Bakı və Abşeron Yarımadasının Dəniz Külək Enerjisi Potensialı
Hal hazırda Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ümumi gücü 134,2 MVt olan bir neçə külək, günəş və hibrid elektrik stansiyaları fəaliyyət göstərir. Digər alternativ enerji mənbələri ilə müqayisədə külək enerjisi perspektivinə görə Azərbaycanda ən arzuolunan bərpa olunan enerji mənbəyi hesab edilə bilər. Məlumatlara əsasən coğrafi mövqeyinə və iqtisadi infrastrukturuna görə Azərbaycan Respublikasının illik 800 MVt gücündə külək enerjisi potensialına sahib olduğunu demək olar. Təxminən, 2.4 milyard kVt/saat elektrik enerjisi ilə 1 milyon ton karbon qazı ixrac edən şərti yanacağa qənaət etmək olar. Xəzər dənizinin sahilə yaxın ərazisində 200 MVt gücündə külək-elektrik stansiyasının inşaatı ölkəmizin bərpa olunan enerji sektronun inkişafı üçün atacağı addımlardan biri ola bilər. Bu külək elektrik stansiyasının 66,7 MVt olan Azərbaycanın mövcud külək enerjisi gücünü əhəmiyyətli dərəcədə artıracağı hesab edilir. Layihə 400 milyon ABŞ dolları civarında qiymətləndirilir.
Bu məqaləmizdə Abşeron yarımadasının potensial külək ehtiyatlarını təhlil edib və Xəzər dənizində külək parkını qurmağın fərqli maneələri və üstünlüklərini nəzərdən keçirdəcəyik.
Abşeronda küləyin sürəti
Bir külək turbininin yaratdığı enerji miqdarı küləyin sürətinin kubuna mütənasibdir. Və bu o deməkdir ki, küləyin orta sürətinin 6 m/s-dən 7 m/s-yə artması turbinin təqribən 60% daha çox enerji istehsal etməsinə səbəb olur. Külək turbinlərinin güclü hava axınına məruz qalan optimal yerlərə yerləşdirilməsinin əsas səbəbi budur.
Orta külək sürətinin yayılmasının ilk perspektivi, Şəkil 1-də, tam zaman paylanması və dörd əsas mövsümü əhatə edərək göstərilir. Nəzərə alınan dövrdən asılı olmayaraq aydın olur ki, Xəzərin şimal hissəsi daha vacib külək ehtiyatlarına sahibdir. Rəqəmlər hədəf bölgəsinin mərkəzinə doğru əhəmiyyətli dərəcədə azalır, şərqdə isə 6 m/s-ə çata biləcək ehtiyatlara sahib olduğunu müəyyənləşdirir. Mərkəzi-qərbdə və cənubda yerləşən ərazilərdə külək şəraitinin təxminən 2 m/s olduğu görünür.
Şəkil 2 mövsümi dəyişkənliklər haqqında daha dəqiq məlumat göstərir, burada hər mövsümə uyğun orta dəyərlər vaxtın ümumi paylanmasında bildirilir. Bahar dövründə Abşeron yarımadası yaxınlıqlarında (Bakı sahəsi) külək şəraiti təxminən 20% -ə qədər azalır. Yay aylarında bütün bölgə dəyərlərinin demək olar ki, 30% -ə qədər azaldığını müşahidə edirik. Payız aylarında Abşeron yarımadasına yaxın bir külək stansiyası küləyin sürətinin təxminən 20% -ə qədər artması səbəbi ilə daha yaxşı nəticələr göstərə bilər. Qış zamanı, külək şəraitinin davamlı olaraq 15% artdığını qeyd edə bilərik.
Külək turbinləri
İllik elektrik enerjisi istehsalı Bakını nəzərə alaraq hesablanıb. Şəkil 3 bütün seçilmiş külək turbinlərini özündə cəmləşdirir. Turbinin router hündürlüyünün sahəyə xas olaraq göstərildiyi sistemlərdə qiymətləndirmə üçün fərqli dəyərlər nəzərə alınıb.
Bu vəziyyətdə Siemens SG sistemləri Vestas sistemlərindən daha yaxşı nəticələr təqdim edir. Router 140 m yüksəklikdə işləyərkən ümumi dəyərlər 3.94 GVts (Vestas V90–3.0) və maksimum 19.29 GVts (Siemens SG8.0–167) arasında dəyişmə potensialına sahibdir. Ayrıca, bəzi külək turbinlərinin daha yüksək nominasiya qabiliyyəti ilə təyin olunmasına baxmayaraq başqalarına nisbətən daha az performans təqdim etdikləri görünür.
Şəbəkəyə asan keçid
R.Kərimov tərəfindən aparılan külək ehtiyatlarının uzunmüddətli paylanmasının təhlili və bununla əlaqədar xərclərin qiymətləndirilməsinə görə külək generatorlarının elektrik şəbəkəsinə qoşulması üçün Xəzərdə ən yaxşı hissələrdən biri Abşeron yarımadasının şimalında yerləşir. Bundan əlavə, tədqiqat “Azərenerji” şəbəkəsi ilə uyğun bir əlaqə aşkarlayıb.
Şəkil 4 Abşeronun şimal sahilində yerləşən şəbəkə yarımstansiyalarının diaqramını göstərir və şəbəkəyə qoşulma imkanı olan ən yaxın nöqtə, külək elekrtik parkının mümkün yarımstansiyasından təxminən 43 km məsafədə 110/35/10 kV gərginlikli “Siyəzən” yarımstansiyasıdır.
