Ανοιχτή κοινωνία: η μοναδική απάντηση στην άνοδο του νέου ολοκληρωτισμού

«Πολλοί λαοί ή άτομα συμβαίνει να θεωρούν περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά ότι κάθε ξένος είναι εχθρός (…) Όταν αυτή η ανομολόγητη αλυσίδα αποτελέσει τη μείζονα πρόταση ενός συλλογισμού, τότε στο τέλος της αλυσίδας βρίσκονται τα στρατόπεδα. Αυτό είναι το αποτέλεσμα μιας σύλληψης του κόσμου οδηγημένης στην έσχατη συνέπειά της: όσο υπάρχει αυτή η αντίληψη τα αποτελέσματά της θα μας απειλούν. Η ιστορία των στρατοπέδων εξόντωσης θα έπρεπε να ερμηνευτεί από όλους σαν ένα δυσοίωνο σημάδι κινδύνου» (“Εάν αυτό είναι άνθρωπος”, Πρίμο Λέβι 1919–1987)

Διανύουμε μια περίοδο έντονης ανασφάλειας και δομικών ανακατατάξεων, γεγονός που μας υποχρεώνει να επιστρέφουμε ξανά και ξανά στην υπεράσπιση όλων εκείνων των αξιών, που τις τελευταίες δεκαετίες θεωρούνταν αυτονόητες για ολόκληρη τη διεθνή κοινότητα.

Αναφέρομαι στα ισχυρά θεμέλια που επιχείρησε (και εν πολλοίς τα κατάφερε) να θέσει η διεθνής κοινότητα, υπό την αιγίδα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, με μια σειρά νομικών κειμένων που συντάχθηκαν μετά τον τερματισμό του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι κατ’ εκείνη την χρονική περίοδο, όπου οι μνήμες των στρατοπέδων συγκέντρωσης ήταν ακόμα πολύ νωπές, υπογράφηκαν από την διεθνή κοινότητα οι κυριότερες συμβάσεις για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1948, η Συνθήκη της Γενεύης για τους Πρόσφυγες του 1951, το Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα και το Διεθνές Σύμφωνο για τα οικονομικά, κοινωνικά και μορφωτικά δικαιώματα του 1966 (για να αναφέρουμε μόνο μερικά ενδεικτικά), δεν άργησαν να καταστούν και αναγκαστικό διεθνές δίκαιο, ενώ στην Ευρώπη με τη Σύμβαση της Ρώμης του 1950 (ΕΣΔΑ), χτίστηκαν τα θεμέλια του σύγχρονου ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

“Ποτέ ξανά” ήταν το βασικό σύνθημα που κυριαρχούσε κατά τις εργασίες της οικουμενικής διακήρυξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ΟΗΕ, ως απαράβατη υπόσχεση και κοινή δέσμευση μεταξύ των λαών της γης, ώστε να μην επαναληφθούν οι θηριωδίες του ναζισμού και του φασισμού.

Να όμως, που σχεδόν εβδομήντα χρόνια μετά, βρισκόμαστε σε μια κρίσιμη στιγμή για την ανθρωπότητα, όπου η κοινή δέσμευση του “ποτέ ξανά” έχει αρχίσει να ξεθωριάζει και να μη φαντάζει καθόλου αυτονόητη σε όλο και περισσότερες χώρες του κόσμου.

Σε αυτή τη βίαιη στροφή της ιστορίας, κατά την οποία αναπτύσσονται ισχυρές τάσεις εσωστρέφειας και απομονωτισμού, οι δημοκρατικές αξίες με τις οποίες ορίζαμε και προσδιορίζαμε τον κόσμο μας τις τελευταίες δεκαετίες, έχουν αρχίσει να υποχωρούν προς όφελος ενός νέου ολοκληρωτισμού που καμώνεται πως έχει τις λύσεις στα μεγάλα ζητήματα της εποχής μας.

Χώρες με ισχυρά θεσμικά αντισώματα στον ολοκληρωτισμό και δημοκρατική παράδοση αιώνων, όπως οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, αποσύρονται από τις διεθνείς υποχρεώσεις τους, κλείνοντας τα σύνορά τους, αφού πρώτα με τις λανθασμένες επιλογές τους στην εξωτερική πολιτική, συνέβαλαν στο να γίνει ο κόσμος μας πιο ανασφαλής, και μάλιστα σε μία στιγμή, όπου νέες περιφερειακές δυνάμεις, αναζητούν διακαώς να αποκτήσουν ρόλο ρυθμιστή σε διάφορες περιοχές του πλανήτη.

Προκύπτει λοιπόν το αγωνιώδες ερώτημα κάθε προοδευτικού ανθρώπου που παρακολουθεί σαστισμένος τις πολιτικές εξελίξεις των τελευταίων μηνών: Με ποιο τρόπο μπορεί να αντισταθεί κανείς απέναντι σε αυτό το επιχειρούμενο πισωγύρισμα, στο οποίο επιδίδονται οι θιασώτες της οπισθοδρόμησης και της κλειστής κοινωνίας;

Η μόνη απάντηση που μου έρχεται ως αυτονόητη στο μυαλό είναι, με το να μπολιαστούν οι κοινωνίες μας με αντισώματα απέναντι στον λαϊκισμό και τον φασισμό, και ο μόνος τρόπος για να συμβεί αυτό, πέρα από τα ευχολόγια και τις διακηρύξεις αρχών, είναι με την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών για όλους τους πολίτες με ισότιμη πρόσβαση στην παιδεία, στην εργασία, στα κοινωνικά αγαθά και στις δημοκρατικές διαδικασίες, χωρίς αποκλεισμούς και στεγανά.

Με άλλα λόγια, ενισχύοντας όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν τις αρχές μιας ανοιχτής, δημοκρατικής κοινωνίας.

Έτσι λοιπόν, κάθε φορά που τίθεται το ερώτημα “τι πρέπει να κάνουμε για να βγούμε από αυτή τη γκρίζα για την ανθρωπότητα περίοδο”, “να δημιουργήσουμε ισχυρές ανοιχτές κοινωνίες” θα πρέπει να είναι η απάντηση.