Bryce Dessner verklankt Mapplethorpes erecties zonder crescendo
De multimediavoorstelling ‘Triptych (Eyes of One on Another)’, dinsdag bij het Holland Festival in de Amsterdamse Schouwburg — tegenwoordig ook wel Internationaal Theater Amsterdam genoemd — was véél. Wellicht zou je het kunnen samenvatten als een gezamenlijk essay van componist Bryce Dessner, librettist Korde Arrington Tuttle en regisseur Kaneza Schaal over het werk van fotograaf Robert Mapplethorpe en uitgevoerd door het vocaal ensemble Roomful of Teeth en het Amsterdamse Asko/Schönberg. Maar ere wie ere toekomt: De muziek van Dessner had veruit de meeste impact.
Het was niet de eerste keer dat het Holland Festival de gitarist en songschrijver van de rockgroep The National uitnodigde. Sterker nog, hij is er bijna kind aan huis. En niet zonder reden. Zijn bijdrage in 2011 — samen met broer Aaron — was nog niet zo bijster overtuigend (1), maar dat werd een jaar later al aanzienlijk beter (2). En het album waarop het Kronos Quartet werk van Dessner uitvoert, ‘Aheym’, wat ze in 2016 in Amsterdam nog eens live over deden, is topklasse.
Zoals reeds eerder op Frnkfrt betoogd, is er nogal wat verschil tussen het gecomponeerde werk van Bryce Dessner en Radioheads Jonny Greenwood enerzijds en aan de andere kant popveteranen als Paul McCartney, Elvis Costello of Joe Jackson die hun roem gebruiken om zich ook eens als ‘componist van serieuze muziek’ te presenteren. Dat laatste levert steevast diep in de romantiek gewortelde instrumentale wijsjes op die ver afstaan van de hedendaagse compositiepraktijk. Terwijl Greenwood en Dessner juist meer in die praktijk ingevoerd en geschoolld zijn — al hebben beiden wel ieder hun eigen stijl.
Bryce Dessner liet zich voor zijn stuk over Mapplethorpe inspireren door een gebeurtenis uit zijn vroege puberteit. In 1990, een jaar na het overlijden van de fotograaf, kwam een overzichtstentoonstelling van diens werk, ‘The Perfect Moment’, naar het Contemporary Arts Centre in Dessners woonplaats Cincinnati, Ohio. De homo-erotische SM-afbeeldingen en portretten en close-ups van naakte zwarte mannen waren shockerend voor sommigen en een conservatieve senator zorgde ervoor dat de expositie werd gesloten en de directeur van het kunstcentrum vastgezet.
De rechtszaak die volgde werd ‘nationwide’ nieuws. De jonge Dessner raakte gefascineerd door het proces waarbij alles draaide om artistieke vrijheid en vrijheid van meningsuiting.
De titel ‘Triptych’ verwijst naar drie portfolio’s fotografisch werk die Mapplethorpe maakte tussen 1978 en 1982, ‘X’, ‘Y’ en ‘Z’, en die centraal staan in de voorstelling. De eerste betreft homo-erotische foto’s uit de New Yorkse SM-scene van de jaren zeventig. De tweede bloemen, die echter in veel gevallen zo gefotografeerd zijn dat er moeiteloos een erotische thematiek in te lezen valt. En de derde portfolio toont zwarte mannenlijven die doorgaans zijn vastgelegd alsof het klassieke sculpturen zijn.
Door componist Dessner, librettist Tuttle en regisseur Schaal worden de foto’s — die metersgroot boven het podium zijn geprojecteerd — als het ware vanuit verschillende invalshoeken belicht en bediscussieerd.
Zowel bij de inleiding die voor belangstellenden aan de voorstelling voorafgaat als in de online-programmatoelichting wordt regelmatig gesproken over het confronterende karakter van de foto’s. Dat waren ze veertig jaar geleden ongetwijfeld. En dat zullen ze voor mensen die ze voor het eerst zien en daarbij geen idee hebben wie Mapplethorpe is, vast en zeker nog altijd zijn. Maar ik kan mij nauwelijks voorstellen dat dat geldt voor het cultureel gepokt en gemazelde Holland Festival publiek dat bij deze voorstelling in de zaal zit. Het werk van de fotograaf is de afgelopen veertig jaar veelvuldig in Europa en ook in ons land te zien geweest en die exposities bleken heel populair. Twee jaar geleden pakte de Rotterdamse Kunsthal nog groots uit met nota bene dezelfde X, Y en Z portfolio’s, inclusief SM-prenten en zwarte piemels in alle maten van erectie.
