Tanya Tagaq: ‘Freaken’ met traditie
Ik heb muzikanten in de loop der Jaren allerhande verzoekjes aan het publiek horen richten: Alsjeblieft niet praten tijdens het concert, niet roken, telefoons uitzetten; noem maar op. Maar dat van Tanya Tagaq bij aanvang van haar Holland Festival, maandag in het Bimhuis, concert was wel héél curieus — èn karakteristiek: ,,Zouden jullie alsjeblieft geen filmpjes van dit optreden willen maken om op YouTube te zetten? Ik word namelijk een beetje moe van alle commentaren die mensen daar steenvast onder gaan zetten. En ik wil dit optreden graag vrijuit kunnen en durven ‘freaken’!’’
Er staan filmpjes van de Canadese stemkunstenares op YouTube. En daar hoef je maar even omlaag te scrollen om te zien wat ze bedoelt. Want, uit de context van het concert getrokken, en zeker voor mensen die nooit naar andere
muziek dan mainstream pop luisteren, is het ook een malle ervaring, die kreunende, knorrende en gillende ervaring. En zeer inspirerend voor lolbroeken met een orgasme-fixatie, zo blijkt uit de YouTube-commentaren.
Tagaq zegt voordat ze haar concert begint ook nog dat het haar niet stoort als mensen voor wie haar vocale exercities te ver gaan, voortijdig de zaal verlaten. ,,Als je tegen je zin in blijft zitten dan heeft niemand daar wat aan…’’ Dat belooft wat. Al blijkt het allemaal best mee te vallen.
Inuit
In Nederland is ze nauwelijks bekend, deze 41-jarige Canadese van Inuit-afkomst, die al een handvol albums op haar naam heeft en in eigen land reeds een handvol belangrijke cultuurprijzen kreeg toegewezen. Ze groeide in het koude noorden van haar land, ruim boven de Poolcirkel, en ging als tiener na Halifax in de provincie Nova Scotia, duizenden kilometers zuidoostelijker, om daar aan de kunstacademie te gaan studeren. Om de heimwee wat te verdrijven stuurde haar moeder haar cassettebandjes met traditionele Inuitmuziek — keelzang. Een cultuur waar ze als kind eigenlijk nooit serieus aandacht aan had geschonken, maar die haar nu begon te fascineren.
Ze leerde zichzelf de keelzangtechniek aan, ontwikkelde een eigen stijl, ging ermee optreden en trok de aandacht van Björk. Die nam haar mee op tournee en liet de Canadese ook meewerken aan haar album ‘Medulla’ uit 2004. Een jaar later maakt Tanya haar eerste eigen plaat.
Tagaq wordt nog wel eens — en te gemakkelijk — als Björks-navolgster genoemd. Dat is veel te kort door de bocht. Het zijn beiden excentrieke vrouwen uit noordelijke landen die ‘gekke stemmetjes’ doen en iets hebben met de woeste natuur — tot zover de overeenkomst. Maar de muziek verschilt drastisch.
Improvisatie
Karakteristiek voor Tanya Tagaq is de centrale rol van keelzang in haar muziek. Al gebruikt ze die techniek niet op een traditionele wijze, zegt ze nog bij aanvang van haar optreden in Amsterdam. Ze put uit de Inuït-traditie en maakt daarmee haar eigen éénentwintigste eeuwse muziek. Te Canadese slaagt er in om haar ‘gewone’ zangpartijen te combineren met een laag, diep en donker, vaak ritmisch resoneren, waardoor het vaak lijkt alsof je twee zangeres tegelijk hoort.
Zo heeft ze een aantal albums gemaakt waarop die zang min of meer tot korte ‘liedjes-achtige’ stukken zijn gekneed. Maar bij concerten improviseert Tagaq liever. Zoals ook in het Bimhuis, waar ze haar vaste begeleiders bij zich heeft: violist Jesse Zubot en slagwerker Jean Martin. Qua klank komen de improvisaties van de Canadese op het eerste gehoor dicht in de buurt van die van bekende stemkunstenaars als Meredith Monk, Greetje Bijma, Shelley Hirsch, Diamanda Galas en Maja Ratkje — of mannelijke collega’s als David Moss, Jaap Blonk, Phil Minton en Mike Patton. Met laatstgenoemde heeft ze trouwens daadwerkelijk samengewerkt.
Links Jean Martin, rechts Jesse Zobot
Toch is er ook een belangrijk verschil met de andere genoemde vocalisten: Behalve te keelzang zijn vooral de ‘grooves’ onderscheidend. De improvisatie van Tagaq en haar begeleiders zoekt telkens naar een ‘groove’, waarin het trio soms minutenlang blijft hangen, totdat iemand een wending inzet. Maar dan vrijwel altijd naar een nieuwe ‘groove’. Dat geeft het optreden iets ritueels, iets sjamanistisch — telkens op zoek naar de trance. Een zoektocht naar extase, waarbij de vocaliste haar hele lichaam inzet en blootvoets dansend over het podium beweegt.
