De overbodige kunstenaar
“The media are not toys; they should not be in the hands of Mother Goose and Peter Pan executives. They can be entrusted only to new artists, because they are art forms.”
Marshall McLuhan, Counterblast (1953)
Laat nieuwe media in hemelsnaam niet in handen vallen van managers, van bedrijven en hun marketingafdelingen. Nieuwe media is veilig bij kunstenaar, want nieuwe media zijn kunstvormen, schreef mediatheoreticus Marshall McLuhan in zijn baanbrekende manifest ‘Counterblast’ uit 1953 (1). McLuhan was destijds nog professor Engelse literatuur aan de universiteit van Toronto, maar de mogelijkheden van de nieuwe media die na de tweede wereldoorlog opgang maken duwden hem met ferme hand de kant van de mediawetenschap op.
Voor McLuhan waren nieuwe media — in die tijd radio en al een klein beetje televisie en de opkomende popcultuur — middelen om de mensheid te bevrijden van het juk van de literaire samenleving, de samenleving die geknecht was door de opkomst van die media van de verlichting: de typografie en boekdrukkunst. Belangrijk om McLuhan te begrijpen is zijn definitie van media: extensies van een menselijke eigenschap. Dat maakt heel veel een medium. Een auto is bijvoorbeeld de extensie van de voet, een boek van het oog. Met name de televisie had volgens McLuhan een revolutionair karakter. Doordat het medium beelden van over de hele wereld in de huiskamer bracht, zou er uiteindelijk een wereldwijde verandering plaatsvinden. Elektrische media, zoals McLuhan de nieuwe media van die tijd — de jaren 1950 en 1960 — noemde, waren in staat een netwerk over de wereld te leggen en zo iedereen met iedereen verbinden. Het resultaat? Onze manier van met elkaar omgaan verandert, onze sociale verbanden krijgen een nieuwe betekenis, het individu kan zich bevrijden en opgaan in een universeel stamverband. Weg van de verstikkende werkelijkheid van de door objectieve regels gedicteerde individualistische samenleving.
Begin jaren 1990 herkenden velen het destijds nieuwe medium internet in de visie van McLuhan. In zijn eigen tijd werd McLuhan vooral weggezet als een excentriekeling. De academische wereld moest niets hebben van zijn populaire praatjes die meer gebaseerd waren op meningen dan op feiten. Voor de rest van de wereld was zijn non-lineaire manier van denken, zonder begin en eind, en zonder vaststaande feiten te ingewikkeld. Lees er maar het Playboy-interview dat de Canadees gaf in 1969 op na (2). De interviewer begrijpt weinig van de ideeën van McLuhan die zich er meer dan eens tegenspreekt. Logisch, want ‘de waarheid’ ontstaat volgens hem in de ‘acoustic space’, in dialoog, en is dus altijd anders. Dat maakt het lastig zijn theorie, eigenlijk een vergaarbak van ideeën, volledig te begrijpen. Er zijn echter een aantal onderwerpen die steevast terugkomen in zijn werk. Een daarvan is die van de veranderende rol van kunst. McLuhan is er van overtuigd dat het idee kunst hoort bij de literaire wereld, de wereld van de verlichting. Die van hiërarchie, van specialisatie en het geschreven woord. In die wereld is er behoefte aan een groep mensen die de maatschappij van buitenaf bekijkt en er kritisch op reflecteert. Inherent aan het kunstzinnig proces is het sublimeren van veranderingen die plaatsvinden in de maatschappij. Niemand is beter in het herkennen van de essentie van nieuwe media en in het herkennen van het feit dat het nu de toekomst is.
De taak van de kunstenaar is een belangrijke: het tonen van de veranderingen die nieuwe media teweeg brengen en gaan brengen aan de niet-kunstenaar. Niet kunstenaars zijn namelijk geobsedeerd door het verleden. Gebruiken nieuwe media daarom ook vooral zoals ze oude gebruikten. De manier waarop Andy Warhol de nieuwe verworvenheden van de consumptiemaatschappij sublimeerde in zijn werk, kon de goedkeuring van McLuhan om twee reden dragen. Ten eerste zag Warhol de toekomst. Hij observeerde nieuwe ontwikkelingen en trok daar zijn conclusies uit: de commodificatie van alles was ingezet. Ten tweede droeg Warhol in feite het oude kunstenaarschap ten grave. De nieuwe kunstenaar staat niet meer buiten, maar middenin de wereld. Geheel in lijn met de effecten van de nieuwe media die in de jaren zestig opgang doen. Nieuwe, elektrische media vragen om betrokkenheid, meent McLuhan. Afstand houden is niet meer nodig. In de televisie zag hij daarvan als het beste voorbeeld. Die liet mensen in hun eigen woonkamer, hun eigen privéruimte zien wat voor gruwelen er aan de andere kant van de wereld gebeurden. Alsof afstand, plaats en tijd er niet meer toe deden. De televisie versterkte ons gevoel voor het stamverband, voor het opgaan in en het onderdeel zijn van de wereld.
