over maatschappelijke thema’s.
• 9.02 De leerlingen beschrijven oorzaken, spreiding en gevolgen van natuurfenomenen.
• 13.03 De leerlingen gebruiken school- en vaktaal.
• 15.02 De leerlingen genereren creatieve ideeën om een probleem op te lossen en bespreken de uitvoerbaarheid ervan aan de hand van criteria.

3e graad (na modernisering) — fysica: specifieke eindtermen

• 11.01.03 De leerlingen kwantificeren arbeid en energieomzettingen tussen kinetische, gravitationele en elastische energie.
• 11.02.03 De leerlingen kwantificeren arbeid en energieomzettingen tussen kinetische, gravitationele en elastische energie.
• 11.03.02 De leerlingen kwantificeren arbeid en energieomzettingen tussen kinetische, gravitationele en elastische energie.
• 11.04.03 De leerlingen kwantificeren arbeid en energieomzettingen tussen kinetische, gravitationele en elastische energie.
• 11.09.01 De leerlingen kwantificeren arbeid en energieomzettingen tussen kinetische, gravitationele en elastische energie.
• 11.10.01 De leerlingen kwantificeren arbeid en energieomzettingen tussen kinetische, gravitationele en elastische energie.

4. Even praktisch

4.1. Tijdsbesteding

Om de hele EDUbox te doorlopen heb je ongeveer twee lesuren nodig. Meer lesuren geven uiteraard ruimte voor meer interactie. Voor leerlingen die zich zo lang kunnen concentreren, is het ideaal om twee aaneensluitende lesuren te hebben: ze volgen zo zonder onderbreking de logische opbouw van de EDUbox.

We adviseren volgende tijdsbesteding:

• Deel 1: 20 minuten
• Deel 2: 40 minuten
• Deel 3: 30 minuten
• Deel 4: 10 minuten

4.2. Zelfstandig groepswerk, de leerkracht als begeleider

De EDUbox Energie is beschikbaar als downloadbare pdf of kan volledig digitaal doorlopen worden via de interactieve website. In dat laatste geval kunnen de leerlingen de integrale EDUbox dan in groepjes doornemen op computer of tablet en is er geen pdf-bestand nodig.

De interactieve videoles kan ingezet worden om de leerlingen individueel doorheen de box te loodsen met de hulp van de host en de sidekick.

We moedigen aan om de leerlingen in groepjes van maximaal vijf leerlingen te laten samenwerken. Elk groepje heeft bij voorkeur minimaal één pc of tablet met goede internetverbinding nodig. We gaan er ook vanuit dat de meerderheid van de leerlingen een eigen smartphone heeft.

Het EDUbox-format bestaat uit een mix van tekst, grafiek, video en discussiemateriaal. Toegang tot het internet is nodig voor de video’s en omdat de leerlingen de digitale tools in de verschillende hoofdstukken online moeten kunnen doorlopen.

De downloadbare pdf kan ter ondersteuning gebruikt worden, eventueel met een exemplaar voor elke leerling. Dit is zeker handig voor de meer theoretische inhoud in hoofdstuk 2. De pdf-versie bevat exact dezelfde inhoud. De leerlingen kunnen dan op papier lezen en gezamenlijk de filmpjes en simulaties op de laptop of tablet uitvoeren.

5. Tips en verloop

5.1. Opbouw EDUbox

De EDUbox bestaat uit 5 delen. Elk deel heeft een andere kleur, zodat je als leerkracht rondwandelend door de klas, gemakkelijk kan monitoren waar elk groepje ongeveer zit.

Deel 1 introduceert de leerlingen in wat energie en energieverbruik zijn. Het doet hen nadenken over welke energie ze al verbruikt hebben vandaag. We blijven ook stilstaan bij sluipverbruik. Daarna gaan we van het eigen gebruik naar het gebruik in de maatschappij. Deel 1 eindigt op een positieve noot en vertelt dat er in theorie genoeg zonne-energie is voor het hele wereldverbruik, maar beklemtoont wel dat er praktische uitdagingen zijn.

