Economia: omdenken door te doen
Denken over economie buiten economische kaders is lastig. Echt loskomen van het economisch denken doe je door, eh, te doen, zo leert de eerste editie van Economia.
Het is eenvoudiger om het einde van de wereld voor te stellen dan dat van het kapitalisme. Dat is niet alleen het stokpaardje van de academische superster Slavoj Žižek, de uitspraak vormt ook de basis van ‘Capitalist Realism: Is there no Alternative?’ (2009) van Mark Fisher.
Economie is populair. Velen hebben een ongelezen exemplaar van ‘Capital in the Twenty-First Century’ (2014) van de Franse econoom Thomas Piketty in de boekenkast staan. In 2005 verscheen ‘Freakonomics’ van Steven Levitt en Stephen Dubner. Een bestseller waarin allerlei maatschappelijke ontwikkelen werden gereduceerd tot economische. In ‘Superfreakonomics’ (2009) deed het duo dat nog eens dunnetjes over. Met economie als wetenschap hebben beide boeken weinig te maken, maar voor de buitenwacht bevestigden ze wat in het openbare discours waarheid was geworden: economie bepaalt alles.
Inmiddels zijn we bijna een decennium verder en de economische suprematie vertoont scheurtjes. Het inmiddels globaal opererende economische proces botst vaker en harder met sociaal-culturele structuren. De recente economische crisis in Griekenland, vluchtelingenstromen en oprukkende automatisering zijn niet te controleren binnen een globale marktcontext. Laat staan dat ze daarbinnen kunnen worden opgelost. In die actualiteit organiseert het Eindhovense Baltan Laboratories de eerste editie van Economia dat afgelopen weekend plaatsvond. Een festival over economie, zonder economen. Dat laatste is een uitstekend idee. In het vijftig jaar verschenen ‘The Medium is the Massage’ schreef de mediatheoreticus Marshall McLuhan al:
Professionalism is environmental. Amateurism is anti-environmental. Professionalism merges the individual into patterns of total environment. Amateurism seeks the development of the total awareness of the individual and the critical awareness of the groundrules of society. The amateur can afford to lose. The professional tends to classify and to specialize, to accept uncritically the groundrules of the environment. The groundrules provided by the mass response of his colleagues serve as a pervasive environment of which he is contentedly unaware. The “expert” is the man who stays put.
Een verandering van omgeving vraagt om amateurisme. Die manier van denken past uitstekend bij Baltan Laboratories, dat zichzelf omschrijft als een ‘collaborative platform for future thinking that places art and design research at the core of its activities’. Complexe problemen worden er aangepakt door interdisciplinaire teams. Een conferentie zonder economen organiseren is niet zo lastig, economisch denken secundair maken wel. Veel van de sprekers op Economia zijn zelf weliswaar niet opgeleid in de economische wetenschap, maar zijn er wel sterk door beïnvloed.
Dat levert interessante, soms onheilspellende lezingen op. De in New York woonachtige Witrus Evgeny Morozov beschrijft het dilemma op de zaterdagmiddag prachtig: moeten we de uit Silicon Valley overgewaaide vorm van hyperkapitalisme zien als de redding van het westerse economische systeem of vormt de ideologie ervan juist de nagel aan de doodskist van de westerse democratie? Morozov schreef twee boeken over de invloed van het Silicon Valley-denken op onze maatschappij: ‘The Net Delusion: the Dark site of Internet Freedom’ (2011) en ‘To Save Everything, Click here: the Folly of Technological Solutionism’ (2013). Naar aanleiding van beide sprak ik met hem. Ondanks zijn open houding en dialectische zoektocht tussen het omarmen of verstoten, is Morozov in de kern een pessimist.
In zijn keynote op Economia gebruikt Morozov dezelfde tactiek. Eerst schets hij de contouren van het marktmodel dat door Silicon Valley-bedrijven wordt gehanteerd (investeringen binnenhalen, producten of diensten onder de kostprijs aanbieden, concurrentie minimaliseren, monopoliepositie verstevigen), daarna legt hij uit dat daar weinig aan te doen is. Het vertrouwen van investeerders in Amazon blijft onverminderd groot terwijl het bedrijf in haar 23-jarig bestaan nauwelijks winstgevend is geweest. Door de enorme kapitaalinjecties kan het bedrijft zich veroorloven geen of weinig winst te maken en zich te begeven op nieuwe markten. Daarnaast werkt de gebruiker mee aan het verstevigen van de positie van technologie-bedrijven. Wie zoekt met Google creëert steeds betere dataprofielen die Google kan vermarkten. In ruil daarvoor krijgt de gebruiker reclame aangeboden.