Politici werden stamleiders in plaats van inhoudelijke experts. In zijn boek ‘The Medium Is The Massage’ (3) heeft McLuhan alle lof voor de amateur en voor de non-conformist, die hij de anti-sociaal noemt. Nieuwe media zorgen er immers voor dat hiërarchie implodeert, omdat kennis door de netwerkstructuur voor iedereen beschikbaar is. De amateur begrijpt dat, de professional niet. Die zit vast in de oude structuren, heeft zich gespecialiseerd, heeft de neiging om alles in hokjes te stoppen en volgt kritiekloos de regels van zijn beroep of kennisgebied. Amateurs hebben daar geen last van. Die ontdekken het gemis van de kleren van de keizer direct. In de nieuwe netwerkmaatschappij worden wij allemaal amateurs, zo dacht McLuhan. Nieuwe media geven ons namelijk geen keuze: we zien allemaal dat de keizer in zijn nakie staat.
Daar kwam niet zoveel van terecht. De wereld ziet er grotendeels nog precies zo uit als in 1960, specialisten zijn niet verdwenen en er zijn ook nog steeds kunstenaars. Neemt niet weg dat de visie van McLuhan nu en dan weer de kop op steekt. Eerst begin jaren negentig in Silicon Valley, waar internetondernemers zich door zijn werk lieten inspireren. Een jaar of vijf geleden tijdens de hype rond web 2.0 en nu weer bij de opkomst van sociale media. En de kunstenaar? Die is er ook nog steeds. Als creatief ondernemer, als spil in community art-projecten waarbij de kunstenaar zijn kritische positie heeft verlaten of, nog steeds, als kritische buitenstaander. De kunstenaar zoals McLuhan die in gedachte had is net als in de tijd van McLuhan en Warhol schaars. Nieuwe mediakunst houdt zich nauwelijks bezig met de essentiële vragen: wat is de impact van media en veranderen zijn ons dagelijkse leven?
Natuurlijk zijn er uitzonderingen. Markus Popp, bekend onder zijn artiestennaam Oval, verkent niet alleen de grenzen van geluid, maar ook die van software op alle mogelijke sociale vlakken. Robin Rimbaud, Scanner, is ook zo een. Zijn expositie ‘A Month in the Life of an Artist’ is op meerdere vlakken interessant. Allereerst toont Rimbaud er de essentie van zijn kunstenaarschap in de 21e eeuw: zonder grenzen op welk vlak dan ook. Daarnaast doet hij er wat wij allemaal al doen. Wat voor Rimbaud de Mediaroom van de Melkweg is, is voor ons onze persoonlijke Facebookpagina. Houdt Rimbaud ons een spiegel voor? Wil hij ons doen nadenken over de authenticiteit van selectie? Hoe dan ook: Rimbaud speelt met de pure essentie van leven in de 21e eeuw: maken sociale media privacy een dood artefact en geesten van ons? Dat zijn de vragen die een kunstenaar — of een amateur of wie dan ook — zich zou moeten stellen in de netwerkmaatschappij zoals McLuhan ‘m had voorspelt. Als ie nog geleefd had? Had ie vast geïntrigeerd en met een glimlach op z’n gezicht door de expositie gedwaald.
Bovenstaande tekst werd (met nogal wat inhoudelijke vrijheid) voorgedragen tijdens de opening van de tentoonstelling ‘A Month in the Life of an Artist’ van Robin Rimbaud (Scanner). Tot en met 28 april en dus tijdens 5daysoff te zien in de Mediaroom van Melkweg, Amsterdam. Meer info: www.melkweg.nl.
Noten
1. McLuhan, Marshall. Counterblast. Berlijn/Berkeley: Transmediale/Gingko Press, 1953 (heruitgave 2011).
2. McLuhan, Marshall en Fiore, Quentin. The Medium is the Massage: An Inventory of Effects. Penguin Books: London, 1967.
3. Norden, Eric. ‘Playboy interview: Marshall Mcluhan’, Playboy, march 1969.
Originally published at frnkfrt.net.