Deel 2 introduceert drie brillen om naar energie te kijken. Het gaat om deze drie perspectieven:

• de blauwe bril: het efficiënt produceren en verbruiken van energie
• de rode bril: mijn portemonnee (financieel aspect)
• de groene bril: impact op milieu en klimaat

Deel 3 brengt alle theorie samen in de praktijk. De leerlingen gaan dan aan het werk via een online spel. Doorheen verschillende levensfasen moeten leerlingen keuzes maken over hun energetisch gedrag en dit vertaalt zich in scores voor de 3 verschillende brillen. Deel 3 wordt afgerond met een klasgesprek over hun ervaringen en bevindingen over hun energiekeuzes in het spel.

Deel 4 geeft een overzicht van nieuw technologische oplossingen, onder andere voor hernieuwbare energie, en sensibiliseert de leerlingen op het gebied van mogelijke beroepskeuzes die hiermee verband houden.

Leerlingen die na het doorlopen van de EDUbox graag nog meer informatie willen, kunnen in deel 5 terecht voor links naar interessant materiaal op maat van jongeren.

5.2. Hoofdstuk 1 — ‘Overal energie’

Slides 3–19; 20 minuten

Jouw energiepeil (slides 4–7)

De EDUbox start met de leerlingen te laten nadenken over het begrip energie. In groep peilen ze naar hun eigen energiepeil en welke impact dat heeft op hun dagelijkse leven. Zo krijgen ze een eerste inzicht in de vele vormen waarin energie kan voorkomen.

Laat de leerlingen slide 7 lezen en het filmpje bekijken.

Het filmpje voert de grootheid vermogen in, de relatie tussen de grootheid energie en tijd. Dit is dan achteraf nuttig om de eenheid kWh te kunnen begrijpen. Dit wordt tastbaar gemaakt door sportjournalist Bavo Mortier op een fiets te zien trappen bij verschillende vermogens die overeenkomen met die van huishoudelijke toestellen zoals laptop, tv en wasmachine.

Jouw energieverbruik (slides 8–10)

Laat de leerlingen in groep de opdracht op slide 8 voorbereiden: laat ze nadenken over wat ze deze ochtend reeds allemaal gedaan hebben en bij welke activiteiten ze energie nodig hadden (die niet afkomstig was van hun eigen lichaamsenergie).

Bespreek kort de resultaten, vraag hen of ze een idee hebben vanwaar deze energie zou kunnen komen en voer de concepten energiedrager en energiebron in, toegepast op de voorbeelden die aan bod komen. (slide 9 en 10)

TIPS:

• Hebben je leerlingen moeite met zelfstandig werk, kader dan de opdracht klassikaal, vooraleer ze aan het werk te zetten.
• Hou de bespreking in groep kort. Enkele minuten is voldoende.
• Zorg dat de leerlingen een papier hebben waar ze op kunnen noteren.
• Afhankelijk van de tijd die je hebt, kan je de resultaten aan bord bespreken van 1 vrijwilliger of input laten komen van de hele klas.
• Zijn je leerlingen gewoon om digitaal te werken? Gebruik dan apps zoals Padlet, een woordenwolk … om al hun resultaten te verzamelen. Dan kan je dit onmiddellijk projecteren voor de bespreking.
• De concepten “ energiedrager” en “energiebron” zijn niet zo vanzelfsprekend voor leerlingen, spendeer hier de nodige aandacht aan.

Ons energieverbruik (slides 11–19)

Dit onderdeel vestigt de aandacht op het feit dat we met zijn allen afhankelijk zijn van energie, in alles wat we doen en ook dat we voor vele uitdagingen staan. Leerlingen kunnen zien hoe de energie verdeeld wordt in de maatschappij.

Start met de vraag “Hoeveel procent van het totale energieverbruik in Vlaanderen gaat naar de gezinnen?” Laat de leerlingen raden om ze vervolgens de 2 volgende slides te laten lezen.