Vaak blijft Tanya buiten de spot die op de centrale podiumplek gericht is. Ze lijkt het initiatief graag over te laten aan Zubot — die behalve met z’n viool flink met elektronica in de weer is — en Martin, die zo nu en dan ook pocketviool speelt. De twee kunnen muzikaal veel en kaderen het pad waarop de zangeres zich vrijuit kan laten gaan.
De diepe grom die zich regelmatig met Tagaqs heldere stemgeluid mengt heeft wel iets exorcistisch. En zeker door de al genoemde ‘groove’ ligt de vergelijking met Byrne & Eno’s ‘My Life in the Bush of Ghosts’ dan voor de hand.
Toch zakt het na een minuut of veertig allemaal een beetje in. Dan blijkt Tanya muzikaal een tikkeltje minder in huis te hebben dan de andere genoemde stemacrobaten. Wellicht komt dat ook omdat haar achtergrond wat meer popinvlieden verraad, terwijl vrouwen als Monk, Bijma en Hirsch gepokt en gemazeld zijn in de jazz. In de laatste tien minuten komt de Canadese nog even sterk theatraal terug. De met wijde armgebaren en het met de handen naar de buik grijpen geaccentueerde expressie zal door een boerenkoolpsycholoog wellicht worden geïnterpreteerd als oerschreeuw, prenatale huilbui of existentiële extase, maar lijkt toch vooral gewoon Tagaq in muzikaler communicatie met haar beide muzikanten.
Tulp
De muziek van Tanya Tagaq is een poging tot actualiseren van iets dat een dode traditie was geworden. Folklore uit het museum ontvoerd, opgepoetst en terug bij het ‘volk’ gebracht. Daarmee worden interessante vragen gesteld over een begrip als ‘authenticiteit’. Maar ook door de in populistische kringen graag gebezigde opvattingen over ‘eigen cultuur’ of, nog erger, ‘volkseigen’. Dat dat stuk voor stuk museumstukken zijn waar bij voorbaat al een vraagteken bij gezet kan worden wat authenticiteit betreft is één ding. Ons nationale volksgerecht — de aardappel — stamt uit Zuid-Amerika. Ons nationale flora-symbool — de tulp — uit Turkije.
Maar juist de muziek onderstreept de voortdurende wisselwerking tussen culturen. Het dankt zelfs haar vitaliteit daaraan. Zoals afgelopen weekeinde nog eens werd onderstreept op het Haarlemse Houtfestival. Lang niet het grootste Nederlandse podium voor wat ooit wat moeizaam ‘wereldmuziek’ heette, maar door de zorgvuldige programmering nog altijd representatief. En dertig jaar na de lancering ervan lijkt ‘wereldmuziek’ eindelijk een zinvol etiket: Vrijwel alle muziek die te horen was bevatte elementen uit diverse delen van de wereld.
In dit geval kun je bijna zeggen dat ‘wereldmuziek’ synoniem is met ‘levende muziek’. Zo was er in Haarlem reggae — goede reggae! — te horen waar geen Jamaicaan aan te pas kwam. Een band van Britten, Nederlandsers en een Venezolaan speelde surfrock met Latijnse ritmes. En zelfs de meest traditionele groep van de dag — een ensemble van in folkloristische kledij gehulde Oeigoeren — liet muziek horen die zelfs een eeuw geleden reeds in minimaal drie verschillende culturen wortelde.
En wat Tanya Tagaq betreft geld niet veel anders. Ze groeide op met pop — en Björk! Ze maakte zich een traditionele zangtechniek eigen die ze in eerste instantie niet eens van huis uit had meegenomen. En ze sloeg vervolgens een brug van folklore naar een internationale avantgarde-scene. Zelf zegt ze in het programmablad van het Holland Festival dat haar zang nauw verbonden is met haar culturele identiteit. Maar dat geldt natuurlijk niet minder voor al het avontuurlijks dat ze er mee doet.
Overigens: er liepen uiteindelijk maar enkele mensen tijdens het concert de zaal uit. Ik verwed er echter wat om dat de weglopers het eerder een beetje saai vonden worden, dan dat ze geshockeerd waren door de ‘freaky’ expressie van de zangeres.
Peter Bruyn
Gezien ma 20 juni 2016, Bimhuis, Amsterdam. Holland Festival
Weblinks:
Tanya Tagaq bij het Holland Festival
Website Tanya Tagaq
Website Houtfestival Haarlem
Originally published at frnkfrt.net on June 21, 2016.
