Anton Çehov: Kelimeleri Bağlamdan Kurtaran
Çehov, öyküleriyle paralel olarak oyunlarında da durumların ve insan ruhundaki yansımalarının altını çizmeyi amaçlar. Çehov’un tiyatro eserleri, karakterlerin ruhsal durumlarının ön plana çıktığı, eylemin öneminin zayıf seyrettiği eserlerdir. Eseri özel kılan, karakterlerin eylemlerinin arka planında akışta olan ruhsal durumlar ve değişimlerdir. Çehov, olağan görünen olayların bünyesindeki edebiyatı keşfeden ve bu özelliği sayesinde ön plana çıkan bir yazardır.
Çehov devrinin yüksek tansiyonunu hisseder fakat bu tansiyon hususunda bir tedavi önerisinde bulunmaz. Toplumun çeşitli tabakalarından insanları bir masa etrafına toplar ve sorunu kendi açılarından tahlil etmelerini sağlar. Bu “diyalog” esnasında ortaya çıkan ironi, Çehov metinlerinde oldukça önemli bir unsurdur. Ona göre doğal olanın içinde bir ironi vardır ve bu ironi ilk adımda komediye değil düşünmeye açılmalıdır. Alımlayıcı öncelikle farklı biçimde düşünmeye sevk edilmeli mümkünse güldürülmelidir. Devrinin yurttaş “edebiyat tanrılarının” dikkatini bu özellikleri sayesinde çeken, onların övgülerini kazanan Çehov’un tiyatro eserlerinde de aynı doğrultuda eserler vermesi şaşırtıcı değildir.
Zira döneminin diğer güçlü yazarlarının arasında sivrilmesini sağlayan düşüncesi şudur: Sıradan olaylar yaşayan silik kişiliklerin, duygu durumlarından kaynaklanan rastgele tepkileri önemli tespitler barındırır. Öte yandan eserlerindeki izlenimcilik ona zorlu olduğu oranda geniş bir alan açmaktadır. Genel tasvirdeki belirsizliğin içinde küçük ancak önemli ayrıntıların fark ettirilip edebiyatın aracı haline getirilmesi dönemi için oldukça çarpıcı bir girişimdir. Onun oyunlarında karakterler ve olaylar “birinci-ikinci”, “önemli-önemsiz” diye sınıflandırılamaz ve olaylar birbiriyle görünürde bağlantılı değildir. Ancak bu olaylar ve ayrıntıların arka planında ruhsal deneyimin dinamikleri işlenir. Görünürde sıradan ve ilişkisiz görünen hayat deneyimlerinin ardındaki duygu-durumlar, ancak tablodan biraz uzaklaşılarak bakılırsa görülebilir.
Oyunlarındaki karakterler dramatik hareketlerde bulunmazlar, klasik tiyatronun betimleyici ve abartıcı üslubundan hiç hoşlanmayan Çehov, üzülen karakterlerini sahnede bir o tarafa bir bu tarafa koşturtmaz, acılı bir babaya dramatik bir ifadeyle tirat attırmaz. Onun karakterleri yaşanmışlıklarıyla olgunlaşmış kişilerdir. Ergen kimseler gibi “kişisel destan” çabasına girişmezler. Yaşadıklarını büyütme, acılarını ve sıkıntılarını belirginleştirme, kendisine ve yaşadıklarına büyük önemler atfetme gibi bir çabaları yoktur.
Çehov’a göre insanlar, günlük hayatta oldukça basit işler yaparlar ve tiyatro bunu göstermelidir. Aslında burada hedeflediği şey günlük hayatın basit görünen karmaşasını sahneye yansıtmaktır. Bu karmaşada insanlar oldukça sıradan işler yaparken duygularını içlerinde saklarlar ancak bu duygularını ufak ayrıntılarında yansıtıp kendilerini ele verirler. Tiyatro sahnesi yahut edebiyat metni de bu belirsiz karmaşayı, curcunayı resmetmeli aynı zamanda karakterin iç dünyasına açılan kapıları işaret etmeyi, sezdirmeyi de başarabilmelidir.
Çehov’un oyunlarında önemli olan bir başka özellik de oyunun nasıl oynanması gerektiği hususunda verilen direktiflerdir. Çehov oyununun kendi istediği şekilde sahnelenmesine oldukça önem veren bir yazardır. Bu oyunlarının sahnelenmesini hem kolaylaştıran hem de kendi yorumunu ve üslubunu da yansıtmak isteyen yönetmenin işini zorlaştıran bir tavırdır. Oyuncuların mimiklerinden ses tonlarına kadar her bir ayrıntıyı özenle belirler/belirtir. Bunun sebebi elbette yazarın oyununu sözcüklere dayandırmamasıdır. Sözcükler sadece ahvali belirtmeye yarayan aracılardır ve yetersizdir. Dil ve onun göstergeleri olan kelimeler belirsizdir ve herkes tarafından aynı şekilde anlaşılacak bir kelime bulunmamaktadır. Aynı zamanda kişilerin kelimelere yükledikleri anlamlar ve duygular özneldir. Bir insan kendi vokabülerinde yaratıp beslediği kelimelerle kendisini diğer insanlara başarılı şekilde ifade edemez. Kişi daima toplumun yaratıp beslediği ve şekillendirdiği yazı diline çarpar.