TIPS:

• Als leerlingen een opmerking maken over het feit dat zijzelf in dit plaatje maar 13% energie verbruiken, kan je met hen beredeneren dat ze ook een onrechtstreeks energieverbruik hebben: om te kunnen eten, heeft de landbouw energie nodig; om gebruik te kunnen maken van diensten, is er ook energie nodig; de keuze van het persoonlijk vervoersmiddel bepaalt ook hoeveel energie we verbruiken en tot slot was er ook energie nodig voor de industrie om alle materiële voorwerpen te maken die we dagelijks gebruiken.
• Geef je aan deze leerlingen ook les over energie-omzettingen? Dan is het taartdiagram op slide 10 ideaal om te illustreren dat energie omzettingen niet efficiënt zijn: 50% van ons energie gaat verloren in een onnuttige energievorm zoals warmte en wrijving. Moderne technologieën zetten meer en meer in om zoveel mogelijk restwarmte te gaan benutten. Ook zal het in de toekomst met het gebruik van energiedragers zoals elektriciteit en waterstof bv. nog van groter belang zijn om het aantal omzettingen te beperken.

Energie is een zeer actueel thema en komt bijgevolg dus vaak voor in het nieuws. Laat je leerlingen de video bekijken op slide 13. Deze video laat een compilatie zien van beeldmateriaal rond energie in het nieuws.

Organiseer een kort klasgesprek van enkele minuten over wat ze net in de video hebben gezien in de video.

TIPS:

• Maak het gesprek niet te lang, 5 minuten is meer dan voldoende.
• Anderzijds, als het gesprek onmiddellijk stil valt kan je:
  - rechtstreekse vragen stellen over hun mening over de nieuwsberichten uit de video
  - de hoeden van Bono gebruiken als hulpmiddel: https://www.zesdenkhoeden.nl/uitleg-denkhoeden

Is er genoeg energie? (slides 15–16)

Laat je leerlingen slides 15 en 16 lezen en vooral ook goed naar de symbolische voorstelling van de zonne-energie en het energieverbruik op aarde kijken.

Dit onderdeel maakt duidelijk dat er op zich een overvloed aan zonne-energie is, maar dat we op dit ogenblik dit groot potentieel nog niet helemaal kunnen benutten, terwijl ondertussen ons energieverbruik maar blijft toenemen.

TIPS:

Hebben je leerlingen een beetje sturing nodig om aandachtig te lezen? Geef ze dan tegelijk de opdracht om de figuur met de batterij uit te leggen.

Hoe maken we een slimme energiekeuze? (slides 17–19)

Dit onderdeel maakt ons duidelijk dat we de energie-uitdagingen kunnen bekijken vanuit verschillende perspectieven. We halen er 3 belangrijke perspectieven uit: efficiëntie, onze portemonnee en milieu & klimaat.

Laat je leerlingen ter voorbereiding de slides 17 en 18 lezen.

Organiseer nu een groepsgesprek. Laat de leerlingen in groep de vragen op slide 19 lezen en beantwoorden in een groepsgesprek:

• Welke bril lijkt jou de belangrijkste? En welke bril vinden je ouders belangrijk? Waarom?
• Het gesprek in de groepjes hoeft maar enkele minuten te duren, nadien kan je overwegen om de conclusie van ieder groepje kort klassikaal samen te vatten.
• Concludeer dat om tot een goede energieoplossing te komen, het nodig is om alle brillen in beschouwing te nemen.

TIPS:

Heb je een klas die niet gemakkelijk eigen meningen deelt of vrees je dat de groepsgesprekken gemakkelijk stilvallen? Laat je leerlingen dan argumenten bedenken vanuit een bepaalde bril. Iedere leerling in het groepje kan dan een bepaalde bril vertegenwoordigen en een leerling kan moderator zijn van het gesprek.

5.3. Hoofdstuk 2 — ‘De drie brillen’

Slides 20–45; 40 minuten

Dit hoofdstuk gaat dieper in op de 3 eerder ingevoerde brillen als perspectief om een oplossing te bieden voor energie-uitdagingen.

De blauwe bril — Efficiënt produceren en verbruiken (slides 22–27)

Laat je leerlingen de slides van dit onderdeel zelfstandig lezen in groep. In dit onderdeel komen enkelen belangrijke concepten uit de fysica aan bod:

• Energie-omzettingen
• Energie behoud
• Beschikbare -, bruikbare - en niet-bruikbare energie
• Rendement

Deze concepten worden geïllustreerd met enkele voorbeelden.

Hernieuwbare energiebronnen produceren geen constante energiehoeveelheid in de tijd. Daarom is het nodig om energie op een later tijdstip en op een andere plaats te kunnen gebruiken. Hiervoor moeten we energie kunnen opslaan in een energiedrager. Er worden enkele toepassingen besproken.