De overheid staat buitenspel: ze beschikt niet over vrijwel oneindige hoeveelheden geld én weet zich geen raad met de nieuwe dynamiek van het grenzeloze kapitalisme. Wanneer Google aanbiedt te helpen bij het analyseren van alle data van patiënten om zo patronen op te sporen, dan kan een ziekenhuis eigenlijk geen nee zeggen. Uiteindelijk zijn we overgeleverd aan de grillen van dergelijke tech-bedrijven. Dat noemt Morozov, overigens in navolging van Žižek, gewelddadig. Leven we over een paar decennia in een wereld zoals die door schrijver William Gibson in ‘Neuromancer’ (1994) werd beschreven: eentje waarin overheden zijn vervangen door multinationals?
Morozov neigt naar die gedachte. Hij biedt wel een alternatief: leer de burger zelf gebruik te maken van technologie. Zo zal iedereen in staat zijn eigen data te produceren, op te slaan en te verwerken. Dat laatste kan enkel in gemeenschappen waarin ieder individu eigen verantwoordelijkheid neemt. Dat ziet Morozov niet gebeuren. En dan zijn we weer terug bij de overheid. Die zal zo snel mogelijk beleid moeten maken op alle nieuwe technologieën. Het recht op eigen data, bijvoorbeeld. Of belasting op robots. Dat ziet Morozov, het wordt wat eentonig, ook niet snel gebeuren. Overheden zijn bang om in te grijpen. Bang om zich te bemoeien met de markt, bang om technische innovatie te remmen. Schijnangst, benadrukt Morozov. Kijk maar naar China: bewust weinig ruimte gelaten aan Westerse tech-bedrijven en nu wereldwijd de plek waar technische innovatie plaatsvindt.
Morozov geeft een glasheldere analyse maar doet dat wél binnen de grenzen van het economisch denken. Want wat nu als Google wel degelijk de wereld een betere plek wil maken en zo de regels van de markt herschrijft? Dat is speculeren en niet aan Morozov besteed.
De tentoonstelling, films en workshops die onderdeel zijn van Economia bieden uitkomst. Ze maken inzichtelijk hoe economische processen werken. En dus waarom ze dat niet doen. Niet alle installaties zijn even krachtig, maar ze zetten wel aan doet nadenken. Niet door alles te reduceren tot economie, zoals de sprekers onbewust doen, maar door te laten zien dat economie slechts een model is om de werkelijkheid te bekijken.
Meest indrukwekkende installaties zijn die van Jennifer Lyn Morone en Monique Grimord. Morone studeerde in 2014 af aan het Royal College of Arts in Londen met een project waarin ze zichzelf transformeerde naar een geregistreerd bedrijf. Haar project laat zien wat de ultieme consequentie is wanneer alles — ook elk detail van jezelf — op de markt kan worden verhandeld. De Amerikaanse toont niet alleen de waanzin van een doorgedraaide commodificering, maar laat ook zien hoe het (terug)nemen van controle over jezelf en de dingen die je produceert, leidt tot macht en eigenwaarde.
De in Amsterdam woonachtige Amerikaanse interaction designer Grimord haalt haar inspiratie bij theorievorming als het speculative realism en een vrij recente ontwerppraktijk als speculative design. Haar TerraEconomics ontwikkelde ze tijdens haar artist-in-residence programma bij Baltan Laboratories en beschrijft een wereld waarin de natuur de aandelenmarkt beheerst. Die fictieve situatie toont de waanzin, maar ook de schoonheid van een model dat ooit functioneel was en nu als een religieus object aanbeden wordt.
De eerste editie van Economia toont aan dat denken en doen hand in hand gaan. Wie buiten de kaders van het economisch denken wil treden, dient óók te maken. Minder denken, meer doen. Dat maakt het veel minder moeilijk om in het einde van het economisch denken zoals we dat nu kennen te geloven.
Economia, a festival on economy without the economists is een initiatief van Baltan Laboratories en vond op 28, 29 en 30 mei april plaats bij Natlab in Eindhoven.
