Lolita en de grote wereld: Heiner Goebbels laat zijn publiek weer het verhaal vertellen

Misschien wel het mooiste moment in ‘When the Mountain changed its Clothing’, het muziektheaterwerk van Heiner Goebbels, is er één waarbij geen noot muziek te horen is. Tweeëndertig zangeressen zitten op stoelen, naast elkaar, voor op de speelvloer, met het gezicht naar het publiek. Tweeëndertig Lolita’s bij wie de gezichtsuitdrukking tijdens die gezwegen drie, vier vijf minuten — ze lijken eindeloos te duren — langzaam verandert van nadrukkelijk opgewekt naar boos of somber. Sommige kijken de toeschouwers brutaal en zelfverzekerd recht in de ogen. Anderen vermijden oogcontact door hun blik op de knieën of het plafond te concentreren. Je vraagt je wat dat zegt over de vrouw die straks uit ieder van die meisjes groeit.

Een jaar of elf geleden reed ik met Heiner Goebbels in zijn auto mee van zijn huis naar de Justus Liebig Universiteit in Giessen waar hij doceerde. Toen ik die ochtend bij hem aanbelde opende hij de deur en vergezelde de begroeting direct met excuses: Hij was helemaal vergeten dat hij op de dag van onze afspraak college moest geven. In de auto praten dan maar, als ik het niet erg vond. En tussen de colleges door in de universiteitsmensa, als ik het niet erg vond. Ik vond het niet erg en aan het eind van de dag zette hij mij weer keurig bij het station af.
Ondertussen had de componist en theatermater een hoop interessante dingen te vertellen. (1) Hoe hij de rol van musici in zijn composities vergelijkbaar zag met die van acteurs in een theaterstuk, bijvoorbeeld. Dus met een nadrukkelijk interpreterende inbreng. En hoe hij zijn componeren in veel gevallen zag als ‘herscheppen’, waarbij hij bestaande stukken muziek van anderen combineerde en in een nieuwe context plaatste in plaats van zelf totaal nieuwe muziek te verzinnen — niet uit luiheid, maar uit bewondering voor de bestaande muziek. Dat die eclectische aanpak ook beslist niet met postmoderniteit verward mocht worden Zijn werk was immers beslist niet zonder reflectie, wat toch het euvel van veel postmoderne kunst was… En hij benadrukte de dialectiek tussen progressie en terughoudendheid, die hij ook zo in het werk van Hanns Eisler bewonderde. Je op het ene moment wat inhouden, om op het andere juist een stap vooruit te kunnen zetten.

Heiner Goebbels

Al deze opmerkingen schoten weer te binnen bij de opvoering van ‘When the Mountain changed its Clothing’, in de Amsterdamse Zuiveringshal West (2), in aanwezigheid van de componist zelf. De afgelopen vijftien jaar is de in 1952 geboren Goebbels uitgegroeid tot een kunstenaar wiens werk regelmatig tijdens het Holland Festival wordt uitgevoerd. Vóór 1998 waren zijn composities echter slechts zelden in ons land te horen. Wel stond hij halverwege de jaren tachtig met zijn ‘progrock-groep’ Cassiber — met verder ondermeer de Engelse slagwerker Chris Cutler — reeds op het Tegentonenfestival in Paradiso.

‘When the Mountain changed its Clothing’ karakteriseert echter een heel andere, veel verder geëvolueerde, fase in zijn artistieke ontwikkeling. De voorstelling wordt uitgevoerd door het Vocal Theatre Carmina Slovenica uit Maribor, onder leiding van Karmina Šilec. Ruim dertig meisjes tussen de tien en twintig jaar oud, die niet alleen zingen, maar ook acteren — hoewel je misschien beter kunt spreken van een choreografie.
De titel is ontleend aan een Sloveens volksliedje. Goebbels gebruikt nogal wat Sloveense volksmuziek. Of misschien beter gezegd: van die typische Balkan vrouwenzang — vooral bekend van Bulgaarse koren — met veel hikjes en schelle twee- of driestemmige partijen. En dat dan naast muziek van ondermeer Brahms, Schönberg, koorleidster Šilec en Goebbels zelf — zonder dat ergens wordt aangegeven om welke stukken het precies gaat. Iets dergelijks geldt voor de teksten, soms gezongen, vaak gesproken, en afkomstig van Ondermeer Jean-Jacques Rousseau, Joseph von Eichendorff, Gertrude Stein, Marina Abramović en Alain Robbe-Grillet. Meest Engelstalig — een vertaling verschijnt op een lichtbalk boven het speelvlak, maar bronvermelding ontbreekt.
De regels ‘Waar dromen meisjes over? Van het mes en het bloed’, afkomstig van Robbe-Grillet, die ergens halverwege te horen zijn, slaan een brug van deze voorstelling naar Goebbels’ ‘Die Wiederholung’ uit 1995, dat met deze woorden eindigde.