TIPS:

• Geef je aan deze klas ook fysica of kan je samenwerken met de collega die hen fysica geeft, dan kan het interessant zijn om het onderdeel over de blauwe bril verder uit te diepen in dit vak.
• Terwijl de leerlingen in groep dit onderdeel aan het lezen zijn kan je tussen de groepjes heen lopen en ze vragen stellen om te zien of ze de materie goed begrijpen of eventueel iets klassikaal moet worden besproken.
• Je kan vragen stellen zoals bijvoorbeeld:
  - Als energie nooit verloren gaat, waarom spreken we dan over energieverbruik?
  - Voor eenzelfde hoeveelheid licht, hoeveel energie heb je meer nodig in het geval van een gloeilamp of een spaarlamp vergeleken met een LED-lamp?
  - …

De rode bril — Onze portemonnee (slides 28–32)

Om energie te kunnen begrijpen vanuit het financiële aspect, moeten we ook de eenheid begrijpen van energie die voorkomt op de energiefacturen. Laat je leerlingen naar de video met weervrouw Jacotte Brokken kijken op slide 28, die het begrip kWh uitlegt.

Laat je leerlingen slide 29 en 30 lezen: de energieprijzen kunnen tijdens een crisis weleens fors stijgen, daarom is het nuttig om energiezuinige alternatieven te bedenken op dagelijkse handelingen.

Dit leidt dan ook meteen de opdracht op slide 31 in. Laat je leerlingen de opdracht op slide 31 uitvoeren: ze verzinnen manieren om handelingen energiezuiniger te maken. Op deze slide voeren we ook het concept sluipverbruik in.

TIPS:

• Wil je hier wat dieper op ingaan? Laat leerlingen dan mee nadenken waar ze thuis misschien nog energie verbruikten en niet aan gedacht hebben.
• Hebben je leerlingen moeite met inbeeldingsvermogen? Gebruik dan één of meerdere afbeeldingen van huiskamers met elektrische toestellen zodat ze hierop sluipverbruik kunnen terugvinden.

Laat je leerlingen slide 32 lezen: natuurlijk kunnen we ook kiezen voor energiezuinige toestellen en daarom moeten we begrijpen wat de betekenis is van de energielabels.

TIPS:

• Voor leerlingen die wat meer sturing nodig hebben kan je enkele richtlijnen geven om de opdracht op slide 28 wat preciezer te maken:
  o Geef een aantal manieren voor elke rubriek (bv. 3)
  o Laat hen over praktische oplossingen denken
  o Of laat hen juist out of the box denken
• Vinden je leerlingen energielabels een beetje abstract? Ga dan eens kijken naar deze website: https://www.coolblue.be/nl/advies/verschil-energiezuinigheid-tussen-koel-vriescombinaties.html.
  Deze vergelijkt een koelkast met energielabel A met een koelkast energielabel F en berekent welke autoreis je zou kunnen doen met het energieverschil die beide koelkasten verbruiken op een jaar.

De groene bril — Milieu en klimaat (slides 33–42)

In dit onderdeel worden energie-uitdagingen bekeken vanuit de bril ‘milieu en klimaat’. We maak een onderscheid tussen milieu en klimaat. Dit verschil wordt ook ingeoefend in de opdracht op slide 35.

De impact van ons energieverbruik bekijken we op zowel het niveau van het klimaat (slide 36–39) als van het milieu (slide 40–42).

Voor de gevolgen op het klimaat wordt er bekeken wat de impact is van CO2 met een natuurlijke evenwichtige waarde in de atmosfeer en dit vergeleken met een situatie waar er te veel CO2 in de atmosfeer aanwezig is als gevolg van menselijke activiteiten en energieproductie. Op slide 39 vergelijken we de elektriciteitsopwekking via verschillende energiebronnen. Eventueel kan aaneensluitend dan slide 42 erbij gehaald worden om een onderscheid te maken tussen hernieuwbare energiebronnen en niet — hernieuwbare energiebronnen en zo samen met slide 39 de impact van beide groepen op de CO2-uitstoot te bestuderen.

Dit onderdeel sluit af met de tool Spreekbeurt, waarin elke leerling een kort stukje theorie leest en daarna in eigen woorden aan de rest van de groep uitlegt. De leerlingen werken samen, maar zijn individueel verantwoordelijk voor het begrijpen en uitleggen van specifieke voorbeelden van energie-oplossingen.

