Krizin Ülkesi: Weimar Cumhuriyeti

A. Hiperenflasyon Tanımı

Hiperenflasyon, ​enflasyonun yılda yüzde 200 sınırını aştığı anlardaki halidir. Dörtnala (1) enflasyon olarak da adlandırılır. Paranın değerini yitirdiği en şiddetli enflasyon biçimidir (Bernholz, 2016). Bir diğer tanımla ​ekonomide hiperenflasyon, yüksek ve devamlı olarak yükselen enflasyon demektir. Ürünlerin fiyatları yükselirken, para biriminin değeri hızla aşınarak azalır. Hiperenflasyon, insanların ellerindeki değer kaybetmiş yerel para birimlerini en az seviyeye getirip daha istikrarlı yabancı para birimlerine geçmelerine sebep olur. Bu para birimi ise genellikle ABD dolarıdır ​(O’Sullivan & Sheffrin, 2007).

Hiperenflasyon, genellikle savaşlar veya sonrasında yaşananlar, sosyopolitik ayaklanmalar, toplam arzda ya da ihracat fiyatlarında bir çöküş veya devletin vergi gelirlerini tahsil etmesini zorlaştıran diğer krizler gibi devlet bütçesindeki bazı sorunlarla ilişkilidir. Gerçek vergi gelirinde güçlü bir düşüş, yüksek devlet harcamalarının sürdürülmesi, dış borç almaya karşı isteksizlik veya dış borç alımındaki kabiliyetsizlikle birlikte bir ülkede hiperenflasyon oluşabilir ​(Bernholz, 2016).

B. Hiperenflasyon Dönemine Kadar Weimar Cumhuriyeti Kısa Siyasi Tarihi

11 Kasım 1918 tarihinde Birinci Dünya Savaşı’nın resmi olarak son bulması ile eş zamanlı denebilecek bir dönemde 9 Kasım 1918’de dönemin Almanya’sında ​Philipp Scheidemann tarafından cumhuriyetin ilan edildiği açıklandı. Cumhuriyetin ilan edildiği dönemde Almanya’da Alman Kasım Devrimi sürmekteydi. ​28 Haziran 1918 tarihinde Versay Antlaşması imzalandı.

6 Şubat 1919 tarihinde Weimar şehrinde kendisini milli meclis olarak kabul eden bir meclis kuruldu. Weimar, Orta Almanya’da bulunan günümüzde yaklaşık 65000 kişilik nüfusa sahip bir Alman şehridir. Federal anayasal yarı başkanlık cumhuriyeti biçiminde yönetilen bu Alman ülkesinin resmi adı 1871’den beri kullanımda olan Alman İmparatorluğu (Deutsches Reich) adı değiştirilmeyerek kullanılmaya devam edildi fakat resmi olmayan kullanımı Weimar Cumhuriyeti de sıkça kullanılmaktadır.

Yeni Alman demokrasisinin ilk yıllarında kargaşa sürmeye devam etti. Alman halkı Versay Antlaşması’nı kendilerine yapılmış bir dikte (das Diktat) olarak etiketledi ve bu antlaşma savaş boyunca tüm sıkıntıları içine atan halkın tepkisini yeni cumhuriyete yönlendirdi. Canlanmış olan radikal sağ kanat, Alman ordusunun savaş sırasında içerideki vatan hainleri tarafından sırtından bıçaklanmış olup olamayacağını sorgulamaya başladı. Irkçı çevreler, 1895 yılında Rusya’da hazırlanıp 1920 yılında Almanya’da yayınlanan sahte bir belge olan “Siyon Liderlerinin Protokolleri” (​Protocols of the Learned Elders of Zion​) belgesini ciddiye aldı. Bu belge Birinci Dünya Savaşı da dâhil olmak üzere o dönem yaşanan kaotik ortamın dünyayı kontrol etmek isteyen Yahudilerin komplolarından ibaret olduğunu anlatıyordu. 1920 Mart ayında eski donanma kaptanı Hermann Ehrhardt komutasındaki birliklerle birlikte kısa bir süre hükümeti kontrolü altında tutmayı başardı ​(O’Sullivan & Sheffrin, 2007). Alman topraklarının ilk demokratik rejimi döneminde siyasi hayatta darbe girişimlerine kadar ulaşan karmaşık ortam sürerken ekonomi de çok iyi gitmiyordu.