Tot zover de ‘credits’ en programmafeiten. De ruim vijf kwartier ‘When the Mountain changed its Clothing’ in Amsterdam kent géén concreet verhaal, maar de symboliek druipt er vanaf. In de eerste scène al, als de meisjes ‘Everything is gonna be alright’ scanderen terwijl ze over de immense speelvloer schuifelen, zo nu en dan gehinderd door een versperrende, al dan niet omgevallen stoel. Meisjes op weg naar volwassenheid. Meisjes op weg van lente, via zomer en najaar naar winter. Meisjes die heel nieuwsgierig zijn naar wat er gaat gebeuren als ze groot, groter, grootst worden, zolang de dood maar niet in zicht komt — hoewel, dat hun oma’s dood gaan is weer begrijpelijk, evenals het gegeven dat ze zelf ooit moeders en vervolgens oma’s worden, maar daarna?
Meisjes tussen chaos en strikte orde. Meisjes die eerst nog trainingsbroeken en T-shirtjes dragen en daarna jurken. Meisjes die afscheid nemen van hun knuffelbeesten. Meisjes in transformatie. Meisjes die proberen oplossingen te vinden voor problemen die voor anderen — oudere meisjes, vrouwen — geen probleem meer zijn. Meisjes die de grote wereld trachten te begrijpen. Meisjes zoals Paul van Vliet ze ooit bezong: ‘Te groot voor de poppen, te groot voor de merels. Te klein voor de liefde, te klein voor de kerels’.
En daarbij wordt er ook gezongen. Loepzuiver gezongen, terwijl de zangeressen over het speelvlak bewegen, zich achter de schermen omkleden, decorstukken sjouwen en wat al niet meer. En ze acteren knap en ze spreken vrijwel accentloos en goed verstaanbaar Engels.

Het muziektheaterwerk van Heiner Goebbels is voor de toeschouwers vaak goed te behappen. Zij schouwen immers gewoon

toe en vinden het mooi of niet mooi. Voor recensenten is het lastiger. Zij worden plots gedwongen om buiten hun expertise — muziek, theater — te stappen. Dat is griezelig. Maar griezelig is ook spannend, natuurlijk.
‘When the Mountain changed its Clothing’ gaat over transformatie. Van meisje naar vrouw. Van voorjaar naar najaar. Maar bij Goebbels ook altijd over méér dan dat. Hij laat ruimte voor een maatschappelijke parallel. De overgang van het voormalige Oostblok naar het grote, nieuwe Europa. Van de voormalige Joegoslavische deelstaten naar de zelfstandigeid. Van de oude, verzuild ideologische, naar de hedendaagse wereld waarin landen als individuen hun weg zoeken. Van de hedendaagse mens die zich plotseling zonder de vertrouwde zekerheden voelt rondtasten in het duister. Noem maar op. Vul maar in.
Die Heiner Goebbels is er altijd geweest. Al in de jaren zeventig, toen hij in Frankfurt nog bij Das Sogenanntes Linksradikales Blasorchester speelde — een tegenhanger van De Volharding of het Willem Breuker Kollektief bij ons — tot aan de prachtige voorstelling ‘Eislermaterial’ die hij in 1999 naar het Holland Festival bracht. Een voorstelling die overigens nog een grotere indruk naliet dan de huidige. Maar ook toen al was zijn maatschappelijke engagement niet gebaseerd op slogans. Ook toen al schiep hij vooral een collage, waar de toeschouwer zijn of haar eigen verhaal in mocht lezen.
Na afloop van ‘When the Mountain changed its Clothing’, dinsdagavond, werden — terwijl het publiek applaudiseerde — door festivalmedewerkers bosjes bloemen uitgedeeld aan de zangeressen. Zoals dat gaat. Een klein logistiek foutje zorgde er echter voor dat één meisje zonder bloemen bleef staan. Het bleek bijna zo bedacht door Goebbels, dat dissonantje. Het onvemijdelijke dat iedereen in zijn of haar groei naar volwassenheid ervaart: De werkelijkheid is niet eerlijk.

Peter Bruyn

Di 25 juni 2013, Zuiveringshal West, Amsterdam

Noten:
1 — Gepubliceerd in het programmaboek van het Heiner Goebbels Festival, maart 2002, Lantaren Venster, Rotterdam.
2 — Zie hier

Meer Holland Festival 2013 op Frnkfrt:
— MAZE: Integer naar de compositie, daar gaat het om
— Morton Feldman: Niks mystiek of geheimzinnigheid. Gewoon ‘go with the flow’
— Kunst mag leuk zijn bij Christian Marclay

Originally published at frnkfrt.net on June 26, 2013.