• Opdrachtomschrijving: De opdracht bestaat uit twee stappen: het verdelen van voorbeelden en het uitleggen ervan aan elkaar.
• Stap 1: Voorbeelden verdelen
  1. Open de website op een laptop om toegang te krijgen tot de voorbeelden.
  2. Laat de leerlingen een creatieve naam bedenken voor hun groepje en moedig hen aan om een virtuele kamer aan te maken.
  3. Elk groepslid scant de kamercode met hun smartphone en volgt de stappen op het scherm om toegang te krijgen tot de virtuele kamer.
• Stap 2: Leg aan elkaar uit
  1. Zodra alle namen op het scherm verschijnen, starten de leerlingen de virtuele kamer.
  2. Elke leerling leest zorgvuldig het toegewezen voorbeeld door en bereidt zich voor om het uit te leggen aan de rest van het groepje.
  3. Op het computerscherm verschijnt telkens een voorbeeld, in willekeurige volgorde. De leerling met dit toegewezen voorbeeld legt dit uit aan de groep, bij voorkeur in eigen woorden.
  4. Gebruik de navigatie bovenaan de pagina om soepel naar het volgende voorbeeld over te gaan.

Laat slides 43 tot en met 45 door de leerlingen lezen:

Alle brillen samen (slides 43–44)
Dit onderdeel legt het belang uit om energetische vraagstukken vanuit de perspectieven van de 3 brillen samen te bekijken.

Nog een andere bril: de sociale bril (slide 45)
We zullen de energie-uitdagingen waarvoor we staan samen moeten aanpakken om een effectieve oplossing te bekomen. Daarom is het ook belangrijk dat we iedereen mee hebben in de maatschappij en niemand uitsluiten. Niet iedereen kan de juiste energiekeuzes maken omwille van financiële redenen.

TIPS:

• Mocht je intussen wat in tijdsnood geraken kan je de intro op dit hoofdstuk (klimaat-milieu) en de kadering van de opdracht (slide 32) klassikaal doen.
• Tracht er waakzaam op te zijn dat tijdens Spreekbeurt de leerlingen de tekst niet gewoon aan elkaar gaan voorlezen. De bedoeling is om het aan elkaar uit te leggen.
• Je kan je leerlingen hiervoor enkele belangrijke woorden of een mindmap laten maken op een blad.
• Om tijdswinst te maken bij deze opdracht, kan je na de leesfase in ieder groepje één willekeurige leerling aanduiden die zijn verhaal aan de groep doet.

5.4. Hoofdstuk 3 — ‘Aan de slag’

Slides 46–48; 30 minuten

In deel 3 gaan de leerlingen zelf aan de slag. Ze doorlopen met hun groepje op een speelveld verschillende levensfasen, waarin ze telkens opnieuw slimme energiekeuzes moeten maken. De leerlingen krijgen telkens enkele mogelijkheden aangeboden. De levensfasen zijn: kind, jongere, jongvolwassene, volwassene.

De keuzes van de leerlingen hebben effect op de parameters die onderaan het scherm zichtbaar zijn. De parameters komen overeen met de drie brillen: efficiëntie, budget en milieu en klimaat. De balkjes van de parameters geraken doorheen het spel minder gevuld.

Aan het begin van elke fase wordt er bovendien een kanskaart getrokken die iets aan hun situatie in die fase verandert (bv. ‘Je hebt de lotto gewonnen’ of ‘Je woont buiten het centrum’ ). Deze kanskaart heeft ofwel rechtstreeks invloed op de parameters (bv. meer budget), ofwel beperkt die de keuzemogelijkheden (bv. 2 keuzemogelijkheden in plaats van 3) in die fase.

Aan het einde van het spel worden ook enkele tips gegeven om zuiniger met energie om te gaan.

Na het doorlopen van het spel bekijken de leerlingen de definitieve stand van de parameters. Ze kunnen ze eventueel noteren of er een schermafbeelding van maken, want er volgt een klasgesprek over hun ervaringen en bedenkingen.

