Over ‘Voids’ en de contouren van een maatschappij die het verleden loslaat
Met de vierde langspeler ‘Voids’ maakt Martyn zijn avontuurlijkste album tot nu toe. Hij bestrijkt er de hele ontwikkeling van elektronische dansmuziek in de laatste dertig jaar, zonder nostalgisch te klinken. Alsof Martyn zich ontdoet van het verleden.
Over ‘Voids’ is niet veel geschreven in de Nederlandstalige media. In De Volkskrant duidt Robert van Gijssel het album als een teruggrijpen op drum-’n-bass van de jaren negentig (auuwww, hoe moeilijk blijft het voor die krant om over dance te schrijven), in De Morgen ligt de nadruk op de stijl-onvastheid van het album, 3VOOR12 zet de bijna-doodervaring van Martijn Deijkers centraal. Vorig jaar overleed de Britse vernieuwer Marcus Intalex. Een vriend van Deijkers die hij eert in het openingsnummer ‘Manchester’. In datzelfde jaar kreeg Deijkers een hartaanval. Het terugkijken, de potporie aan stijlen, de experimenten; je kunt ze daaraan toeschrijven. Deijkers heeft de dood in de ogen gekeken en gaat nu muzikaal op zoek naar de essentie. Keert terug naar het geluid dat hem, in Eindhoven ergens halverwege het vorige decennium, tot de producer maakte die hij nu is.
Er is nog een andere duiding van ‘Voids’ mogelijk die prima naast de bovenstaande kan bestaan: dit album is een logisch vervolg op het eerdere Martyn-werk en toont ons de contouren van een maatschappij die het verleden aan het loslaten is. Dat klinkt in eerste instantie niet logisch. Is het teruggrijpen naar het verleden op ‘Voids’ niet precies wat Simon Reynolds zeven jaar geleden omschreef als ‘retromania’? De Londense journalist schreef er in 2011 een boek over: ‘Retromania: Pop Culture’s Addiction to Its Own Past. Aan de hand van onder andere de theorieën van sociologen Fredric Jameson en Walter Benjamin én eigen ervaringen en observaties, onderzoekt hij hoe en waarom popcultuur zo geobsedeerd is geraakt met het eigen verleden.
In 2012 interviewde ik hem voor Hard//hoofd tijdens het Incubate festival in Tilburg. Ondanks mijn kritische vragen over zijn boek werd het een fijn, lang en bovenal genuanceerd gesprek over de staat van popcultuur. Reynolds bleek al een paar stappen verder. Waar komt die behoefte vandaan om anno 2012 zo sterk terug te grijpen op het verleden? “Vergeet niet dat we nu in de toekomst leven die door techno is voorspeld”, doceerde Reynolds. We spraken over de producer Zomby die in zijn werk de rave-cultuur van begin jaren negentig plundert. Reynolds: “Een interessante figuur. Aan de ene kant is hij een getalenteerd producer en doet hij echt nieuwe dingen, aan de andere kant blijft hij hangen in een soort pastiche. Als geen ander vangt hij de euforie en de spanning, het geloof in de toekomst van rave, drum-‘n-bass en UK-garage. Maar het blijft pastiche en het is ironisch, al weet ik niet of hij zich daar zelf van bewust is.”
We spraken over rave, futurisme en dubstep, dat niet lang daarvoor doorbrak naar een groter publiek. De ideologie van rave in de jaren negentig was futurisme, benadrukte Reynolds. Er heerste een opgewonden idee van een mooie toekomst. Techno als avant-garde. Zo’n muziekgenre is er niet meer, zo concludeerden Reynolds en ik. Ook dubstep is dat niet, meende Reynolds: “De basis van het genre komt uit het softwarepakket Massive van Native Instruments. Dat zorgt per definitie al voor een bepaalde voorspelbaarheid, al kan je daar creatief mee omgaan. Dubstep is creativiteit binnen een bepaalde set grenzen en sofware-instellingen.” Interessant genoeg zag Reynolds het dictaat van retro doorbroken worden door de destijds zeer populaire producer Skrillex: “Heel interessant hoe hij speelt met tempo en euforie. Het maakt zijn muziek uitdagend. Zijn liveshow is groots, met enorme visuals en videoschermen. De positieve energie is voelbaar, al is wat hij doet volstrekt leeg en betekenisloos”.
‘Nowism’ doopte Reynolds die trend: de viering van het moment, alsof er buiten het hier en nu niets is. Een naïeve manier om tegen de realiteit aan te kijken, maar in ieder geval zonder het dwangmatig teruggrijpen op het verleden. Reynolds schreef daar uiteindelijk nog een korte blogpost over in augustus 2012 en dat was het dan. De term is echter prima bruikbaar om een aantal andere ontwikkelingen te duiden die zich de afgelopen jaren in popcultuur hebben voorgedaan.