Bundan əlavə, yerli dalğa mənbələrinin potensialına diqqət yetirən bəzi tədqiqatlar var ki, bu da hibrid külək-dalğa yanaşmalarını nəzərə alaraq bu mühitdə dalğa enerjisi sektorunun mümkünatını müzakirə etmək üçün yaxşı bir əlamətdir.
Fərqli dərinliklərdə küləyin orta sürəti
Sahil xəttindən fərqli məsafələrdə (5km-25 km-50 km) Xəzər dənizinin kənar hissələrində yerləşən müxtəlif şəhərlərdə külək sürətinin dəyişməsi Şəkil 5-də göstərilmişdir. Ümumiyyətlə, əhəmiyyətli külək ehtiyatları ilə müəyyən edilmiş məkanlarda mühüm dəyişikliklər müşahidə olunmur, bizim vəziyyətimizdə Atyrau, Bakı və ya Olya. Bu, sahil xəttinə yaxın bir külək parkı layihəsinin uyğun bir həll olacağını göstərir. Ümumilikdə dənizə doğru küləyin sürətinin artdığı aydındır. Bu Babolsər(25 km-6.2%; 50 km-11.62%), Ənzəli(10.1%; 24.79%) və ya Mahaçqalanın(14.27%; 27.67%) vəziyyətidir. Eyni zamanda, 6.1 m/s olan Mahaçqala (50 km) hissəsi Bakı hissəsinə uyğun 6 m/s dəyərini aşır.
Külək energetikasının turistlərin cəlb edilməsinə təsiri
Külək turbinlərinin landşaft cəlbediciliyinə mənfi təsirinin dəqiq proqnozu, külək turbinləri ilə turistləri cəlb edən yerlərin uğuru arasında mənfi əlaqəni gözləməyə imkan verir. Maraqlıdır ki, məsələnin empirik mənzərəsi daha az aydındır. Dəniz külək turbinləri baxımından isə, Landry (2012), Gee (2010), and Lilley (2010) bunun mənzərə cəlbediciliyinə yalnız bir az mənfi təsir etdiyini bildirir. Məsələn, Lilley (2010) sorğu keçirdilmiş turistlərin yalnız dörddə biri dənizdəki külək turbinlərinin sahildən 10 km-dən az məsafədə qurulduğu təqdirdə başqa bir çimərlik seçməyi düşündüklərini müəyyən edib. Bu fraksiya turbinlər və sahil arasındakı məsafənin artması ilə əhəmiyyətli dərəcədə azalır. Frant´al və Kunc (2011) Çexiyadakı turistlərlə keçirtdikləri analizdən sonra nəticələr açıqca göstərir ki, insanlar külək turbinlərinin digər sənaye və ya infrastruktur obyektlərindən daha az narahat olduqlarını düşünürlər. Peyzajların cəlbediciliyi turistlər üçün çox əhəmiyyətli olsa da, yalnız çox az bir hissəsi (6%) ziyarət etdikləri yerlərdə külək turbinlərinin olmasına qarşıdır. Maraqlıdır ki, bəzən külək turbinləri maraqlı obyektlər kimi xidmət edə bilər, çünki sorğuda iştirak edənlərin demək olar ki, 66% məlumat mərkəzlərinin mövcud olduğu halda külək turbinlərini ziyarət etməkdə maraqlıdır.
Dəniz mühiti
Xəzər dənizinin sahil zolağı Azərbaycanda xüsusi həssas ekosistem sayılır və əsaslı mənfi təsirlərin qarşısını almaq üçün bu ərazidə külək stansiyasının yerləşdirilməsi və inkişafı diqqətlə planlaşdırılmalıdır. Dəniz külək enerjisi sənayesinin inkişafı dəniz dibinin pozuntusuna və suyun bulanıqlığının artmasına səbəb ola bilər. Bu isə öz yerində planktona mənfi təsir göstərə bilər və bununla da balıqların, dəniz məməlilərinin, tısbağa və quşların populyasiyasına təsir edə bilər, çünki plankton ən vacib qida mənbəylərindən biridir. Bundan əlavə, dəniz külək enerjisi qurğuları köçəri və yerli quşları narahat və ya mühitlərini dəyişdirməyə məcbur edə bilər, və bu həssas növlər üçün yaşayış yerinin daimi itirilməsinə səbəb ola bilər. Quşların uçuşda qurğular ilə toqquşması fərdlərin birbaşa ölümünə səbəb ola bilər. Turbinin təməlinin ətrafındaki ərazidəki bentosun məhv olduğunu qeyd etmək də vacibdir.
Nəticə
Ətraflı təhlildən sonra aydın olur ki, Abşeronun sahil ərazilərində dəniz külək stansiyasının inşaatının həm üstünlükləri, həm də mənfi cəhətləri var. Lahiyənin olduqca yüksək qiymətinin olduğunu da qeyd etmək vacibdir. Azərbaycan Respublikası Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi rəhbərinin müavini Cəmil Məlikov 2015-ci ildə verdiyi müsahibələrindən birində demişdir: “ Azərbaycan hökümətinin layihəyə razılıq verdiyinə baxmayaraq, hansıki investorların cəlb edilməsi üçün vacibdir, texniki-iqtisadi mümkünat və investorların mövcudluğu dəyişikliklərə açıqdır.”
…
Mənbələr
Overview of the renewable energy developments in Azerbaijan. Jabir Yusifov, 2018
An assessment of wind energy potential in the Caspian Sea. Florin Onea and Eugen Rusu, 2019.
Modeling of wind power producing in Caspian Sea conditions. R.Kerimov, Z.Ismailova, N.R.Rahmanov, 2013.
Strategic Environmental Assessment of the National Strategy of Azerbaijan on the Use of Alternative and Renewable Energy Sources 2015–2020.