In het klasgesprek brengen de leerlingen hun ervaringen samen aan de hand van een aantal vragen:

• Waren ze het eens over de gemaakte keuzes?
• Waren sommige levensfasen gemakkelijker of moeilijker? (En waarom?)
• Waren ze soms verrast over het effect van hun keuzes op de parameters en waarom?

5.5. Hoofdstuk 4 — ‘Energie in de toekomst’

Slides 49–55; 10 minuten

Nieuwe ontwikkelingen (slide 50–54)

In deel 4 wordt kort stil gestaan bij de ontwikkelingen vandaag, met nadruk op methodes die gebruikmaken van hernieuwbare energiebronnen en energiekeuzes die voor iedereen betaalbaar zijn.

Het deel wordt afgesloten met een filmpje met professor Bart Vermang (Universiteit Hasselt, Imec, Energyville) over dergelijke nieuwe ontwikkelingen en de rol die de leerlingen daar zelf (in de toekomst) in kunnen spelen door middel van studie- of beroepskeuze.

Laat je leerlingen de slides doorlezen en het filmpje bekijken op slide 54. Je kan nadien in groep de volgende vraag stellen: van welke van deze nieuwe ontwikkelingen hadden ze al gehoord?

TIPS:

• Wil je je leerlingen actief bezighouden tijdens het bekijken van het filmpje? Laat ze de belangrijke concepten opschrijven die ze in het filmpje horen/zien besproken worden.
• Achteraf kan er eventueel klassikaal of in groepjes een mindmap van worden gemaakt.

Besluit (slide 55)

Na het onderzoeken van het energieonderwerp vanuit verschillende invalshoeken, kunnen leerlingen tot de conclusie komen dat het maken van goede energiekeuzes allesbehalve eenvoudig is. Het besluit wijst op de vele uitdagingen die individuen niet in hun eentje kunnen overwinnen en benadrukt het belang van maatschappelijke verantwoordelijkheid bij het nemen van de juiste beslissingen, rekening houdend met diverse aspecten.

Het is dus zeker ook een optie om het besluit op slide 55 klassikaal door te nemen of om aansluitend een klassikaal reflectiemoment in te lassen om te kijken wat de leerlingen hebben meegenomen van de EDUbox.

5.6. Hoofdstuk 5 — ‘Meer weten’

Slides 56–61

In deel 5 worden een heleboel links aangeboden naar filmpjes, podcasts en sites die ingaan op een variëteit aan energiethema’s: zowel over uitdagende nieuwe ontwikkelingen en uitvindingen als over kwesties die verbonden zijn aan het energievraagstuk zoals klimaatopwarming, de voor- en nadelen van kernenergie en onze afhankelijkheid van fossiele brandstoffen.

6. Woordenlijst

Sommige leerlingen zullen bepaalde termen in de EDUbox niet kennen. Als je denkt dat een deel van de klasgroep bepaalde woorden niet kent, is het aangeraden die op voorhand klassikaal te overlopen. Of je kan de leerlingen actief stimuleren om de betekenis van onbekende termen tijdens het doorlopen van de EDUbox (online) op te zoeken.

Hieronder volgt een lijst van verschillende termen die aan bod komen in deze EDUbox:

• Energiebron
• Energiedrager
• Energieproductie
• Energieconsumptie
• Sluipverbruik
• Stille stroomvreters
• Industriële revolutie
• Efficiënt
• Rendement
• Bruikbare energie
• Beschikbare energie
• Verbrandingsmotor
• Broeikasgas
• CO2-uitstoot
• Groene energie
• Grijze energie
• Hernieuwbare energie
• Fossiele brandstoffen
• Stelling
• Standpunt
• Argument
• Tegenargument
• Energietransitie
• Elektrificatie
• Fotovoltaïsche cellen
• Kinetische energie
• Turbine
• Generator
• Dynamo
• Klimaatneutraal
• Energieheuvel
• Getijden

7. Meer weten?

Hier en daar linken we in de tekst onder ‘Fijn om te weten’ ook door naar andere initiatieven of websites. We lijsten ze hier voor jou nog eens op.

