Minimal in contrasten: Ben Frost jaagt Oud-Zuid ’t Muziekgebouw uit

Dat de avant garde van gisteren het establishment van vandaag blijkt is natuurlijk een open deur. Maar tijdens de openingsavond van het World Minimal Music Festival in het Muziekgebouw aan ’t IJ werd het weer eens fraai onderstreept. Het publiek dat een staande ovatie over had voor een man die in de jaren zestig en zeventig muziek in de muzikale frontlinies opereerde, Steve Reich, sloeg na de pauze, bij ‘noise-componist’ Ben Frost de schrik om ’t hart. Dat leverde discussie op in de wandelgangen. En dat de programmeurs dat bij een hedendaags festival weten te bereiken valt alleen maar te prijzen.

Reich op een minimal Music festival is natuurlijk ‘kat in ’t bakkie’. Dat hij daar thuishoort, daar kan geen misverstand over bestaan, ook al zal hij zelf nooit dat minimal-etiket op zijn muziek plakken. Toen de Amerikaanse musicoloog William Duckworth Reich tijdens een zeer lezenswaardig interview vroeg hoe hij het minimalisme definieerde, antwoordde de componist simpelweg: ‘I don’t.’ (1)
Vervolgens nuanceerde hij dat antwoord nog wel wat — vooral relativerend — door ondermeer te stellen dat composities vaak alleen maar minimalistisch werden genoemd omdat ze door hem, Steve Reich, waren geschreven. Maar dat dat verder niets meer met de inhoud van de muziek te maken had.

Het Kronos Quartet speelde woensdag drie bekende stukken die Reich in de loop van ruim twintig jaar speciaal voor het strijkkwartet geschreven heeft. ‘WTC 9/11’ — de titel spreekt voor zich — uit 2010 was minder dan een jaar geleden nog in hetzelfde Muziekgebouw te horen. Toen in combinatie met werk van heel andere componisten. Nu echter samen met ondermeer Reichs befaamde ‘Different Trains’ uit 1988, zijn eigen ‘Orange Blossom Special’, zou je kunnen zeggen, want de eerste maten zijn de overeenkomsten met de bluegrass-fiddleklassieker treffend. In dit stuk legt Reich de link tussen de treinritten die hij als kleuter in Amerika met zijn gouvernante maakte tussen de woonplaatsen van zijn gescheiden ouders en de treinen die een paar jaar later in Europa de Joden en andere gevangenen van de Nazi’s naar concentratie- en vernietigingskampen brachten.
Beiden stukken hebben in grote lijnen een overeenkomstige structuur en combineren repetitieve strijkerspartijen met tapecollages van door de componist zelf verzamelde tekstfragmenten. En beide stukken hebben een traumatische gebeurtenis als uitgangspunt.

Verschillen zijn er ook, want je hoort dat de componist in ‘WTC 9/11’, twee decennia na ‘Different Trains’, de strijkers minder strak inperkt en hen zwieriger laat spelen. Maar ondanks dat onderscheid lijken de twee stukken toch wel erg op elkaar en zou een compositie voor een andere bezetting als entr’acte de aandacht beter hebben vastgehouden.

Door woensdag na de pauze noise-componist / ambient-technomuzikant Ben Frost te programmeren, voedden de programmeurs de discussie over wat nu precies ‘minimal music’ is. Wie zich al aan een definitie waagt, wordt doorgaans afgetroefd met twee, drie of meer alternatieven.
Toch zijn er een aantal karakteristieken die in veel, zo niet alle, definities en omschrijvingen terug komen. Repetitie bijvoorbeeld. Maar ook beperking van het aantal traditionele muzikale elementen. Doorgaans zijn dat er vier: melodie, harmonie, ritme en textuur of ‘geluidsstructuur’. Zo gaat het in de pure ‘noise’ van mensen als Merzbow of Zbigniew Karkowski alleen nog maar om de textuur — en juist hun muziek wordt ook vaak als ‘minimal’ bestempeld.

De in IJsland residerende Australiër Frost — die in het verleden ondermeer met Björk, The Swans en Colin Stetson werkte — beperkt zich in het Muziekgebouw tot textuur en ritme, door zijn elektronisch voortgebrachte ‘noise’ te combineren met twee slagwerkers, Shahzad Ismaily en Gregory Fox die beide actief zijn in het Newyorkse avantgarde rockcircuit. Laatstgenoemde speelt ondermeer bij Liturgy.
Het trio onderzoekt het spectrum dat loopt van 100% ritme tot 100% textuur — of noise — waarbij de twee live-drummers een nadrukkelijke organische en energetische factor zijn. Frost mist de subtiliteit van Merzbow, het gevoel voor esthetiek van Carsten Nicolai, alias Alva Noto, en de consequente focus van een geluidskunstenaar als CM von Hausswolff, maar wat het trio doet is weldegelijk goed en spannend.
Voor veel Reich en strijkkwartetliefhebbers bleek het echter allemaal nogal confronterend. Na dertig seconden verlieten de eersten al de zaal. Dat ging zo druppelsgewijs door totdat zo ongeveer het gehele Amsterdam Oud-Zuid segment naar de foyer verhuist was. Pakweg veertig procent van het publiek.