Gelijktijdig met de opkomst van Skrillex, wordt er op het wereldwijde web flink geplunderd in het verleden. De meest opvallende exponent van dat fenomeen is Vaporwave, een stroming waarin de esthetiek van de jaren tachtig en negentig wordt gekoppeld aan een bepaald gevoel van (on)behagen. Vaporwave is als een warm bad van allerlei referenties uit de jaren tachtig en negentig die lukraak met elkaar in verband worden gebracht. Heerlijk om jezelf in onder te dompelen en te genieten van het moment. En dat moment is in feite een moment dat losstaat van, en geen banden heeft met heden en verleden. Een soort gevuld zwart gat.
Iets soortgelijks vindt momenteel plaats in series en films die gesitueerd zijn op onbestemde plekken in een onbestemde tijd. De referenties naar de jaren tachtig en negentig geven de setting een gevoel van herkenning, maar de samenstelling van referenties klopt historisch niet. De kijker weet dat, maar maalt daar niet om. In de twee seizoenen van ‘Stranger Things’ wordt naar hartelust uit de eerste helft van de jaren tachtig geciteerd, óók uit de media uit die tijd (die zelf weer reflecteerde op de ‘echte’ realiteit destijds). ‘Riverdale’ representeert een typische Amerikaanse High School-film, maar ook weer niet. In de eerste aflevering van de dramaserie ’13 Reasons Why’ stapt latino Tony Padilla — gekleed in leren jack, wit t-shirt en spijkerbroek — in zijn rode vintage Ford Mustang en drukt een tape van Joy Division in het cassettedeck. Het voelt allemaal heel normaal. In het paralelle universum waar deze series spelen, gelden de geschiedenisregels niet.
Je kunt ‘nowism’, bovengenoemde series en een fenomeen als Vaporwave zien als de derde pil die de Sloveense denker Slavoj Žižek voorstelt in zijn analyse van de film The Matrix (1999). De hoofdpersoon wordt daar gevraagd de keuze te maken tussen realiteit en illusie, gesymboliseerd door een rode en blauwe pil. Volgens Žižek is dat echter een oneigenlijke keuze: de realiteit en de illusie lopen immers in elkaar over en zijn niet los van elkaar te zien. Het weghalen van de illusie zorgt ervoor dat de realiteit verloren gaat. Žižek oppert een derde pil als de oplossing: eentje die niet de realiteit achter de illusie zichtbaar maakt, maar de realiteit in de illusie onthult. In die zin zijn de alternatieve werkelijkheden die zo worden gecreëerd ‘reëler’ dan wat wij doorgaans ervaren als realiteit. Ze spelen met de modellen (de illusie) die wij voor realiteit zijn gaan aanzien en tonen ons zo een andere realiteit.
‘Voids’ is ook een derde pil. Martyn creëert er een klanklandschap in een alternatief universum, waarin verschillende elektronische muziekstijlen door elkaar lopen en versterken. Hij is niet de eerste en enige producer die dat doet en toch valt zijn nieuwe album op. Niet omdat het zo afwijkt van zijn voorafgaande platen, maar juist omdat ‘Voids’ veel meer een logisch vervolg is. Het lijkt alsof Martyn zich niet meer hoeft en wil bewijzen. Niet dat zijn vorige albums stijloefening in herhaling waren. Verre van. Toch was het altijd wel duidelijk welke historische referentie hij wanneer gebruikte. Op ‘Voids’ is daarvan geen sprake. Het is een album zonder grenzen, zonder restricties. In ‘Nya’ en ‘Why’ husselt Martyn referenties uit begin jaren negentig en vroege tweeduizend door elkaar. Past perfect. ‘Manchester’ en “mind Rain’ vatten het hele spectrum aan Britse bass music van vroege breakbeat en post-dubstep samen. Het introverte jazzy uitstapje ‘Try To Love You’ en de vroege rave-euforie van ‘World Gate’ hoor je zo na elkaar voorbij komen in een eclectische set ergens in de vroege uurtjes van een zweterige nacht in De School.
Nogmaals: Martyn is niet de eerste en enige producer die dit doet, maar ‘Voids’ is als geheel een prachtig voorbeeld van een kunstwerk dat op een niet-ironische manier een alternatieve werkelijkheid laat horen. Open en vrij, los van culturele en historische beperkingen. ‘Voids’ verklangt de contouren van een maatschappij die het verleden loslaat. Het schept de leegte die het geloof in alternatieve realiteiten mogelijk maakt.
‘Voids’ is verschenen bij Ostgut. ‘Manchester’ en ‘Mind Rain’ zijn te besluiteren via Bandcamp.