C. Weimar Hiperenflasyonu

1921’in Ağustos ayında, Almanya yabancı para birimlerini neye mal olursa olsun mark ile satın almaya başladı ama bu durum markın değerindeki düşüşün hızını artırdı ​(Fergusson, 2010). ​Markın uluslararası piyasada değer kaybetmesi ile Tazminat Komisyonu tarafından döviz almak için talep edilen mark miktarı daha da arttı ​(Shapiro, 1980). 1922’nin ilk yarısı, mark bir ABD doları başına yaklaşık 320 marka sabitlendi ​(Banking and monetary statistics, 1914–1941, 1943). ​1922 Haziran ayında, Birleşik Devletler vatandaşı yatırım bankacısı J.P. Morgan Jr. bir Uluslararası Tazminatlar Konferansı organize etti (Balderston, 2002). Bu toplantılardan faydalı dönüt alınamadı ve enflasyon Aralık 1922’ye kadar bir ABD doları başına 7400 mark seviyesine kadar değer kaybederek hiperenflasyona sebebiyet verdi ​(Evans, 2014).

1922 sonbaharında, Almanya tazminat ödemelerinin yapılmasının olanaksız olduğunu anladı ​(Brinton, Christopher & Wolff, 1973). Mark artık teknik olarak değersizdi, bu durum Almanya’nın döviz ve altını kâğıt mark (Papiermark) ile almasını imkânsız hale getirdi. Bunun yerine ödenmesi gereken borçlar kömür gibi farklı kaynaklarla ödenecekti. Ocak 1923’te, Fransa ve Belçika birlikleri Almanya’nın endüstriyel değere sahip bir bölgesi olan Ruhr Vadisini tazminat ödemelerini almak amacıyla işgal etti. Enflasyon ise Ruhr bölgesindeki işçilerin genel grev yapması ve hükümetin bu pasif direnişi durdurmak adına basılan para miktarını artırma yoluna gitmesi sonucu giderek daha vahim hale geldi (Büyükdağ, 2017). Bu gidişat Kasım 1923’e kadar böyle devam etti. Kasım 1923’te bir Amerikan doları ​4.210.500.000.000 Alman markı ile eş değer hale geldi ​(“Germany — Years of crisis, 1920–23", 2019). 15 Kasım 1923’te hükümet, markın yerine yeni bir kur olan “Rentenmark”ı yürürlüğe soktu ve 16 Kasım’da da bunu halka tanıttı. Yeni rentenmark bir trilyon eski mark ediyordu. Yani doğal olarak marktan on iki sıfır atılmış oldu ​(“TCMB — Terimler Sözlüğü”, 2019).

D. Ekonomik İstikrar ve Gelişim Yılları

Hiperenflasyonun ve ekonomik krizin oluşturduğu etkilerden bunalan halk bir çözüm, kendilerini bu durumdan ivedi bir şekilde çekip kurtaracak bir kahraman arıyordu. O kahraman ise bu sitemlerden beslenen bir ideolojinin başındaki isimdi. O isim günden güne gücüne güç katıyor ve bu durumun suçlularını ifşa ederek herkesin cezalandırılacağını belirtiyordu. Adolf Hitler ve Nasyonal Sosyalizm bu dönemde güç kazandı. Almanya hiperenflasyon kâbusundan uyanmıştı belki ama hala Versay Antlaşması’nın yarattığı sefalet içerisinde sürünüyor, dış borçlarını ödeyemiyordu. Yeni bir savaşa girmek istemeyen İtilaf Devletleri, Fransa’nın tacizlerine rağmen Almanya rest çekmesin diye defalarca bu borçları yapılandırdılar, indirim yaptılar ama bu da çare olmadı. Almanya’nın bu borcu ödemesi her koşulda imkânsızdı.

Ekonomik krizden sıyrılıp istikrar sağlamaya çalışan Almanya’da 1923 yılının sonuna gelindiğinde Alman para birimi yeniden istikrar kazandı. Ekonomideki bu gelişmenin de etkisi ile 1924 senesinde itilaf devletlerinin Ruhr bölgesindeki işgalinin sonlandırılması ve Almanya’nın daha gerçekçi bir tazminat ödeme planına tabi tutulması konusu gündeme geldi.