Enerverend is het zeker, die contrasten in het programma. Zo was op de donderdagavond ‘De Tijd’ van Louis Andriessen gecombineerd met Koreaanse hofmuziek. Ook Andriessen ontwijkt als het even kan het begrip ‘minimal music’, waar het om zijn werk gaat. En hij moet al helemaal niets hebben van de — in zijn eigen woorden (2) — ‘kosmiese rimram’ die er vaak omheen hangt. Toch past ‘De Tijd’ heel mooi in het festival programma, vooral door de opbouw van het stuk waarbij tegen een minimale melodieuze en harmonische structuur de zorgvuldig en complex gecomponeerde ritmische elementen alle ruimte krijgen om spanning op te bouwen.
Musicoloog en criticus Elmer Schönberger heeft het stuk begin jaren negentig fraai en bondig omschreven: ‘De Tijd wordt geboren in een Big Bang van klanken, die uitdoven en overgaan in een langzame en zachte muziek’. (3) Het werk werd donderdag uitgevoerd door Asko/Schönberg Ensemble — samen met koor en slagwerkers — onder leiding van Reinbert de Leeuw die De Tijd met dit orkest al tweemaal op album vastlegde. (4) Bekend terrein dus.

Goed, de ‘oerknal’ aan het begin had iets heftiger gemogen, maar wat zich vervolgens ontspon was van grote klasse, vooral nadat na pakweg een kwartiertje de door Andriessen vernuftig verweven ritmes de kop begonnen op te steken. Als een engelenkoor dat gevangen zit in een groot uurwerk waarbij alle raderen met een verschillende snelheid draaien. Juist de mathematische precisie waarmee de componist de staccato akkoorden en percussieslagen in de muziek verwerkt, die allesbehalve willekeurig is, wekt fascinatie op en onderscheidt het van tal van ‘roomboter’-stukken — alweer zo’n Andriessentterm — van mindere componisten.

Eerder op de avond speelde een gezelschap Koreanen reeds eeuwenoude hofmuziek, die gekenmerkt werd door een traagheid die bijna lethargisch klonk. Hier geen enkele spanningsopbouw die kenmerkend is voor zowel zorgvuldig componeren als voor veel tribale tradities. De fluiten, vedels en trommels kabbelden en kabbelden. En het publiek — althans een belangrijk deel — dutte wat.
Als kunst een reflectie is van de samenleving, dan zijn deze Koreanen toch wel erg weinig bezig met wat er in hun deel van de wereld gebeurt, denk je dan. Wie op dit moment in Seoul rondloopt moet onder de rook van de noorderburen toch wel de hele dag met die Sun Ra-klassieker in z’n hoofd rondlopen: ‘They’re talkin’ about nuclear war. It’s a motherfucker, don’t you know’. En die regels dan vijftig, tachtig, honderd keer herhaald. Als dat geen minimal music is….

World Minimal Music Festival 2013, wo 3 en do 4 april, Muziekgebouw aan ’t IJ, Amsterdam

noten:
1 — Duckworth, William. Talking Music (1995); Schirmer Books / Simon & Schuster, NY
2 — Hiu, Pay-Uun in De Slag van Andriessen (1993); De Bezige Bij, Amsterdam
3 — Schonberger, Elmer in De Slag van Andriessen (1993); De Bezige Bij, Amsterdam
4 — Opnamen van ‘De Tijd’ door Schonebergensemble o.l.v. Reinbert de Leeuw: 1993 op het Nonesuch-label en in 2005 op het Attacca-label (en in 1982 met het Orkest van het Koninklijk Conservatorium, ook onder leiding van Reinbert de Leeuw, alleen op LP)

Website World Minimal Music Festival

Meer minimal music op Frnkfrt:
— Feldman en Ankersmit: maximalen tussen minimalisten

Meer Louis Andriessen op Frnkfrt:
— Waarom The Ex de belangrijkste rockband van Nederland is (en andere nationalistische feiten om trots op te zijn)

Originally published at frnkfrt.net on April 5, 2013.