Kortom, weinigen zullen afgelopen dinsdag door de beelden geshockeerd zijn. Het was veel meer de muziek die de aandacht opeiste. In een toelichting zegt de componist vooral geraakt te zijn door de klassieke schoonheid van het werk van Mapplethorpe, die zich op zijn beurt liet inspireren door het Italiaanse maniërisme. In het verlengde daarvan liet Dessner zich beïnvloeden door de madrigalen van Monteverdi. Heet meest nadrukkelijk is dat te horen aan het begin van ‘Triptych’ als Monteverdi letterlijk geciteerd wordt, maar ook daarna het stuk consequent een vocaal gedomineerde compositie.
Bryce Dessner is altijd een componist geweest met een voorkeur voor het ‘welluidende’ boven het ‘seriële’. Maar in ‘Triptych’ zoekt hij weldegelijk zijn eigen grenzen op. Het negenkoppige Amerikaanse vocale ensemble ‘Roomful of Teeth’ is ronduit magnifiek. Er wordt loepzuiver meerstemmig gezongen. Véélstemmig! Ook als de componist de harmonieën laat wringen en langs of zelfs over de randen van de tonaliteit laat schuren. Daarnaast heeft het Amsterdamse Asko/Schönberg een meer begeleidende en ondersteunende functie en dringt zich ook niet op. Maar wie er op let hoort de subtiliteiten.
De inbreng van Librettist Tuttle en regisseur Schaal is onmiskenbaar. De gezongen teksten worden samen met de foto’s boven het podium geprojecteerd en een danser beweegt als en soort levend rekwisiet gedurende het hele stuk over het podium en in de zaal. Accentuerend, zonder opdringerig te zijn.
Kort door de bocht gezegd laat Dessner zijn zangers gedurende de compositie van Monteverdi naar soul bewegen en uiteindelijk weer terug. Het meest indrukwekkende aspect van ‘Triptych’ zijn de vocale arrangementen die zich manifesteren in de harmonieën. Wat dat betreft is er een direct verband met ‘I am easy to find’, het meest recente album van Bryce Dessners groep The National, dat afgelopen maand verscheen. Ook daar staan, méér dan voorheen, de vocale arrangementen centraal. Voor het eerst werkt The National met een grote groep zangeressen — naast Matt Berninger, de man die gewoonlijk de zangpartijen voor zijn rekening neemt. Ook op ‘I am easy to find’ levert dat een verrassend boeket aan stemmen op, waarvoor Dressner knappe, spannende orkestraties schreef en waarbij de instrumenten vooral een dienende rol hebben.
In een toelichting zegt de componist zijn publiek niet te willen beleren of bevoogden wat het werk van Mapplethorpe betreft. Evenmin plaatst hij muzikale uitroeptekens bij de beelden. Verwacht geen ophitsend crescendo zodra er een grote zwarte erectie in beeld komt. Wat dat betreft is zijn muziek minder ‘expliciet’ dan de fotografie.
Maar voor de goede verstaander wordt er weldegelijk een ‘statement’ ontwikkeld. Alleen al door het in de madrigaal-traditie gezongen gedicht ‘American Wedding’ van de dichter Essex Hemphill — een Amerikaanse intellectueel die nota bene flink wat kritiek had op Mapplethorne omdat deze volgens Hemphill zijn zwarte modellen meer als ‘fetish’ dan als mensen presenteerde.
Hemphills gedicht is radicaal. ‘In America, I place my ring on your cock where it belongs’ luidt de wat melodie betreft wel wat aan Rufus Wainwright herinnerende regel die keer op keer herhaald wordt. Totdat Monteverdie hem in zijn graf automatisch mee begint te zingen.
Peter Bruyn
Holland Festival. Di 18 juni 2019, Stadsschouwburg, Amsterdam. Daar ook wo 19 juni.
Noten:
- Peter Bruyn — The National en de valkuil van de ‘Grote Kunst’ op Frnkfrt (2 juni 2011)
- Peter Bruyn — McCartney en Costello probeerden het, Greenwood en Dessner doen het op Frnkfrt (17 juni 2012)
Meer The National op Frnkfrt:
- Peter Bruyn — Pop, niche en The National op Frnkfrt (26 okt 2017)
Meer Holland Festival 2019 op Frnkfrt:
- Peter Bruyn — Abd Al Malik meer polemisch dan artistiek op Holland Festival; Identiteit voorbij de slavernij op Frnkfrt (13 juni 2019)