Pek çok edebiyat eleştirisi kuramına göre de edebiyat işte bu farklılıktan doğmaktadır. Her alımlayıcı tarafından farklı algılanan metin, edebiyat metnidir görüşü oldukça yaygındır. Edebiyatını dilin bu yetersizliğine inançla doğuran Çehov’un karakterleri de daima kelimelerin yetersizliğinden yakınırlar. Neredeyse bütün oyunlarında karakterler söylemek istediklerini tam olarak iletemediklerini, yanlış anlaşıldıklarını yahut kendilerini anlatamadıklarını ifade ederler.
Çehov’a göre sözcükler ve onların oluşturdukları semantik bağ önemli değildir, karakterin ne söylediğinden ziyade onu nasıl söylediği daha büyük önem taşır. Bazı oyunlarında anlamsız ve konuyla ilintisiz seslerin/kelimelerin kullanılması ve bunların karakterler arasında duygusal anlamları/ilişkileri yansıtması bu düşüncesiyle ilgilidir.
Süregelen diyalogla ilgisiz ancak duygularla yoğrulmuş ifadeler bağlamın içerisine sokularak konu ve duygu değişimi sağlanır. Bu duygu değişimi genellikle Çehov’un da arzuladığı normal ve sıradan hayata dönüş içindir. Karakterler arasında ciddi ve karmaşık bir konu üzerine konuşulduğu vakit, bu ifadeler sayesinde karakterlerin sıradan hayatlarına geri dönmeleri amaçlanır. Bu ifadeler genellikle basit hayata dair şeylerdir; duvardaki saatin geç kalması, bir gazete haberi, akşama yapılması planlanan yemek, masa örtüsü üzerindeki leke vs. Bu “rastgele” konuşmalar Çehov’un neredeyse bütün oyunlarının sık kullanılan, önemli bir unsurudur. Dramatik bir sahnede kahramanlardan bir tanesi -olayın içinde de olmayabilir- sahneye girerek “ayağım uyuştu” der yahut bir duygusal gerilimin yaşandığı bir anda bir karakter genellikle alakasız bir gazete haberi okur, bu haber oyun içerisinde bir işlevi olmadan sadece geçer gider. Duvardaki asılı tüfeğin patlaması gerekliliğine ne oldu dersiniz. Bu bağlamda bir çelişki görülebilir. Zira malumunuzdur ki Çehov bir piyeste duvarda bir tüfek asılıysa onun patlaması gerektiğini ifade eder. Bunu da gereksiz olan unsurlardan kaçınmak olarak yorumlarız. Ancak oyunlara bakıldığında bazı ifadelerin işlevsiz kaldığı görülür. Aslında işlevsiz değildirler sadece gözlemlenebilir bir işlevsellikten uzaktırlar. Beckett’ta daha belirgin ve ustaca görülen bu “sözcükler”, Çehov’da da anlatılanın ve karakterin eylemlerinin ardındaki leitmotive’i gösterir. Bağlamdan ziyade sözün, sesin ve sessizliğin Çehov’un oyunlarında önemli bir rol üstlendiği söylenebilir.
Çehov’un oyunlarında diyalog-monolog düzensizliği görülür. Monolog pek sık kullanılmaz, kullanıldığı vakit de beklenildiği gibi karakterin duygu durumuyla ilgili bir bilgi vermez. Yeni konuya geçiş için kullanılan diyaloglarda ise karşılıklı konuşanlar, birbirlerinden bağımsız halde kendi düşüncelerini geliştirir ve ifade ederler
Çehov’un oyunları, edebiyat metinlerinin temel karakter-karakter çatışmasının asgari düzeyde azaltıldığı metinlerdir. İyi-kötü ayrımı yoktur ve hiçbir karakter diğer bir karakterin kötülüğüne çalışmaz. Karakter arasındaki anlaşmazlıklarda dahi bu durumdan karakterleri sorumlu tutmak oldukça güçtür. Hiç kimse suçlu, hatalı değildir ve kimsenin kimseye garezi yoktur. Başa gelen felaketler rastlantısaldır, kader/kısmettir. İnsanın başına gelen olaylar üzerinde bir hâkimiyetinden söz edilemez. İnsanoğlu bu hayat karşısında zayıftır, kaderine hükmedemez, önce hayallerinden ve ideallerinden vazgeçmek zorunda kalır, sonrasında basit kaygılar ve eylemler içerisinde ömrünü tamamlar. Karakterler, taşranın üzerlerinde yarattığı boğucu hava içerisinde kendilerinden büyük bir kuvvete karşı koyamayarak hezimete uğrar, yenilgilerini zapt etmeye çabalar. Bu çabanın bir örneği; Anya, ufak şeyler karşısında coşkuya kapılır, doğa olayları karşısında heyecanlanarak “ne güzel”ler savurur. Aslında burada Anya, içinde bulunduğu durumundan kurtuluşunun kendi elinde olmadığının farkında olması nedeniyle bir kabullenme yaşamıştır ve içinde ölmeye başlayan heyecanı, inancı ve en azından özsaygısını bu şekilde ayakta tutmaya çalışmaktadır.