7.1. VRT NWS KLAAR

KLAAR is een project van VRT NWS. Met video’s en pakketten zorgt KLAAR ervoor dat een ingewikkeld of gevoelig onderwerp op een duidelijke manier wordt uitgelegd op maat van jongeren. Je vind er filmpjes over:

• Energie
• Kernenergie
• Kernenergie, gevaarlijk?
• Kernramp Tsjernobyl
• Grey day (de dag in het jaar wanneer al onze hernieuwbare energie is opgebruikt)
• Klimaatverandering
• Het klimaatprobleem
• Klimaatopwarming

7.2. Universiteit van Vlaanderen

In de colleges en podcasts van de Universiteit van Vlaanderen behandelen topwetenschappers uit heel Vlaanderen online een boeiend vraagstuk. In een kwartier tijd krijg je een antwoord op vragen zoals:

Colleges:

• Kunnen we op dezelfde manier blijven leven zonder gas en olie?
• Waarom ligt Vlaanderen nog niet vol zonnepanelen?
• Rijden we over vijf jaar allemaal elektrisch?
• Kan je CO2 uit de atmosfeer halen?
• Kunnen we zonder kerncentrales?
• Waarom rijden nog niet alle auto’s op waterstof?
• Laad ik binnenkort mijn gsm op met mijn sneakers?

Podcasts:

• Waarom liggen er alleen zonnepanelen en niet in hoeden of petten?
• Hoe kunnen planten zonnepanelen verbeteren?
• Hoe verwarm ik mijn huis met mijn wc?
• Komen zonnepanelen binnenkort uit een spuitbus?
• Een groene toekomst tegemoet?

7.3. Het Archief voor Onderwijs

In de online beeldbank van Het Archief voor Onderwijs vind je snel en gemakkelijk wat je zoekt: filmpjes, video- en audiofragmenten van omroepen en cultuurorganisaties. Op Het Archief voor Onderwijs zijn er collecties over:

• Duurzame energie opwekken
• Energie (algemeen)
• Energievormen
• Energieomzettingen
• Kernenergie
• Ontginnen van grondstoffen en energiebronnen
• Duurzaam wonen
• Het broeikaseffect aanpakken

7.4. Brightlab / imec

Brightbox Zonne-energie:
Laat een motor bewegen op zonne-energie. Experimenteer met één of meer zonnecellen en maak zelf een organische zonnecel. Vanaf 2e graad LO tot 1e graad SO.

• https://brightbib.be/product/brightbox-experimenteer-met-zonne-energie-met-verzending-2

Brightbox Elektriciteit:
Leer alles over elektriciteit. Ontdek hoe je lampjes laat branden, propellers doet draaien en de zoemers doet zoemen. Vanaf 2e graad LO tot 1e graad SO.

• https://brightbib.be/product/brightbox-experimenteer-met-elektriciteit-3

imec — energietransitie (beschikbaar in jan ‘24):
E-learning voor de 3de graad SO over alle aspecten van de energietransitie.

• https://brightbib.be/categorie/projecten/energietransitie

7.5. Nuttige links

Tips om energie te besparen en informatie over hoeveel apparaten verbruiken:

• https://kuleuvenblogt.be/2016/03/08/10-tips-om-energie-te-besparen/
• https://ambrassade.be/nl/kennis/artikel/energiegebruik-voor-jeugdinfrastructuur

Overzicht van hoeveel apparaten verbruiken:

• https://www.energids.be/nl/vraag-antwoord/wat-is-het-verbruik-van-mijn-huishoudtoestellen/71/

Over onderzoek en innovatie:

• https://www.energyville.be/
• https://www.solarteam.be/nl

Info op maat van jongeren op WAT WAT:

• https://www.watwat.be/klimaat/wat-kan-ik-doen-tegen-de-opwarming-van-de-aarde

Oproep om zelf aan de slag te gaan:

• Breng de CO2-uitstoot in de samenleving omlaag!

7.6. Tips voor leerkrachten

Eerder verschenen al EDUboxen die aanvullend zijn aan het thema energie, bijvoorbeeld:

• EDUbox Financiële educatie: Geld en ik
• EDUbox Mobiliteit: Keuzes voor duurzame ontknoping
• EDUbox Duurzaameid: Nu maken voor de toekomst
• EDUbox Ruimtelijk bewustzijn: Mijn keuzes voor een duurzame buurt.

Neem een kijkje in de catalogus op onze website voor meer informatie over deze en andere EDUboxen: https://www.vrt.be/nl/edubox/catalogus/