Amerika Birleşik Devletleri 30. başkan yardımcısı ve bankacı Charles Gates Dawes başkanlığındaki İtilaf Kuvvetleri Tazminat Komisyonuna bağlı bir komite gündemde yer tutan bu konuyu gerçekleştirmeyi önerdi. Buna ek olarak itilafları Almanya’ya ekonomik gelişiminde destek olmak adına borç vermeye davet etti. Bunun sonucunda onaylanarak uygulamaya konulan Dawes Planı, Büyük Buhran’a gelene dek Alman ekonomisinin (2) gelişiminde büyük pay sahibi oldu ​(“Germany — Years of economic and political stabilization”, 2019).

E. Demokrasiden Diktatörlüğe Geçiş

Mayıs 1928 Reichstag seçimleri Weimar Cumhuriyeti’ndeki istikrarı çok açık bir (4)şekilde gösterdi. Cumhuriyet karşıtı sağ ve sol partiler toplamda sadece %13 oy alabildi. Komünistler “%10,6”, Nazilerse yalnızca “%2,6” oy alabildi. 1929 yılına gelindiğinde İtilaf Tazminat Komisyonu’nun tazminatlar meselesini tamamen çözme yolundaki adımları sayesinde Almanya tekrar uluslararası siyasi yapıya uyum sağlamayı başardı. Birleşik Amerikalı iş adamı ve diplomat Owen Young bu adımların atılmasından sorumlu olan komitenin başında bulunuyordu. Young komitesi, söz konusu tazminatların 37.000.000.000 altın marka düşürülmesini ve borç ödeme süresinin 1988’e kadar uzatılmasını önerdi. Ayrıca, Tazminat Komisyonu’na son verilmesi ve Rheinland bölgesindeki itilaf işgallerin derhal son (5) bulması da bu önerinin içindeydi.

Alman hükümeti, bu teklifi açıkça avantajlı buldu ve Young Planı’nı resmen Ağustos 1929’da onayladı. Ancak sağ muhalefet partileri bunun Almanya’nın küçük düşürülüşünün tekrarlanmasından başka bir şey olmadığını savunuyordu. Alman Ulusal Halk Partisi (DNVP) ve liderleri basın ve film endüstrisinin de önde gelen isimlerinden olan Alfred Hugenberg, bu planın onaylanabilmesi için anayasaya göre halk oylamasının gerektiğini belirterek referanduma gidilmesi için resmi girişimleri tamamladı. Hugenberg’in bu Young karşıtı muhalif kampanyası Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi(NSDAP) lideri Adolf Hitler’in dikkatini çekti. Sağ cephenin yaptığı girişimler hükümeti planı onaylama kararını gözden geçirmeye yöneltti fakat sonuç değişmedi. Referandumdan sağ partilerin düşüncesine sadece %13,8 oy çıktı. Oy verenler ise zaten bu partilerin devamlı seçmeni olan kesimdi ​(“Germany — Years of economic and political stabilization”, 2019).

Young Planı’na karşı duruşları süreciyle birlikte Hugenberg’in medya imparatorluğu, yayınlarıyla Nazi hareketinin ulusal tanıtımını yaptı. 29 Ekim 1929’da ABD’de başlayan ekonomik kriz tüm dünyayı sardı ve kısa zamanda Almanya’ya da ulaştı. 1930’un başlarında (6) Almanya’nın en büyük ikinci sigorta şirketi çöktü. İşsizlik bir yılda 3.000.000’a çıktı. 1932'de ise bu sayı 6.000.000’a ulaştı, kısa bir süre sonra Alman sanayisinin %50’si işlemez hale geldi. Mart 1930’da ülkeyi yöneten koalisyon dağıldı ve yerine başka bir koalisyon gelmedi.