Çehov’un karakterleri gerçekleşmesi çok düşük olan ama asla imkânsız olmayan hayalleriyle yaşarlar. Belki de asla gidemeyecekleri uzak yerlerin ve orada yaşayacakları güzel günlerin huzuru ile yaşam enerjisi toplarlar. Karakterler sürekli umutvardırlar; her birinin bir hayali vardır ve bu hayallerine ulaşma yolunda sıkıntılar çekerler. İçinde bulundukları durumdan kurtulmak, özgür olacakları geleceğe doğru atılmak isteyen fakat ellerinden pek bir şey gelmeyen karakterler rastlantıların ve kaderin onlara verdiği rolü oynarlar. Bu nedenle onların duyguları ve kaygıları oldukça belirgindir.
Çehov karakterlerinin mutsuzluklarını, mutluluk konusunu işleyerek gösterir. Üç Kızkardeş, mutsuzluklarıyla cisimleştirilen karakterlerdir ancak sürekli mutluluk konusunda konuşurlar. Vişne Bahçesi’nin Anya’sı sürekli “ne güzel” diyerek dolaşır, Üç Kızkardeş’te Kuligin “mutluyum ben, mutluyum ben, mutluyum” temrinini tekrarlar. Burada amaç elbette, bu sözlerle bir hipnotik etki altına girmek ve gerçekte olan mutsuzlukları yahut yalan mutlulukları gizlemektir. Bu noktada şunu da belirtelim ki Çehov’un karakterlerinin, onların ruh dünyasını yansıtan kalıp sözleri vardır. Bu kalıp ifadeler üst yapıda işlenen konunun akışı içerisinde karakterlerin tavırlarını göstermesi bakımından önemlidir.
Çehov’un karakterleri Kierkegaard’ın mutsuz insan tanımıyla paralel olarak ya benliklerinin farkında olmadıkları için ya olduğu kişi olmak istemedikleri için yahut da oldukları kişi olamadıkları için mutsuzdurlar. Çehov’un İvanov’u bu tanıma en güzel örnektir. Zira kendisi bu üç tarz mutsuzluğu da deneyimlemiş, birinden diğerine sürüklenmiştir. Bir benliği olmadan geçirdiği gençlik yıllarını kahramanlara özenerek yaşamış ve bu benliksizliğinin farkına ancak şimdi varmıştır. Toplumu değiştirmek istemesi ancak toplumda erimeyi de istiyor oluşu onun kendisi olmak isteyen ile kendisi olmak istemeyen arasında çelişkide bırakmaktadır..
Çehov eserlerinde gereksiz olana tahammülü olmayan bir yazardır. Onun eserlerinde gereksiz konuşmalar yer almaz. Bütün bu saydığımız “rastgele”, “sıradan”, “bağımsız” ifadeler aslında oyunu kısaltan, duygu durum değişikliğini kolaylaştıran unsurlardır. Hareketle ve cümlelerle yaratılabilecek etkiyi sadece iyi duygulandırılmış birkaç kelime ve/veya bir jest/mimik ile ifade etmesi bu gereksiz olandan kaçınmayla ilgilidir.
Kaynakça
Anton ÇEHOV, akt: Zeynep ZAFER, Anton Çehov’un Öykü Sanatı, Cem Yayınevi, İstanbul, 2002, s. 86
Soren KIRKEGAARD, Ölümcül Hastalık Umutsuzluk, Çev. M. Mukadder Yakupoğlu, Ayrıntı Yay., İstanbul, 2001, s.21
Özlem HEMİŞ ÖZTÜRK, Çehov’dan Beckett’e Köprü Sözcükler, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Sayı: 23, 2007, s. 89–98.
Tüten ÖZKAYA, A.P. Çehov’un Oyunlarında Üslûp Özellikleri, Ankara DTCF Dergisi, s: 1 C: 35, 1991, s. 253–262.
