De muziek van Anton Heyboer: Operette en gitaar tussen blaffende honden

,,Daar zat Anton altijd als hij muziek maakte. Op die bank,’’ zegt Joke Heyboer en wijst naar een bank achter in de ruimte. Een ruimte die de indruk wekt nauwelijks veranderd te zijn sinds het overlijden van de excentrieke kunstenaar, voorjaar 2005. Zo’n tien jaar eerder, begin jaren negentig, had de schilder en etser een ‘muziekbevlieging’ gehad. Van de één op de andere dag schafte hij zich een groot aantal muziekinstrumenten aan — waarvan hij er nooit een had leren bespelen — drukte de opnameknop van een taperecorder in en zong uit volle borst. Afgelopen najaar verscheen bij het Britse verzamelaarslabel Kye een dubbel-LP met een aantal van die opnamen onder de titel ‘Rules of the Universe’.

Het is een alleszins merkwaardige plaat. Het opent bijvoorbeeld met een stuk dat ‘Meditation Quietness’ heet en waarop je Heyboer ruim tien minuten mondharmonica hoort spelen als iemand die het instrument niet beheerst, maar zich onbespied waant. In andere stukken zingt de kunstenaar in een amper verstaanbaar Engels, vrijwel a capella, terwijl zijn vingers wat over de snaren van een ongestemde gitaar rammelen en honden nu en dan door de opnamen heen blaffen.
Het is niet de eerste plaat die van Heyboer verschijnt. In 1976 was er reeds ‘She And She As One’, (1) een LP die

‘She And She As One’

officieel werd uitgebracht door EMI Bovema in Heemstede, op initiatief van Dimitri Frenkel Frank. Vier jaar eerder had de kunstenaar in zijn zelfgebouwde stulp in Den Ilp vijf harmoniums, een vleugel, enkele piano’s en wat opnameapparatuur aangeschaft. Hij nam honderdvijftig uur muziek op — alleen spelend op de zwarte harmoniumtoetsen — en praatte daarbij. Vervolgens sodemieterde hij alle instrumenten in het moeras achter zijn huis en bewaarde de tape. De LP die er van verscheen verkocht nauwelijks. Het grootste deel van de oplage werd na een paar jaar verstoffen bij EMI vernietigd. ,,Zonde dat wij er toen niet aan gedacht hebben die over te nemen,’’ blikt de tweede weduwe, Lotti Heyboer terug. ,,Er is nog altijd vraag naar. Het is een collector’s item geworden.’’

Anton Heyboer en zijn muziek. Er is nauwelijks over geschreven. Niet in de catalogi bij retrospectieftentoonstellingen en amper in de mooie biografie van Bert Nijmeijer die in 2012 verscheen. (2) ,,Die eerste LP, die werd destijds in het Hilton in Amsterdam gepresenteerd; daar was toen veel pers bij,’’ herinnert Maria Heyboer zich, de derde weduwe die bij het gesprek is. Maar al die aandacht in het Hilton was er alleen maar voor die ‘malle kunstenaar’ met die sliert vrouwen achter zich aan. Niet of nauwelijks voor zijn werk. Zo ging het altijd.

Sonore harmoniumklanken

Het was Graham Lambkin, van het Engelse label Kye Records — gespecialiseerd in muziek van beeldende en conceptuele kunstenaars — die Lotti benaderde met het voorstel om wat tracks die in de jaren negentig door Heyboer in eigen beheer op cd waren uitgegeven officieel op LP uit te brengen. (3) Lambkin was vooral gefascineerd door Heyboer om de combinatie van kunst met esoterische spiritualiteit, zo blijkt uit een artikel in het augustusnummer van het Britse muziekblad Wire. (4)