Almanya’daki parlamenter demokrasi fiilen son buldu. Cumhurbaşkanı Hindenburg özel bir madde (Madde 48) çıkartarak başbakanlığa ​Heinrich Brüning’i atadı. Meclis çoğunluk sağlanmadan 1932’ye kadar Brüning tarafından kontrol edildi. Ekonomik ve sosyal istikrar sağlanamadı. NSDAP oyları tek seçimde 3 katına çıktı ve %18’e ulaştı. Düşman olmalarına (7) rağmen Alman halkının ekonomik ve siyasal krizi fark etmesi için Naziler ve komünistler iki yıl boyunca birlikte çalıştı.

Hitler’in karizmatik çekiciliği ve hareketinin gençliğe yönelik olması, ekonomik ve sosyal felaketten tahrip edilmekten korkan büyük kesimler için cazipti. Ayrıca onun bir savaş gazisi olması da etkiliydi. Sosyalistlerse Almanya’daki işçi kesiminden öteye uzanamadı ve Stalin’in dış müdahaleleri olumsuz etkiledi. 1932 seçimlerinde Hindenburg tekrar seçildi fakat Hitler oyunu %37’ye çıkardı ​(“Germany — The end of the republic”, 2019). İlerleyen dönemde derin entrikalar içerisinde Hitler önce parti içindeki rakiplerini ekarte ederek partideki tek adam oldu ardından da 30 Ocak 1933’te başbakan oldu. Nasyonal Sosyalizmin önünde bir engel kalmamıştı. Askeri ve siyasi güç Hitler’in ellerindeydi. Yaşlı, hasta ve sembolik cumhurbaşkanı Hindenburg 2 Ağustos 1934’te öldü. Cumhurbaşkanının ölümüyle Hitler cumhurbaşkanı oldu. Tek parti ve diktatör tarafından yönetilen Nazi Almanya’sı tam anlamıyla başlamış oldu. Adolf Hitler krizleri lehine kullanarak zirveye tırmandı ve zirvedeki tek adam haline geldi.

(1) ​Enflasyon: Fiyatların genel seviyesindeki sürekli artış eğilimidir. Enflasyon, tüketici ve üretici fiyat gelişmelerini gösterir.

(2) Büyük Buhran: 1929 yılında başlayıp 1930’lu yıllar boyunca tüm dünyada etkili olan ekonomik bunalım dönemidir.

(3) ​Dawes bu plan sayesinde Nobel Barış Ödülü’ne layık görüldü.

(4)Reichstag: ​Adolf Hitler’in Almanya’nın başına geçişine kadar Almanya Parlamentosu’nun toplandığı yerin ismidir.

(5) Rheinland: Almanya’nın batısında bulunan ekonomik değere sahip bir bölge, eyalet, Renanya.

(6) Bahsi geçen “Büyük Buhran” 7 NSDAP: Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi (​Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter Partei)

Referanslar

Balderston, T. (2002). ​Economics and politics in the Weimar Republic​. Cambridge: Cambridge University Press.

Board of Governors of the Federal Reserve System. (1943). ​Banking and monetary statistics, 1914–1941​. Washington, D.C.

Bernholz, P. (2016). ​Monetary regimes and inflation​. Cheltenham: Edward Elgar.

Brinton, C., Christopher, J., & Wolff, R. (1973). ​Civilization in the West​. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall.

Büyükdağ, A. (2017). Kavgamız​.

Evans, R. (2014). ​The coming of the third reich​. New York: Penguin Books.

Fergusson, A. (2010). ​When money dies​. New York, NY: PublicAffairs.

Germany — The end of the republic. (2019). Retrieved 15 December 2019, from https://www.britannica.com/place/Germany/The-end-of-the-republic

Germany — Years of crisis, 1920–23. (2019). Retrieved 15 December 2019, from https://www.britannica.com/place/Germany/Years-of-crisis-1920-23

Germany — Years of economic and political stabilization. (2019). Retrieved 15 December 2019, from https://www.britannica.com/place/Germany/Years-of-economic-and-political-stabilization

O’Sullivan, A., & Sheffrin, S. (2007). ​Economics​. Boston, Mass.: Pearson/Prentice Hall.

Shapiro, M. (1980). ​The penniless billionaires​. New York: Times Books.

TCMB — Terimler Sözlüğü. (2019). Retrieved 15 December 2019, from https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Banka+Hakkinda/Egitim-Akademik/Terimler+Sozlugu/

Gürkan UYANIK