Toch zijn er opvallende verschillen tussen de muziek van Heyboer uit de vroege jaren zeventig, die bij EMI op LP verscheen, en die uit de jaren negentig op het nieuwe dubbelalbum. ‘She And She As One’ destijds was een heel serieuze plaat. Heyboers gesproken teksten, tegen een achtergrond van sonore harmoniumklanken, waren als mantra’s die direct relateerden aan zijn beroemde ‘systeem’. Dat onbegrijpelijke, halverwege de jaren vijftig op een zolderkamertje in Haarlem ontwikkelde pseudoreligieuze systeem van Anton Heyboer; dat systeem dat door niemand

anders dan hijzelf begrepen werd, maar waardoor hij na in het psychiatrisch ziekenhuis Santpoort opgenomen en krankzinnig verklaard te zijn, toch in het reine kon komen met zichzelf.
In de loop van de jaren zeventig vond er een omkering plaats in het leven van Heyboer. Was het de invloed van Telegraaf-societyjournalist Henk van der Meyden die een boek over de kunstenaar en zijn — toen nog — drie bruiden schreef (5) en Heyboer zo bij het grote publiek introduceerde en populair maakte? Wie zal het zeggen… In ieder geval besloot Heyboer in 1984 alle banden met de ‘officiële kunstwereld’ te verbreken, zijn werk rechtstreeks vanuit huis door zijn vrouwen te laten verkopen en prettig geprijsde ‘kunst voor het gewone volk’ te gaan maken. Dat bleken zeer snel geproduceerde, fel gekleurde en door de traditionele kunstkritiek vaak verafschuwde schilderijen.

‘She And She As One’ was van vóór die ommekeer, maar opnamen op ‘Rules of the Universe’ zijn heel duidelijk van daarna: Frivool, speels, minder streng geworteld in het ‘systeem’. ,,Anton had begin jaren negentig weer heel veel instrumenten gekocht’’ vertelt Lotti. ,,Piano’s, violen, trompetten. Voor ons allemaal. Zelf had hij toen een voorkeur voor de gitaar, die hij overigens niet wist te bespelen. We konden geen van allen een instrument bespelen, maar bij hem kwam er toch meer uit dan bij ons.’’

Born in the Jungle

Be Born in the Spirit

I can’t be Human

Die opnamen, uit de jaren negentig, zijn in 1997 door de weduwen in eigen beheer uitgebracht op drie cd’s: ‘Born in the Jungle’, ‘Be Born in the Spirit’ en ‘I can’t be Human’.(6) Dezelfde sessies waren ook de bron waaruit Kye Records ‘Rules of the Universe’ heeft samengesteld.
Anton Heyboer was achter in de zestig, misschien begin zeventig toen de opnamen gemaakt werden en nog zeer krachtig bij stem. Je hoort hem galmen, uit volle borst en niet al te zuiver: ‘Sometimes there is a woman in your arms and then you know you are alive!’ Als een beschonken operettezanger die zojuist de kleedster van het theater in de billen heft geknepen. Nu dus ook verkrijgbaar op luxe verzamelaarsvinyl.

Peter Bruyn

Noten:

1 — ‘She And She As One’ (1976, EMI-Bovema, LP). Het hele album is in gedeeltes via YouTube te beluisteren: Hier, hier, hier, hier, hier, hier, hier en hier.

2 — Bert Nijmeijer — Heyboer, een biografische speurtocht (2012, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam)

3 — Rules of the Universe (2013, Kye-records, 2LP) De track ‘Sometimes There Is a Woman In Your Arms’ is hier te beluisteren via YouTube

4 — Derek Walmsley — Living for the Moment (in The Wire #354, au 2013)

5 — Henk vgan der Meyden — De drie Bruiden van Anton Heyboer (1974, Teleboek, Amsterdam)

6 — Deze in eigen beheer uitgebrachte cd’s uit 1997 — waarvan de titels wat onduidelijk zijn — plus enkele latere eigen beheer uitgaven zijn nog altijd te koop via de Anton Heyboer Webshop

Dit verhaal verscheen in iets kortere vorm in Dagblad Waterland (17 sept 2013)

Originally published at frnkfrt.net.